ÇOCUKRESİMLERİ ANALİZİVEPSİKOLOJİK RESİMTESTLERİ ÇocuklarveYetişkinlerİçin 3.Baskı Yrd.Doç.Dr.SultanberkHALMATOV
Yrd. Doç. Dr. Sultanberk HALMATOV ÇOCUK RESİMLERİ ANALİZİ VE PSİKOLOJİK RESİM TESTLERİ Çocuklar ve Yetişkinler İçin ISBN 978-605-318-127-9 Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarına aittir. 2016, Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti.ne aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. 3. Baskı: Mayıs 2016, Ankara Yayın-Proje: Didem Kestek Dizgi-Grafik Tasarım: Selda Tunç Kapak Görseli: http://tr.depositphotos.com İmaj ID: 40967305 Copyright: Helen_F Baskı: Salmat Basım Yayıncılık Ambalaj Sanayi Tic. Ltd. Şti. Büyük Sanayi 1. Cadde 95/1 İskitler/ANKARA Tel: 0312-3411020 Yayıncı Sertifika No: 14749 Matbaa Sertifika No: 26062 İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi 0312 430 67 50-430 67 51 Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60 Dağıtım: 0312 434 54 24-434 54 08 Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38 Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60 İnternet: www.pegem.net E-ileti: pegem@pegem.net
Yrd. Doç. Dr. Sultanberk HALMATOV Yazar, Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Psikoloji Bölümü nden mezun olmuş, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü nde Eğitim Bilimleri Anabilim Dalı Psikolojik Danışma ve Rehberlik Bilim Dalı nda yüksek lisansını, Atatürk Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü Rehberlik ve Psikolojik Danışmanlık Bilim Dalı nda da doktorasını tamamlamıştır. Daha çok bireyi tanıma ve değerlendirmeye yönelik, yurt içi ve yurt dışı kuruluşların organize ettikleri eğitimlerine katılmış olan yazarın çalışma alanı genel olarak bireyi tanıma teknikleri, projektif testler, çocuk ve ergen psikolojisi, aile eğitimi, kişilik gelişimi gibi konularda yoğunlaşmaktadır. Yazarın ulusal ve uluslararası yayınları bulunmaktadır. e-mail: halmatovs@gmail.com
ÖN SÖZ Üniversiteden mezun olduktan üç gün sonra, daha diplomamı bile elime almadan, geçici mezuniyet belgemle o günlerde yeni yeni yaygınlaşmaya başlayan Özel Eğitim ve Rehabilitasyon Merkezlerinin birinde psikolog olarak işe başlamıştım. Yeni iş yerimdeki en önemli görevim, merkeze devam eden veya yeni başlayacak olan öğrenciler ile ön görüşme yapmak ve onları değerlendirmekti. Oysa ben, iyi bir üniversiteden mezun olmama rağmen çocuk değerlendirme konusunda neredeyse hiçbir bilgi sahibi değildim. Üniversitede sadece testlerin tanıtım eğitimi dışında, çocuk değerlendirmede kullanabilecek ne bir zekâ testi ne de herhangi bir gelişim testi eğitimi almıştım. Elimden başka bir şey gelmediğinden dolayı görüşme yaptığım her çocuğa resim yaptırıyordum. Resimlerini bitirdikten sonra biraz daha zaman geçsin diye (çünkü değerlendirme hemen bitmemeliydi) çocuklara resimleri ile ilgili sorular soruyor ve aldığım cevapları not alıyordum. Bu şekilde belli bir süre devam ettikten sonra, resimlerin gerçekten çocuk hakkında bazı bilgileri verdiğini fark ettim. Hemen hemen her çocuk çizdikleri resmi anlatırken kendi hikâyesini anlatıyor gibiydi. O zamanlarda internet bugünkü kadar yaygın olmadığından dolayı yeni bir şey keşfettiğimi sanmıştım. Resim konusu üzerine yoğunlaşmaya başladıkça yeni keşfettiğimi zannettiğim çocuk resimlerinin neredeyse bir asırdır bireyi değerlendirmede kullanıldığını öğrendim. Dünya üzerinde bu konu ile ilgili çok fazla araştırmalar yapılmış, testler geliştirilmiş, kitaplar yazılmıştı. Psikolojide resim konusunda bulduğum tüm kaynakları biriktirmeye karar verdim. Ne yazık ki konuyla ilgili Türkçe kaynak yok denecek kadar azdı. Yıllar önce yazılmış bir kitap ve bazı makalelere ulaştım sadece. Diğer taraftan Rusça oldukça fazla kaynak vardı ve bu da benim Rusya ya yönelmeme sebep oldu. Rusya da resim testleri deyince ilk akla gelen kişiler Prof. Dr. Aleksandr Venger (А.Л. Венгер) ve Pof. Dr. Aleksandr Kopıtin (Копытин Александр Иванович) den resim testleri üzerine eğitim aldım. Bu arada konuyla ilgili kendi çapımda bazı araştırmalar ve çalışmalar da yapıyorum. Bu kitabı yazmaktaki en önemli amacım, bir zamanlar benim de başımdan geçen, ne yapabilirim? sorusu kafalarını kurcalayan yeni mezunlara destek olmaktır. Kitapta çocuk resimlerinin genel özellikleri ve dünyada sıkça kullanılan bazı resim testleri yer almaktadır. Kitabın oluşumunda katkısı olan başta Prof. Dr. Ömer Üre, Prof. Dr. Ramazan Arı, Yrd. Doç. Dr. Arzu Gülbahçe, Doç. Dr. Başaran Gençdoğan ve tüm hocalarıma, her türlü desteğini esirgemeyen eşim Medera ya, oğlum Babür Yuşa ya ve kızım Zeynep e şükranlarımı sunarım.
İÇİNDEKİLER Ön Söz...v 1. BÖLÜM PSİKOLOJİK DEĞERLENDİRMEDE RESİM VE ÇOCUK RESİMLERİNİN GENEL ÖZELLİKLERİ Psikolojik Değerlendirmede Resmin Rolü...1 Resimlerin Analizi...3 Sağlıklı Bir Bireyin Çizdiği Resimlerin Özellikleri...5 Çocuk Resimleri...7 Çocuklarda Çizimlerin Gelişim Dönemleri...10 Karalama Dönemi (2-4 yaş)...11 Şema Öncesi Dönem (4-7)...16 Şematik Dönem (7-9)...22 Gerçekçilik Dönemi (9-12)...24 Görünürde Doğalcılık Dönemi (12-14)...26 Çocuk Resimleri Analizinde Temel İlkeler...29 Renk Seçimi...29 Çizgilere Göre Değerlendirme...30 Resimlerin Boyutu...31 Resmin Kâğıt Üzerindeki Yerleşimi...32 Çocuğun Resim Çizim Temposu...34 Psikolojik Resim Testlerinin Uygulama Yöntemleri...37
viii Çocuk Resimleri Analizi ve Psikolojik Resim Testleri 2. BÖLÜM PSİKOLOJİK DEĞERLENDİRMEDE KULLANILAN RESİM TESTLERİ BİR İNSAN ÇİZ TESTİ...39 Uygulama...41 İnsan Resimlerindeki Ayrıntıların Yorumlanması...41 Baş...41 Göz...42 Ağız...42 Burun...43 Kulak...43 Çene...43 Boyun...43 Omuzlar ve Gövde...44 Kollar ve Eller...44 Ayaklar...45 Resimdeki İnsanın Vücut Şekli...45 Resimdeki Bazı Detaylar...46 Değerlendirme...46 Yaş Normları...47 Bir İnsan Çiz Testi İçin Örnek Resimler...52 AİLE RESMİ TESTİ...55 Uygulama...55 Yorumlama...57 Aile Çiz Testi İçin Bazı Örnek Resimler...60 Sonuç...62
İçindekiler ix VAROLMAYAN HAYVAN ÇİZ TESTİ...70 Uygulama Yöntemi...72 Yönerge...73 Yorum...73 KAKTÜS ÇİZ TESTİ...99 Genel Değerlendirme...99 EV-AĞAÇ-İNSAN TESTİ... 105 Yönerge... 105 Yorumlama... 107 Renkler ve Özellikleri... 107 Resimdeki Ayrıntılar... 108 Zemin (Yer) Resminin Detayları... 109 Sayfa Kullanımı-Resmin Sayfadaki Yeri... 111 Perspektif Resimler... 112 Ev Resmi... 113 Ev Resmindeki Diğer Detaylar... 117 Ağaç Resmi... 121 Ağaç Resmindeki Diğer Detaylar... 124 İnsan Resmi... 129 İnsan Resmindeki Diğer Detaylar... 133 Örnek Resimler... 134 ÇİÇEK AİLESİ RESMİ ÇİZ TESTİ... 139 Yönerge... 140 Yorumlama... 140 Örnek Resimler... 141 KAYNAKÇA... 147
KAYNAKÇA Artut, K. (2007). Okulöncesinde resim eğitimi. Anı yayıncılık. Ankara. Altınköprü, T. (2003). Çocuğun başarısı nasıl sağlanır?, Hayat Yayıncılık 11 Basım, İstanbul. Bahçivan-Saydam, R. (2004). Çocuk resimlerinin klinik değerlendirmedeki yeri. Yansıtma Psikopatalojii ve Prespektif Testler Dergisi, sayı: 1-2:111-124. Burlachuk, L. F. (1997). Projektif psikolojie giriş. Kiev. (Бурлачук, Л.Ф. Введение в проективную психологию/л.ф. Бурлачук. Киев, 1997) Di Leo, J.H. (1983) Interpreting children s drawing, New York. Brunner/ Mazel. Fruth, G. M. (2002). The secret World of drawings. A Jungian Approach to Healing Through Art, Toronto: İnner City Boks, 2 edition. Goodenough F. L., Measurement of Intelligence by Drawings. New York. 1926. Harris D. B., Children s Drawings as Measures of Intellectual Maturity: A Revision and Extension of the Goodenough Draw-a-Man Test. N.Y., 1963. Homentauskas, G. (1987). Aile resmi yöntemi. Genel psikolojik tanı koyma. Ed. Bodalev, A. Çev. Stolin, Moskova. (Хоментаускас Г.Т. Методика «Рисунок семьи» // Общая психодиагностика / Под ред. А.А. Бодалева, В.В. Столина. М., 1987). Kındap, S. (2005). Çocuk resimlerinde temsil ve ifade: Doğrusal ve doğrusal olmayan gelişim. Türk Psikoloji Dergisi, sayı:20. 25-43. Lebedeva L. Projective Drawing as a Method of Studying a Family Relationship // Social Welfare Interdisciplinary approach, Publishing House of Siauliai University, Lithuania, 2011. 1(1). С. 112 118. Malchiodi, C. A. (1998). Çocukların Resimlerini Anlamak. Epilson yayıncılık. İstanbul. Muhina, V. (1970). Çocukların zekâ düzeyini belirleme amacıyla çocuk resimlerin kullanılması, Çocukların zihinsel gelişimlerini belirlemede yöntem geliştirme sempozyumu yayınları. Riga: Znaniye Dergisi s.3 (Мухина В. С. Использование детских рисунков в целях диагностики умственного развития//материалы симпозиума по вопросам разработк диагностических методов определения уровня умственного развития детей. Рига: Знание.-1976 с.3)
148 Çocuk Resimleri Analizi ve Psikolojik Resim Testleri Muhina, V. S. (1981). Görsel sanat etkinlikleri ile çocuğun sosyal deneyim kazanması. Moskova. Pedagoji Dergisi. s. 240. (Мухина B.C. Изобразительная деятельность ребенка как форма усвоения социального опыта. М: Педагогика, 1981. 240) Romanova, E., Potomkina, F. (1991). Psikolojik değerlendirmede resim teknikleri. Moskova: Didakt Yayınları Потемкина 1991 Графические методы в психологической диагностике. Издательство «Дидакт. (Романова Е. С,» мление) Semenova, Z. F. ve Semenova, S.V. (1996). Bir insan çiz testinin psikolojik değerlendirmede kullanımındaki değerinin araştırılması, Uygulamalı Psikoloji. Bilimsel araştırma metadolojisi. Sankt Petestburg, s.65-76. (Семенова З.Ф., Семенова С.В. Изучение психодиагностической ценности теста «Нарисуй человека». В сб. «Практическая психология: Методология и методика научного исследования», Санкт-Петербург, 1996, с.65-76.) Smirnova, A.A. (1980). Çocuk resimleri. Moskova.(Смирнов А.А. Детские рисунки.- В кн.: Хрестоматия по возрастной и педагогической психологии / Под ред. И.И.Ильясова, В.Я.Ляудис- М., 1980.- С.53-63) Stepanov, S.S. (2004). Resim testleri metotları ile zekâ ölçmek. Sfera Yayıncılık. Moskova.(Степанов С.С. Диагностика интеллекта методом рисуночного теста М.: Сфера, 2004. 96 с) Shevchenko, M. (2014). Psikolojik resim testleri. Moskova. Kladez Yayınevi. (М. А.Шевченко: «Психологические рисуночные тесты для детей и взрослых. Кладезь; Москва; 2014) Shevchenko, M. (2007). Başarı ve sağlığın resmini çiziyorum. Piter. Herkes için Art Terapi Dergisi. (Шевченко М. Я рисую успех и здоровье. Арттерапия для всех Издательство: Питер) Shvansara, J. (1978) Psikolojik gelişimin değerlendirilmesi. Prag: Avensium. (Шванцара, Йозеф. Диагностика психического развития / Йозеф Шванцара. Прага : Авиценум, 1978. 388 с). Venger, A. (2007). Psikolojik resim testleri: resimli rehber. Moskova. Vlados Yayınevi. S.159. (Венгер А. Л. Психологические рисуночные тесты: иллюстрированное руководство [Текст] / А. Л. Венгер. М.: ВЛАДОС- ПРЕСС, 2007. 159 с.) Yavuzer, H. (1992). Resimleriyle çocuk. Remzi kitabevi. 5. Baskı. İstanbul.