DOĞADAKİ ÜÇ UNSUR; SULAR 1
2
3
4 Dünyadaki Su Tatlı Su Tatlı Yüzey Suları
5
Su ihtiyacının karşılanması için alınabilecek önemler: a) Baraj yapma b) Suların kirlenmesini engelleme c) Her alanda su tüketiminde tasarruf tedbirleri alma d) Deniz suyundan arıtma yoluyla tatlı su üretme 6
SULAR A- Yer Üstü Suları B- Yer Altı Suları 1- Okyanuslar 2- Denizler 3- Göller 4- Akarsular A-Doğal Göller 1- Tektonik 2- Karstik B-Doğal set Gölleri 1- Alüvyal set C- Yapay Göller 1- Yamaç K. 2- Artezyen K. 3- Volkanik 4- Buzul 2- Heyelan set 3- Volkanik set 3- Fay K. 4- Karstik K. 4- Kıyı set 5- Gayzer K. 7
1- Okyanuslar 2- Denizler 3- Göller 4- Akarsular 8
9
Deniz ve karaların yarım kürelere dağılımı eşit değildir. Tüm Dünyanın Güney Yarım Küre Kuzey Yarım Küre Su 71% Kara 29% su 81% Kara 19% Su 61% Kara 39% Bu farklı dağılım başta iklim olmak üzere nüfus yer altı kaynakları, ülkeler arası iletişim gibi birçok özellik üzerinde etkili olmaktadır. 10
11
Büyük Okyanus Amerika, Asya ve Okyanusya kıtaları arasında ve dünyanın en büyük okyanusudur. Pasifik adını İspanya krallığı adına Dünya'yı dolaşan Portekizli denizc Magellan vermiştir. Atlas Okyanusu ve Hint Okyanusu'nun toplamı kadar yüzölçümü vardır. En derin yeri 11.034 metre ile Mariana Çukuru olup burası aynı 12 zamanda Dünya'daki en derin noktadır.
Pasifik ten sonraki en büyük ikinci okyanustur. Bir zamanlar tek parça olan ana kıtanın(pangea) bölünmesiyle oluşmuştur. 3314 metre ortalama derinliği bulunan okyanusun en derin noktası Porto Riko Çukuru'dur (8648m). Ayrıca dünyanın en uzun okyanus sıradağı olan Orta Atlas Sırtı bu okyanusta bulunur. 13
Hint Okyanusu, kuzeyde Asya, batıda Afrika ve Arabis tan Yarımadası, doğuda Malezya Yarımadası, Sunda Adaları ve Okyanusya tarafından çevrilen, dünyanın üçüncü büyük okyanusudur. En derin nokta 7.450m. ile Java çukurudur. 14
Güney Okyanusu, Antarktika'nın kıyı şeridi ile kuzeydeki 60 G enlemi arasında kalan su kütlesidir. Bu okyanus dünyanın dördüncü büyük ve en son tanımlanmış okyanusudur. 15
Kuzey Buz Denizi ya da Kuzey Buz Okyanusu ya da Arktik Okyanusu; Asya, Avrupa ve Kuzey Amerika'nın kuzeylerinde yer alan, Kuzey Kutbu'nu kapsayan, büyük bölümü buzlarla kaplı bir okyanustur. Diğer okyanuslara göre sığ olup, en derin noktası 5.449m dir. 16
Tuzlu olduklarından kullanıma pek uygun değildirler. Milyonlarca canlının yaşadığı doğal ortam olarak ekosistemin önemli bir parçasıdırlar. İklim üzerinde çok önemli etkilere sahiptirler. Atmosferin en önemli nem kaynağıdırlar. En ucuz taşımacılık buralarda yapılır. 17
Balıkesir'in Marmara İlçesi'ne bağlı Avşa Adası'nda, yıllardır devam eden içme suyu sorunu, deniz suyunun arıtılmasıyla tamamen çözüldü. 20 milyon lira harcamayla 2010 yılında faaliyete geçen bu projenin Türkiye'de ilk ve tek olduğunu söyleyen Belediye Başkanı Cevdet Çağlar, "İçme suyumuzu artık, 'Deniz Barajı'ndan temin ediyoruz. Önceden bir damla suya ihtiyaç duyan Avşa, şimdi yapılacak ek tesis ile istenirse çevredeki tüm adaların içme suyunu karşılayabilir" dedi. 18
19
20
21
DÜNYA OKYANUS VE DENİZLER HARİTASI 22
Denizler ve okyanuslar tuzlu olduklarından içme ve sulama suyu olarak kullanılmaya uygun değildir. Ancak besin ve enerji sağlamasının yanı sıra milyonlarca bitki ve hayvanın da yaşam alanıdır. Ayrıca yağış oluşumu üzerindeki etkileri bakımından karadaki canlılar için önemli bir yaşam kaynağıdır. 23
24
Karalar üzerinde çeşitli nedenlerle oluşan çukurlarda birikmiş su kütlelerine GÖL adı verilir. Dünya'nın en büyük gölü Asya kıtasında Hazar Gölü ve en derin gölü de yine bu kıtadaki Baykal Gölü'dür(1637m). 25
Göller yağışlarla, akarsularla, eriyen buzullarla ve yeraltı sularıyla beslenirler. Göllerin suları acı, tatlı, tuzlu ve sodalı olabilmektedir. Bu farklılığın nedenleri; - İklim koşulları - Beslenme kaynakları - Gölün bulunduğu arazinin yapısı - Gölün büyüklüğü ve derinliği - Gideğeninin (göl ayağı) olup olmamasıdır. 26
Eğer bir göle buharlaşma yoluyla kaybettiğinden daha fazla su gelirse göl suları yükselir. Gölün fazla suları bir dere halinde dışarı akmaya başlar. Buna gideğen ya da göl ayağı adı verilir. Sularını bir gideğen aracılığıyla dışarıya gönderebilen göllerin suları tatlı, gönderemeyen göllerin ise tuzlu, acı ya da sodalı dır. 27
1- Tektonik A- Doğal Göller 2- Volkanik Oluşumlarına Göre Göller 3- Karstik 4-Buzul B- Yapay Göller (Barajlar) 5- Karma yapılı göller 6- Set Gölleri 28
Yeryüzünde çeşitli iç ve dış kuvvetler tarafından oluşturulmuş çanakların, sularla dolması sonucu meydana gelmiş göllerdir. Doğal göller oluşumuna göre beş gruba ayrılır. 29
Yerkabuğu hareketleri sırasında oluşan senklinal alanları ile ve kırılma sonucu çöken graben sahalarına suların dolması sonucu oluşan göllerdir. Doğu Afrika'daki Tanganika ve Nyasa gölleri, Sibirya'da Baykal Gölü, Ürdün - İsrail sınırındaki Lut Gölü, bu türden oluşmuş göllere birer örnektir. 30
31
Volkanik patlamalarla oluşmuş krater, kaldera ya da maarların suyla dolması sonucunda oluşurlar. Volkan konisinin zirvesindeki küçük çukurda oluşan göle krater, volkan konisinin ikinci kez patlaması sonucu açılan geniş çukurda oluşan göle kaldera, volkanik gaz patlamaları sonucu açılan çukurlarda oluşan göllere ise maar gölleri adı verilir. Dünya'da Japonya, Endonezya, İtalya ve Türkiye gibi volkanik faaliyetlerin yaşandığı ülkelerde bu tür göller görülür. 32
33
Meke Gölü(Konya), Acıgöl(Nevşehir), Nemrut Gölü(Bitlis), Gölcükgölü(Isparta), Aygır Gölü(Kars) Nemrut Krater Gölü 34
Kalker, jips kaya tuzu gibi eriyebilen kayaçların bulunduğu karstik bölgelerde obruk, dolin gibi erime sonucu oluşan çukurların tabanında suların birikmesi sonucu oluşurlar. Bu göllerin çapları genelde 200 300 metreyi derinlikleri 100-150 metreyi bulabilir. Dünyada; Yunanistan -Makedonya sınırındaki Presba Gölü, Arnavutluk -Makedonya arasındaki Ohri Gölü ile Arnavutluk- Karadağ arasındaki İşkodra Gölü 35
Salda Gölü, Karagöl Gölü, Kızören Gölü Timraş gölü, Akgöl Gölü, Avlan Gölü Suğla Gölü, Söğüt Gölü, Obruk Gölü Burdur 36
Kanada, Finlandiya, İzlanda, Norveç, Danimarka, Rusya ve Şili gibi ülkelerde çok sayıda buzul aşındırması sonucu oluşmuş göl bulunmaktadır. Hatta Finlandiya'ya "binbir göller ülkesi" denmektedir. 37
Sat, Ağrı, Erciyes, Kaçkar ve Bolkar Dağları ile Aladağlar üzerinde yer yer bu türden göller bulunmaktadır. Aygır Gölü/Trabzon Kilimli Gölü/Uludağ 38
Bazı göllerin oluşumları birden fazla faktöre bağlı olabilir (Tektonik+Karstik vb). Bu şekilde oluşmuş göllere karma yapılı göller denir. Örnek: Arnavutluk ve Makedonya arasındaki Ohrid Gölü tektonik bir çukurlukta yer almaktadır. Ancak göl çanağının oluşmasında karstik olaylarda etkili olmuştur. Ohrid Gölü/Makedonya 39
Van Gölü, Beyşehir Gölü, Eğirdir Gölü, Kovada Gölü Kovada Gölü/ISPARTA 40
Akarsu vadisi veya koy, körfez gibi yerşekillerinin önünün herhangi bir kütle ile kapanması sonucu oluşmuş göllerdir. Set oluşurken kütle hangi yolla meydana gelmişse, göl de o adla anılır. 41
Heyelan sonucu yamaçlardan inen kütlelerin akarsu vadilerinin önünü kapatmasıyla oluşan göllerdir. 42
43
Abant Gölü/Bolu 44
Volkan konilerinden çıkan volkanik malzemelerin vadilerin ya da benzer çukurların önünü kapatmasıyla oluşan göllerdir. 45
Erçek Gölü/VAN 46
c- Alüvyal Set Gölleri Akarsu vadilerinin alüvyal birikintilerle (genellikle birikinti konileriyle) kapanması sonucu oluşur. Bunlar küçük alanlı, sığ göllerdir. 47
8 8 UZUN GÖL /MUĞLA 48
d- Kıyı Set Gölleri (Lagün) Kıyılardaki koyların ve girintilerin ağız kısımlarının dalga biriktirmesiyle oluşan kıyı seti ile kapanması sonucunda meydana gelirler. Bunlara deniz kulağı veya lagün de denir. 49
Ölü Deniz/FETHİYE 50
DÜNYA'NIN BAŞLICA EN BÜYÜK GÖLLERİ 51
DÜNYA'NIN BAŞLICA EN BÜYÜK GÖLLERİ Adı Bulunduğu Yer Yüzölçümü(km2) Hazar Asya 371 000 Superior Kuzey Amerika 82 700 Victoria Doğu Afrika 69 485 Huron Kuzey Amerika 50 800 Michigan Kuzey Amerika 58 300 Tanganika Doğu Afrika 35 100 Baykal Sibirya 31 500 Erie Kuzey Amerika 25 900 Winnipeg Kuzey Amerika 24 300 Ontorio Kuzey Amerika 18 800 Ladoga Doğu Avrupa 18 400 Balkaş Asya 17 300 52
TÜRKİYENİN GÖLLERİ 53
1- İçme ve Kullanma suyu 2- Ulaşım 3- Enerji üretimi 4- Balıkçılık 5- Tuz ve Soda Üretimi 6- Su sporları 7- İklimi kısmen etkiler 8-Turizm 54
Elektrik enerjisi elde etmek, sulama yapmak ve içme suyu sağlamak için bazı akarsuların önü bir setle kapatılır. Böylece setin gerisinde biriken sular baraj göllerini oluşturur. Ülkemizde çok sayıda baraj gölü vardır. 55 Atatürk Barajı/Şanlı Urfa-Adıyaman
56
AKARSULAR Yeryüzünde belli bir doğal yatak içinde sürekli ya da dönemli akışı bulunan su kütlelerine denir Akarsular; yağmur suları, eriyen kar, buz suları ve yeraltı suları ile beslenir. Akarsular çeşitli özelliklerine göre gruplara ayrılır. AKARSULAR A- Döküldüğü yere Göre Akarsular B- Rejimlerine Göre C- Beslenme Kaynaklarına Göre 57
A- Döküldüğü Yere Göre Akarsular Akarsuların bütün kollarıyla beraber sularını topladığı alana havza denir. Birbirine komşu iki akarsu havzasını birbirinden ayıran sınıra su bölümü çizgisi denir. 58
Bir akarsu sularını denizlere, okyanuslara ulaştırabiliyorsa açık havza, sularını denizlere, okyanuslara ulaştıramıyorsa kapalı havza özelliği gösterir. Akarsuların açık ya da kapalı havza özelliği göstermesi daha çok akarsuyun bulunduğu yerin iklim özelliklerine ve yerşekilleri özelliklerine bağlıdır. Genellikle Dönenceler çevreleri ve etrafı dağlarla çevrili büyük karaların iç kesimleri kapalı havza durumundadır. 59
B- Rejimlerine Göre Akarsular Akım(Debi) : Akarsuyun herhangi bir kesitinden geçen su miktarına denir. (m 3 /sn) Dünyada en yüksek debisi olan akarsu AMAZON dur. (Ülkemizde FIRAT) Uzunluğu en fazla olan akarsu ise NİL NEHRİ dir. 60
DEBİYİ(AKIM) ETKİLEYEN FAKTÖRLER Havzaya düşen yağış miktarı, Yağış türü (kar veya yağmur) Havzanın genişliği, Araziyi oluşturan taş ve tabakaların geçirimliliği, Sıcaklık : Sıcaklığın arttığı dönemlerde buharlaşma artacağından dolayı o dönemde akım düşmesi olur. Havzadaki dağların kar ve buzları, Beşeri faktörler: Akarsulardan sulama amacıyla yararlanılması Akarsu yatağı çevresindeki bitki örtüsü: Akarsu yatağı çevresinde sık ve gür orman örtüsü var ise yağışlardan hemen sonra akım yükselmesi olmaz Yer altı suları ve kaynakları: Akarsu bol sulu kaynaklarla besleniyorsa akımı sürekli yüksek olur. 61
Akarsuların akım miktarında yıl içerisinde meydana gelen değişikliklere REJİM" denir. Akarsuyun yıl içinde aylık ya da mevsimlik, su seviyesi çok belirgin bir şekilde değişiyorsa rejimi düzensiz, seviyesinde belirgin bir değişme olmuyorsa rejimi düzenlidir. Düzensiz akarsu rejimi 62
Yağışın yıl içinde düzenli olarak düştüğü iklim bölgelerindeki Amazon ve Kongo gibi nehirlerin rejimi düzenli, yağışın yılın belli bir döneminde düştüğü, kurak dönemlerin bulunduğu iklim bölgelerindeki İndus ve Ganj gibi nehirlerin rejimleri düzensizdir. AMAZON NEHRİ HAVZASI KONGO NEHRİ 63
AKARSU REJİMİNİ ETKİLEYEN FAKTÖRLER Yağış rejimi (en fazla etkili olan faktördür): Yağış rejimi ile akarsu rejimi benzerlik gösteriyorsa, akarsuyun beslenmesinde daha çok yağmur suları etkili olmuştur. Yağış türü ( Kar veya yağmur): Akarsuda akım yükselmeleri daha çok sıcaklığın arttığı dönemde gerçekleşiyorsa, kar erimeleri etkilidir. Sıcaklık şartları Havzanın genişliği: Aynı iklim bölgesinde geniş olması sadece akımı etkiler. Farklı iklim bölgelerinde geniş ise rejim daha düzenli olur. Akarsu yatak eğimi: Eğimin fazla olması rejimin düzensizliğine yol açar 64
Aşağıdaki akım grafiği verilen akarsulardan hangileri düzenli hangileri düzensizdir? Nedenleri ile tartışınız? 65
C- Beslenme Kaynaklarına Göre Akarsuların beslenme kaynakları, rejimlerinin farklı olmasında önemli bir etkendir. Beslenme kaynaklarına göre akarsuların rejim tipleri şu şekildedir; Yağmur Suları İle Beslenen Akarsular, Kar Ve Buz Erimeleri İle Beslenen Akarsular, Kaynak Suları İle Beslenen Akarsular, Kaynağını Gölden Alan Akarsular Sel Suları İle Beslenen Akarsular. Karma Rejimli Akarsular 66
Çok uzun yol alan ve farklı iklim bölgelerinden geçen akarsular birden fazla kaynakla beslenmektedir. Bu tür akarsulara karma rejimli akarsular denir. Örn: Fırat, Kızılırmak, Nil, Missisipi 67
DÜNYA AKARSULARHARİTASI 68
YER ALTI SULARI VE KAYNAKLAR
Yeraltı suları, yağışlarla yeryüzüne düşen yağmur ve kar sularının yerin altına sızıp geçirimsiz tabakalar üzerinde birikmesi sonucu oluşur. Yeraltı sularının beslenmesini etkileyen en önemli faktör yağış miktarıdır. Yağışlarla yeryüzüne inen suların yerin altına sızmasını ise; Arazinin eğimi, Arazinin geçirimlilik durumu, Bitki örtüsü ve Buharlaşma koşulları belirler. 70
Kumtaşı, çakıltaşı, kalker (kireçtaşı), volkanik tüfler, alüvyonlar geçirimli zeminleri oluşturur. Bu nedenle alüvyal ovalar ve karstik yöreler yeraltı suyu bakımından zengin alanlardır. Kil, marn, şist, granit gibi taşlar geçirimsiz tabakaları oluştururlar. Bazı materyallerin geçirimlilik dereceleri 71
AKİFER: İçinde yeraltı suyu bulunduran tabakaya "akifer" denir. Akifer içinde biriken sular çeşitli şekillerde yeryüzüne çıkarak kaynakları oluşturur. 72
KAYNAKLAR Artezyen Karstik (Voklüz) Yamaç (Vadi) Fay Gayzer (Kaynaç) 73
ARTEZYEN KAYNAK Çanaklaşmış arazilerde iki geçirimsiz tabaka arasında bulunan geçirimli tabakalardaki yeraltı suları sondajla açılan kuyudan basınçlı bir şekilde fışkırır. Bunlara artezyen kaynağı denir. 74
KARSTİK(VOKLÜZ) KAYNAK Karstik sahalarda kalker tabakaları arasındaki erime boşluklarını doldurmuş olan yer altı sularının yüzeye çıktığı kaynaktır. Bol miktarda KİREÇ içeren bu kaynakların suları genellikle sürekli değildir. Yağışlarla beslendikleri için karstik kaynakların suları soğuktur. DÜDEN Ülkemizde en fazla AKDENİZ BÖLGESİ nde rastlanır. Örn: Düden, Manavgat, Kurşunlu şelaleleri. 75
YAMAÇ(VADİ) KAYNAK Dağ ve vadi yamaçlarındaki geçirimli tabakadan yer yüzüne Yamaç çıkan Kaynakkaynaklardır. Yeraltına sızan suların bulunduğu tabakanın, bir vadi tarafından kesilmesi sonucu oluşur. Genellikle vadi yamaçlarında görülür Yazları buharlaşmanın fazla olduğu yerlerde kuruyabilirler. 76
FAY KAYNAĞI Ülkemizde HAMAMBOĞAZI başta Ege Bölgesinde olmak üzere çok sayıda Yer altına çeşitli şekillerde fay kaynağı sızan vardır. sular derine indikçe ısınarak ( Banaz, buharlaşır. Sandıklı, Simav, Bu süreçte Sarayköy, buharlaşan Germencik, su Emet, kütlesi Alaşehir, yüksek Karahayıt, basınçla fay Buldan, hatları Edremit, boyunca Gönen, yer Kurşunlu, yüzüne Kızılcahamam.) ulaşır. Fay kaynaklarının suları genelde sıcak olup mineral oranı bakımından zengindirler. Kaynaktan çıkan su miktarında fazla bir değişim görülmez. Suları sıcak olup, su sıcaklığı kaynağın derinliği ile ilişkilidir. Kaplıca ve ılıcalar ile bu sulardan enerji elde edilen jeotermal enerji santralleri fay kaynaklarının üzerine kurulmuştur. Kaplıcalardan; Enerji (jeotermal) Konutların ısıtılması Sağlık Turizmi Seracılık Şeklinde 77 faydalanılır.
GAYZER(KAYNAÇ) KAYNAKLAR Volkanik alanlarda yeraltındaki sıcak suyun belli aralıklarla su veya buhar şeklinde fışkırmasıyla oluşan kaynaklardır. Yeni Zelanda, İzlanda, ABD, Japonya gibi ülkelerde yaygındır. 78
VELİ & SÜMEYRA YILMAZ KAVS 79