3. İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği Sempozyumu 21-23 Ekim 2011, Çanakkale İşçi Sağlığı ve İş Güvenliğinin İnşaat Sektöründeki Yeri ve Önemi A. Erkan Karaman 1, Tülay Çivici 2, Serdar Kale 3 Özet Son yıllarda uluslararası ve ulusal düzeyde alınan önlemlere rağmen, birçok çalışan iş yerlerinde çeşitli tehlikelere maruz kalmaktadır. İş güvenliği ve işçi sağlığı konusunda yapılan birçok çalışmada ülkemizdeki iş kazalarının sayısının dünya ortalamasının çok üzerinde olduğu vurgulanmaktadır. Bu çalışmada, Uluslararası Çalışma Örgütü nün (ILO) verileri kullanılarak Türkiye de ve incelenen diğer ülkelerdeki iş kazalarına ilişkin bir karşılaştırma sunulmuştur. Kaza sonucu oluşan can kaybı ve yaralanma vakaları araştırılmıştır. Türkiye de meydana gelen iş kazaları ve ortaya çıkardığı sonuçlar hakkında detaylı bilgiler verilmiştir. Türkiye de meydana gelen iş kazaların nedenleri araştırılmış, alınacak önlemler hakkında bilgiler verilmiştir. Bu çalışma sonucunda, Türkiye nin iş kazası can kaybı oranı, incelenen diğer ülkelerden çok daha yüksek çıkmıştır. Anahtar Kelimeler: İşçi Kazaları, İş Güvenliği, İş Güvenliği Önlemleri. Giriş Son yirmi yıldır özellikle yapım endüstrisinde karşılaşılan tehlikelerin sıklığına ve alınan güvenlik önlemlerine artan bir ilgi görülmektedir (örn; Hinze 1991, 1992; Harper and Koehn, 1998). Bu ilgi, iş sağlığı ve güvenliği eğitiminde bir artışa ve İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetmeliği nin uygulanmasında doğrudan bir etkiye sebep olmaktadır. Özellikle İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetmeliği nde geçen birçok madde yapım sektörü ile oldukça ilgili olması sebebi ile, yönetmeliğin yapım işlerinin gerçekleştirilmesi evresinde eksiksiz uygulanması gerekmektedir. Genellikle güvenlik talimatları küçük firmalarda, informal ve yazısız olarak uygulanmaktadır. Firma büyüklüğü arttıkça, güvenlik talimatları daha resmi, daha gelişmiş ve yazılı olur (Hinze ve Harrison 1981, Hassanein ve Hana 2007). Bu türden kural, talimatların iş yerlerinde eksiksiz uygulanması oluşabilecek kazara karşı alınabilecek en etkili yöntemdir. 1 Balıkesir Üniversitesi, İnşaat Mühendisliği Bölümü, Balıkesir. - ekaraman@balikesir.edu.tr 2 Balıkesir Üniversitesi, Mimarlık Bölümü, Balıkesir. - tulay@balikesir.edu.tr 3 İzmir Yüksek Teknoloji Enstitüsü, Mimarlık Bölümü, İzmir. - serdarkale@iyte.edu.tr - 85 -
İşçi Sağlığı ve İş Güvenliğinin İnşaat Sektöründeki Yeri ve Önemi İş kazalarının en çok gerçekleştiği sektörlerden biri de inşaat sektörüdür. Bu durum yalnızca gelişmekte olan ülkelerin değil, gelişmiş ülkelerin de bir sorunudur. Şantiye ortamları iş kazaların meydana gelmesi için uygun ortamlardır. Bu kazaların önüne geçmek yalnızca çalışanın emniyetli çalışması ve kendi kendini emniyete alması ile mümkün olmamaktadır. Çalışanlar şantiyede diğer çalışanların yaptıkları işlerden de etkilenmektedir. Oluşabilecek her türlü iş kazalarının önlenmesi için şantiyelerde bütün çalışanların korunacağı planlı bir iş güvenliği çalışması uygulanmalıdır (Aslan 2008). Bu çalışmada iş güvenliği kavramının inşaat sektöründeki önemi vurgulanmıştır. Hem genel hem de inşaat sektörü kapsamında gerçekleşen iş kazaları istatistiksel olarak incelenmiştir. Meydana gelen kazaların sebepleri ve alınması gereken önlemler çalışma kapsamında vurgulanmıştır. Türkiye de İş Sağlığı ve Güvenliği Dünyada ve ülkemizde sanayileşme ve teknolojik gelişmelere paralel olarak, işyerlerinde çalışan kişilerin sağlığı ve güvenliği ile ilgili bir takım sorunlar ortaya çıkmıştır. Bu durum iş verimini azalttığı ve işletmeyi tehlikeye soktuğu için işyerlerinde çalışma düzenini ve koşullarını kapsayan birtakım kurallar ve kanunlar yürürlüğe konmuştur. Ancak bu düzenlemelerin zamanla yetersiz olduğu görülmüş, yapılan çalışmalar ve araştırmalar sonucunda İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği kavramı doğmuş ve konuya bilimsel olarak yaklaşılmaya başlanmıştır (Akyüz 1980) İşçi sağlığı kavramı için Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO) ile Dünya Sağlık Örgütü (WHO) 1950 yılında karma bir komisyon kurarak, işçi sağlığının amaçlarını içine alan bir tanım yapmışlardır. Bu tanım, ILO nun 112 sayılı tavsiye kararı ile üye ülkelere duyurulmuştur. işçi sağlığı şu amaçları kapsayan bir hizmet zinciridir: çalışanların sağlık kapasitelerini en yüksek düzeye çıkarmak ve sürdürmek, çalışmanın olumsuz koşulları nedeni ile sağlığın bozulmasını önlemek, her çalışanı fiziksel ve ruhsal yeteneklerine uygun işlerde çalıştırmak, yapılan iş ile işçi arasındaki uyum sağlayarak, asgari yorgunlukla optimal randıman elde etmektir (Dedeler, 2008). Ülkemizde iş güvenliği ve işçi sağlığı ile ilgili olarak ilk yasal düzenleme 1930 yılında Umumi Hıfzısıhha Kanunu dur. Bu kanun biçimsel bazı nedenlerle, Anayasa Mahkemesi tarafından 12.05.1970 tarihli kararla tamamen iptal edilmiş, yerini 25.08.1971 tarihinde çıkarılan 1475 sayılı İş Yasası na bırakmıştır. 2003 yılında ise en son yürürlükte olan 1475 sayılı kanun yürürlükten kaldırılmış, 4857 sayılı Kanun yürürlüğe girmiştir (Gümüş 2005). 4857 sayılı İş Kanununa göre bir iş sözleşmesine dayanarak çalışan gerçek kişiye işçi, işçi çalıştıran gerçek veya tüzel kişiye yahut tüzel kişiliği olmayan kurum ve kuruluşlara işveren, işveren tarafından mal veya hizmet üretmek amacıyla maddî olan ve olmayan unsurlar ile işçinin birlikte örgütlendiği birime işyeri denir (İş Kanunu, 2003). Bu tanımlamalar kapsamında İşçi sağlığı ve iş güvenliği kavramı, işyerlerindeki çalışma koşullarının sağlık ve güvenlik içinde olmasının temin edilmesi ve iş kazaları ile meslek hastalıklarının azaltılmasının sağlanması olarak ifade edilebilmektedir. Diğer bir tanım ise: İşyerlerinde işin yürütülmesi sırasında, çeşitli nedenlerden kaynaklanan sağlığa zarar verebilecek koşullardan korunmak amacıyla yapılan sistemli ve bilimsel çalışmalardır. ( ÇSGB, 2003 ) İş güvenliği hukuki açıdan, işin yapılması sırasında işçilerin karşılaştığı tehlikelerin ortadan kaldırılması veya azaltılması konusunda, esas olarak işverene, kamu hukuku teme- - 86 -
A. Erkan Karaman, Tülay Çivici, Serdar Kale linde getirilen yükümlere ilişkin hukuk kurallarının bütünüdür şeklinde tanımlanmıştır (Centel, 1992). İşçi sağlığı ise; çalışanın vücut, akıl ve ruh sağlığı olarak tanımlanmaktadır. Birçok uzmanlık alanından bilim insanlarının çalışmaları sonucunda günümüzde bir bilim dalı haline gelen işçi sağlığı ve iş güvenliği, üretim sürecindeki ve toplum yaşamındaki değişimlere bağlı olarak dinamik bir gelişim göstermiştir. Üretim araçlarında ve yöntemlerindeki değişim sonucunda çalışanların sağlık ve güvenlik sorunları da çoğalmış ve giderek önem kazanmaya başlamıştır (Pulcu ve diğerleri, 2003). İş Kazaları ve İnşaat Sektörü Sözlük anlamıyla kaza; beklenilmeyen ve tahmin edilemeyen bir olaydır. Kişinin yaralanması ve/veya teçhizata veya mala zarar gelmesiyle sonuçlanır. Kaza; ihmal, tedbirsizlik, dikkatsizlik veya herhangi bir işte ehliyetsizlik sonucu, ani olarak ve istenmeden meydana gelen, sonunda maddi ve manevi bir kayba veya üzüntüye neden olan bir olaydır (Ofluoğlu, 1996). Bir olayın, iş kazası olarak kabul edilebilmesi için yukarıdaki tanıma şu özelliklerin de eklenmesi gerekmektedir: (1) Olayın iş ile ilgili olması, (2) olayın iş yerinde meydana gelmesi, (3) olayın işçiyi hemen ya da sonradan bedensel veya ruhsal bir arızaya uğratması (Arık ve Akçın, 2002). İş kazası kavramının ülkemizdeki hukuki yapısının değerlendirilmesinde 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu esas alınmıştır. Bu yasanın iş kazasını tarif eden 13. Maddesi şöyledir: İş kazası, aşağıdaki hal ve durumlardan birinde meydana gelen ve sigortalıyı hemen veya sonradan bedenen ya da ruhen arızaya uğratan olaydır. Sigortalının iş yerinde bulunduğu sırada, İşveren tarafından yürütülmekte olan iş nedeniyle sigortalı kendi adına ve hesabına bağımsız çalışıyorsa yürütmekte olduğu iş nedeniyle, Emziren kadın sigortalının, iş mevzuatı gereğince çocuğuna süt vermek için ayrılan zamanlarda, Sigortalının işveren tarafından görev ile bir başka yere gönderilmesi yüzünden asıl İşini yapmaksızın geçen zamanlarda, Emzikli kadın sigortalının, çocuğuna süt vermek için ayrıldığı zamanlarda, İşçinin işverence sağlanan bir taşıtla işin yapıldığı yere götürülüp, getirilmeleri sırasında, Çalışma hayatı; çalışanın bedensel, ruhsal ve sosyal iyilik düzeyini belirleyen en önemli etkendir. İş sağlığı ve güvenliği sürekli gelişen ve değişen dinamik yapısı ile gelişmekte olan ülkelerde olduğu kadar gelişmiş sanayi ülkelerinde de toplumun gündemindedir. Her yıl azımsanmayacak sayıda insan çok rahatlıkla engellenebilecek ve hukuken de engellenmesi zorunlu olan iş kazaları ve meslek hastalıklarından yaşamını yitirmekte veya engelli hale gelmektedir. Dünya Sağlık Örgütü (ILO) verilerine göre; her gün yaklaşık 6.000 kişi iş kazası veya meslek hastalıkları nedeniyle yaşamını yitirmektedir. Yıllık toplamda 350.000 kişi iş kazası, 1.700.000 kişi ise meslek hastalıklarından yaşamını yitirmektedir. Her yıl 270 milyon iş kazası meydana gelmekte ve 160 milyon kişi meslek hastalıklarına yakalanmaktadır (Yardım ve diğerleri 2007). Bu çalışmada kullanılan veriler Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO) ve Sosyal Güvenlik Kurumunun veri tabanlarından elde edilmiştir. Uluslararası Çalışma Örgütünün veritabanında yaklaşık 230 ülkedeki insanların çalışma ve sosyal durumlarını ortaya koyan - 87 -
İşçi Sağlığı ve İş Güvenliğinin İnşaat Sektöründeki Yeri ve Önemi veriler bulunmaktadır. Bu çalışmada, Türkiye nin de içinde bulunduğu 10 ülkeye ilişkin iş kazaları verileri incelenmiştir (Tablo 1). Tablo 1-2004-2008 yılları arasında meydana gelen iş kazaları sonucu oluşan can kaybı Can Kaybı Sayısı 2004 2005 2006 2007 2008 Türkiye 843 1096 1601 1043 865 Bulgaristan 130 130 169 179 180 Kanada 458 491 442 392 465 Macaristan 160 125 123 118 116 İtalya 930 918 987 847 780 Norveç 38 48 31 38 51 Romanya 432 531 423 485 994 İspanya 695 662 682 572 530 Amerika 5764 5734 5840 5657 5214 Avusturya 132 124 107 108 115 Tablo 1 de verilen yıllık can kayıpları sayıları tüm sektörleri kapsamaktadır. Ülke genelindeki can kayıpları incelendiğinde, can kaybının en çok yaşandığı ülke Amerika dır. Türkiye ise yıllara göre ya ikinci sırada ya da üçüncü sırada yer almaktadır. En az can kaybı ise Norveç te yaşanmıştır. Tablo 1 de ülkelerdeki çalışan sayıları dikkate alınmadan sadece yaşanan can kaydı değerleri verilmiştir. Ülkelerdeki çalışan sayıları dikkate alındığında, her 100.000 çalışan için bir oranlama yapıldığında meydana gelen can kaybı değerleri Tablo 2 de, grafik olarak Şekil 1 de gösterilmiştir. Tablo 2-2004-2008 yılları arasında meydana gelen iş kazaları sonucu oluşan can kaybı oranı Can Kaybı Oranı* 2004 2005 2006 2007 2008 Türkiye 13,6 15,8 20,5 12,3 10 Bulgaristan 6 5,8 7,2 7,1 6 Kanada 2,9 3 2,7 2,3 2,7 Macaristan 4,1 3,2 3,13 3,01 2,99 İtalya 5 5 5 4 4 Norveç 1,7 2,1 1,3 1,6 2 Romanya 7 9 7 8 9 İspanya 4,9 4,5 4,4 3,6 3,3 Amerika 4 4 4 4 4 Avusturya 5 4,6 3,9 3,9 3,8 * Her 100000 çalışanda meydana gelen can kaybı oranı - 88 -
A. Erkan Karaman, Tülay Çivici, Serdar Kale Şekil 1-2004-2008 Yılları Arası İş Kazası Can Kaybı Oranı Tablo 2 ve Şekil 1 incelendiğinde, yıllar ölçeğinde can kaybı oranının en çok olduğu ülke Türkiye olarak dikkat çekmektedir. Türkiye yi Romanya ve Bulgaristan takip etmekte, en az can kaybı oranı ise Norveç te bulunmaktadır. Araştırmanın bu aşamasında ülkelerde iş kazası sonucu meydana gelen can kayıpları ile birlikte yaralanma vakaları da incelenmiştir. Yaralanma oranı, daha önce yapıldığı gibi her 100.000 çalışan göz önüne alınarak hesaplanmıştır. Yaralanma vakalarına ilişkin elde edilen değerler sonucu çizilen grafik Şekil 2 de gösterilmiştir. Şekil 2 incelendiğinde, yıllar ölçeğinde en çok yaralanmanın yaşandığı ülke İspanya olarak dikkat çekmektedir. İspanya yı Avusturya ve İtalya takip etmekte, en az yaralanma oranının olduğu ülkeler ise Amerika ve Türkiye dir. Can kaybı ile sonuçlanan vakalarda Türkiye en üst sırada bulunmasına rağmen, yaralanma vakalarında son sıralarda yer alması oldukça şaşırtıcı bir sonuç olarak dikkat çekmektedir. Bu durum: (1) belki de ya- Şekil 2-2004-2008 Yılları Arası İş Kazası Yaralanma Oranı - 89 -
İşçi Sağlığı ve İş Güvenliğinin İnşaat Sektöründeki Yeri ve Önemi ralanma ile atlatılabilecek kazaların, güvenlik tedbirlerinin alınmamasından ötürü can kaybı ile sonuçlanmasından dolayı oluştuğu, (2) iş kazalarında meydana gelen yaralanma vakalarının SGK ya bildirilmemesinden dolayı oluştuğu ifadeleri ile açıklanabilir. Ülke geneli için sunulan değerler, yaralanma ve can kabının en çok yaşandığı dört sektör için de ayrıca elde edilmiştir. Bu sektörler: (1) inşaat, (2) maden ve taş ocağı, (3) imalat, (4) lojistik ve haberleşme. Bu sektörlere ilişkin iş kazaları verileri Tablo 3 te sunulmuş, Şekil 3 ve 4 te grafik olarak gösterilmiştir. Tablo 3 de sunulan dört sektöre ilişkin yıllık can kayıpları sayıları incelendiğinde, can kaybı en çok inşaat sektöründe yaşanmaktadır. Can kaybının en çok olduğu diğer sektörler sırayla imalat, lojistik ve haberleşme, maden ve taş ocağıdır. Tablo 3 te sektördeki çalışan sayıları dikkate alınmadan sadece yaşanan can kaydı değerleri verilmiştir. Sektördeki çalışan sayıları dikkate alındığında, her 100.000 çalışan için bir oranlama yapıldığında meydana gelen can kaybı değerleri Tablo 4 de, grafik olarak Şekil 3 de gösterilmiştir. Şekil 3-2006-2008 Yılları Arası Sektörlerde Meydana Gelen İş Kazası Can Kaybı Oranı Şekil 4-2006-2008 Yılları Arası Sektörlerde Meydana Gelen İş Kazası Yaralanma Oranı - 90 -
A. Erkan Karaman, Tülay Çivici, Serdar Kale Tablo 3-2004-2008 yılları arasında sektörlerde meydana gelen iş kazaları sonucu oluşan can kaybı 2004 2005 2006 2007 2008 İnşaat Maden İmalat Loj. ve Hab. İnşaat Maden İmalat Loj. ve Hab. İnşaat Maden İmalat Loj. ve Hab. İnşaat Maden İmalat Loj. ve Hab. İnşaat Maden İmalat Loj. ve Hab. İş Kazası Ölüm Sayısı Türkiye 263 68 201 112 290 121 241 169 397 80 251 168 359 77 246 149 297 66 178 137 Bulgaristan 27 7 35 14 29 8 36 16 32 7 34 20 37 12 31 22 53 7 41 31 Kanada 95 31 70 107 110 23 80 98 101 36 48 98 92 20 63 79 106 38 47 96 Macaristan 55 0 38 18 39 1 24 14 35 0 17 14 45 0 18 18 41 0 18 15 İtalya 243 11 204 130 239 6 185 137 274 13 203 128 219 7 204 116 189 6 167 119 Norveç 2 3 2 9 11 2 5 7 8 0 5 3 5 2 8 9 6 3 10 8 Romanya 89 31 134 48 125 26 159 76 93 28 121 52 130 11 116 60 136 25 90 56 İspanya 217 18 121 156 248 14 112 127 235 17 122 123 219 12 84 103 183 13 84 89 Amerika 1234 152 463 895 1192 159 393 950 1239 192 456 926 1204 183 400 969 975 176 411 843 Avusturya 31 0 3 2 39 0 2 1 41 0 1 0 31 0 0 0 29 0 19 18 Tablo 4-2004-2008 yılları arasında sektörlerde meydana gelen iş kazaları sonucu oluşan can kaybı oranı Türkiye 35 78,7 8,3 26 31 124,5 9,5 34 33,5 74,2 9,2 29,9 28,8 70,6 8,5 24,2 24 57 7 24 Bulgaristan 22,4 23,9 6,7 8,4 20,3 30 6,8 9,6 19,1 25,8 6,1 13 18,4 40,4 5,3 13,3 20 18 6 18 Kanada 10,1 16,5 3,1 9,3 10,9 10,9 3,6 8,5 9,5 15 2,3 8,4 8,2 7,9 3,1 6,6 8,7 14,4 2,4 7,9 Macaristan 17,82 0 4,25 6,08 12,38 6,71 2,76 4,91 10,88 0 1,96 4,65 13,62 0 2,06 5,97 13,14 0 2,11 5,81 İtalya 14 19 4 9 14 10 4 10 15 22 4 9 11 11 4 8 10 10 3 9 Norveç 1,3 9,1 0,8 6 7 3 2 4 5 0 2 2 2,8 5,1 2,9 5,7 3,3 7,1 3,5 5,1 Romanya 24 18 6 11 34 16 7 17 26 19 6 12 35 8 5 13 32 21 4 16 İspanya 13,5 40,2 5,3 21,4 14 32 5 16,6 12,1 38,4 5,4 15,2 11 29,4 3,6 12 10,6 33,9 3,7 10,3 Amerika 12 28 3-11 26 2-11 28 3-11 25 3-10 18 3 - Avusturya 13,2 23 3,8 18,8 16,6 15,4 3,7 12,7 17,1 7,9 2,8 11,8 12,5 0 3,2 12,4 12 3 4 14-91 -
İşçi Sağlığı ve İş Güvenliğinin İnşaat Sektöründeki Yeri ve Önemi Tablo 4 ve Şekil 3 incelendiğinde, yıllar ölçeğinde can kaybı oranının en çok olduğu sektör Maden olarak dikkat çekmektedir. Maden sektörünü, İnşaat ve Loj. Ve Hab. takip etmekte, en az can kaybı oranı ise İmalat sektöründe bulunmaktadır. Sektörler ile birlikte ülkeler incelendiğinde, Türkiye incelenen dört sektörün tamamında can kaybı oranı bakımından maalesef en üst seviyededir. Araştırmanın bu aşamasında sektörlerde iş kazası sonucu meydana gelen can kayıpları ile birlikte yaralanma vakaları da incelenmiştir. Yaralanma vakalarına ilişkin elde edilen değerler sonucu çizilen grafik Şekil 4 de gösterilmiştir. Şekil 4 incelendiğinde, yıllar ölçeğinde en çok yaralanmanın yaşandığı sektör Maden olarak dikkat çekmektedir. Maden sektörünü, İnşaat, İmalat, Loj. ve Hab. takip etmektedir. Sektörler arasında can kaybı ile sonuçlanan vakalarda Türkiye en üst sırada bulunmasına rağmen, yaralanma vakalarında yine son sıralarda yer almaktadır. Bu durum oluşmasında daha önceden de vurgulandığı gibi, yaralanma ile atlatılabilecek kazaların, güvenlik tedbirlerinin alınmamasından ötürü can kaybı ile sonuçlanmasının etkili olduğu düşünülmektedir. Türkiye de 2007 2009 yılları arasında meydana gelen iş kazaları incelendiğinde, inşaat sektöründeki iş kazalarının tüm kazalara oranının yaklaşık %9-11 arasında değiştiği görülmektedir (Tablo 5). Diğer bir ifade ile ülkemizde meydana gelen her 10 iş kazasından biri inşaat sektöründe gerçekleşmektedir. Tablo 5-2008-2009 yılları arasında Türkiye de meydana gelen iş kazaları 2008 2009 İş Kazası Sayısı 72963 64316 İş Kazası Ölüm Sayısı 865 1171 İş Kazası Sürekli İş Göremezlik 1452 1668 Ölümcül Olmayan Yaralanmalar 1694 1885 İnşaat Sektörü İs Kazası Sayısı Toplamı 6664 6982 İnşaat Sektörü Ölüm Sayısı Toplamı 303 157 İnşaat Sektörü İş Kazası Sürekli İş Göremezlik Toplamı 377 290 Tablo 5 incelendiğinde Türkiye de 2009 yılında meydana gelen iş kazası sayısı 64316, iş kazasına bağlı ölüm sayısı 1171, sürekli iş göremezlik sayısı 1668, ölümcül olmayan yaralanmalar sayısı 1885 olduğu görülmektedir. İş kazaları inşaat sektörü için değerlendirildiğinde sektördeki iş kazaları sayısı 6982, can kaybı sayısı 157, sürekli iş göremez sayısı 290 olarak tespit edilmiştir. 2007 yılında yayımlanan bir araştırmada farklı inşaat şantiyelerine göre kaza tiplerinin dağılımı incelenmiştir (Gürcanlı, Müngen 2007). Araştırmada 5239 olaya ilişkin veriler incelenerek kaza tiplerine ilişkin bir tablo hazırlanmıştır (Tablo 6). Tablo 6 da inşaat sektörünün önemli sayılan beş alanına ilişkin 10 iş kazası türünü kapsayan kaza dağılımları verilmiştir. - 92 -
A. Erkan Karaman, Tülay Çivici, Serdar Kale Kaza Tipleri Bina İnşaatı Tablo 6 - Kaza Tipleri Yol İnşaatı İnşaat Türü Köprü İnşaatı Baraj İnşaatı Tünel İnşaatı Yüksekten düşme 49,23 5,76 15,71 11,32 9,62 Elektrik çarpması 9,08 0,82 0,71 3,61 0,00 Malzeme düşmesi 9,23 6,79 9,29 21,6 42,31 Yapı makineleri kazası 1,65 25,31 8,57 16,2 7,69 Trafik kazaları 0,87 18,31 3,57 9,04 5,77 Yapı Kısmının çökmesi 4,57 0,41 3,57 0,6 0,00 Kazı kenarının çökmesi 2,34 1,85 6,43 0,00 1,92 Malzeme sıçraması 3,79 6,17 5,71 4,22 0,00 Patlayıcı madde kazası 0,67 10,49 5,00 4,82 15,38 Diğer tip kazalar 18,57 24,07 41,43 26,5 17,31 Toplam 100 100 100 100 100 Tablo 6 incelendiğinde bina inşaatlarında en çok meydana gelen kaza tipinin %49,23 ile yüksekten düşme olduğu görülmektedir. Yol inşaatlarında %25,31 ile yapı makineleri kazası, köprü inşaatlarında %15,71 ile yüksekten düşme, baraj ve tünel inşaatında ise en çok malzeme düşmesi kazası görülmektir. Bina inşaatlarındaki kaza tipleri incelendiğinde ikinci sırayı malzeme düşmesi, üçüncü sırayı elektrik çarpması almaktadır. Tablo 6 da verilen kaza tiplerini meydana getiren nedenleri üç başlık altında inceleyebiliriz: (1) doğrudan nedenler, (2) dolaylı nedenler, (3) ana nedenler (Yaşar 2010). Doğrudan nedenler; zehirleyici, patlayıcı gaz, toz v.b. tehlikeli maddeler ile mekaniksel, elektriksel, kimyasal gibi yüksek enerji kaynaklarının ve radyasyonun yol açtığı nedenlerdir. Dolaylı nedenler; güvenliksiz çalışma ve güvenliksiz çalışma koşullarıdır. Gerekli emniyet önlemleri alınmaksızın yapılan çalışma koşulları anlamında kullanılan güvenliksiz çalışmaya; ekipmanın hatalı ya da uygunsuz kullanımı, ekipmanın bakım ve onarımının zamanında yapılmaması, alet ve makinelerin zamanında kullanılmaması, koruyucu malzemelerin kullanılmaması gibi nedenlerin yol açtığı durumlardır. Ana nedenler ise üç başlık altında sınıflandırabiliriz: (1) yönetimin iş güvenliği politikası ve uygulamaları (iş güvenliğine verdiği önem, üretim-iş güvenliği hedefi, sorumluluk ve yetkinin dağıtılması, eğitim, uygun-yeterli kontrol v.b.), (2) personele ilişkin faktörler (yetenek, eğitim, motivasyon, fiziksel ve zihinsel yeterlilik, bireysel dikkatlilik ve performans), (3) çevre faktörleri (sıcaklık, nem, basınç, toz, gaz, buhar, gürültü, aydınlatma v.b.) (Yaşar 2010). İnşaat sektöründeki iş kazalarının önlenmesi, can kaybı ve yaralanma sayılarının azaltılması için öncelikle İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetmeliğinin (2003) 6. maddesinde tanımlı işveren aşağıda belirtilen sağlık ve güvenlikle ilgili hususları yerine getirmekle yükümlüdür ifadesinin altında yazılı yükümlülüklerin eksiksiz yerine getirilmesi gerekmektedir. Bu yükümlülükler üç ana başlık altında toplanmıştır: (1) İşveren, işçilerin sağlığını ve güvenliğini korumak için mesleki risklerin önlenmesi, - 93 -
İşçi Sağlığı ve İş Güvenliğinin İnşaat Sektöründeki Yeri ve Önemi eğitim ve bilgi verilmesi dahil gerekli her türlü önlemi almak, organizasyonu yapmak, araç ve gereçleri sağlamak zorundadır. (2) İşveren, sağlık ve güvenliğin korunması ile ilgili önlemlerin alınmasında risklerin önlenmesi, önlenmesi mümkün olmayan risklerin değerlendirilmesi, risklerle kaynağında mücadele edilmesi vb. gibi (yönetmelikte kapsamlı verilmiş) prensipleri izleyecektir. (3) İşveren, işyerinde yapılan işlerin özelliklerini dikkate alarak; kullanılacak iş ekipmanının, kimyasal madde ve preparatların seçimi, işyerindeki çalışma düzeni gibi konular da dahil işçilerin sağlık ve güvenliği yönünden tüm riskleri değerlendirir. Bir işçiye herhangi bir görev verirken, işçinin sağlık ve güvenlik yönünden uygunluğunu göz önüne alır. Yeni teknolojinin planlanması ve uygulanmasının, işçilerin sağlığı ve güvenliğine etkisi konusunda işçiler veya temsilcileri ile istişarede bulunur. Ciddi tehlike bulunduğu bilinen özel yerlere sadece yeterli bilgi ve talimat verilen işçilerin girebilmesi için uygun önlemleri alır. Sonuçlar Bu çalışmada ilk olarak iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili bilgiler verilmiş, Türkiye nin de içinde bulunduğu 10 ülkeye ilişkin iş kazaları verileri incelenmiştir. Türkiye de meydana gelen iş kazası türleri incelenmiş, alınması gereken temel önlemler üzerinde durulmuştur. Ülkeler arasında yapılan araştırmada Türkiye, can kaybı sayısı bakımından Amerika dan sonra yer almasına rağmen, çalışan sigortalı nüfus dikkate alındığında, can kaybı oranı bakımından 2004-2008 yılları arasında Türkiye on ülke içinde en üst sıradadır. Değerlendirmede kullanılan ülkelerin verileri yaralanma vakaları için incelendiğinde Türkiye deki yaralanma oranının incelenen ülkeler arasında son sıralarda yer aldığı görülmektedir. Ölüm oranları bakımından en üst sırada yer alırken yaralanma oranında son sıralarda bulunması dikkat çekici bir sonuçtur. İnşaat sektöründe meydana gelen kazalarda beş farklı unsurun daha ön planda olduğu görülmüştür: (1) Yüksekten düşme, (2) malzeme düşmesi, (3) elektrik çarpması, (4) yapı makineleri kazası, (5) patlayıcı madde kazası. Kazaları oluşturan başlıca nedenlerin ortadan kaldırılması için İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetmeliği ile birlikte yürürlükte olan konu ile ilişkili kanun ve tüzük ve yönetmelikler (5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu, 4857 Sayılı İş Kanunu vb.) eksiksiz uygulanmalıdır. Kaynaklar 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu (Tarih: 16/6/2006 Sayı : 26200) 4857 Sayılı İş Kanunu, (R.G.T. 10/06/2003 R.G.No.25134) Akyüz N., 1980, İş Güvenliği, İstanbul. Arık B ve Akçın N.A., 2002 İş Kazalarının Önlenmesi ve İş Güvenliği Analiz Tekniğinin Uygulanması, Türkiye 13 Komur Kongresi Bildiriler Kitabı, 29-31 Mayıs 2002 Aslan A., 2008, Bir İnşaat Şirketinde Meydana Gelen İş Kazalarının Değerlendirilmesi, Gazi Üniv. Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Ankara. - 94 -
A. Erkan Karaman, Tülay Çivici, Serdar Kale Centel T., 1992, Çocuklar İle Gençlerin İş Güvenliği, İstanbul: İ.Ü. Yayınları No: 3041. ÇSCB - Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı (2003), İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği ile İlgili Genel Bilgiler Dedeler H., 2008 Bir İşletmede İşyeri Fiziksel Risk Etmenlerinin Çalışanların Sağlığına Olan Etkisinin Saptanması Ve Değerlendirilmesi Trakya Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Yük.Lis. Tezi, Edirne Gümüş, A., 2005. Diyarbakır Bölgesinde Mermer Ocağı İşletmeciliğinde İş Güvenliği ve İş Kazalarının Doğurduğu Sonuçlar Diyarbakır. Gürcanli G. E., Müngen U., 2007 İnşaat Şantiyelerine Özgü Bir İş Güvenliği Risk Analizi Yöntemi 4. İnşaat Yönetimi Kongresi, Istanbul, Turkey Harper, R. ve Koehn, E., 1998. Managing industrial construction safety in Southeast Texas. Journal of Construction Engineering and Management, ASCE, 124(6), pp. 452-457. Hassanein A.G. 1 ve Hanna R.S., 2007. Safety Programs in Large-Size Construction Firms Operating in Egypt, Journal of SH&E Research Vol. 4, 1-33. Hinze, J. ve Harrison, C., 1981. Safety programs in large construction firms. Journal of the Construction Division. 107(CO3), 455-467. Hinze, 1., ve Applegate, L. L. (1991). Cos t of construction injuries. J. Constr. Engrg. and Mgmt., ASCE, 117(3),537-550. Hinze, 1., ve Wiegand, F. (1992). Rol e of designers in construction worker safety. J. Constr. Engrg. and Mgmt., ASCE, 118(4),677-684. İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetmeliği, (R.G.T. 09.12.2003 R.G.No.25311) Ofluoğlu, G. (1996) İş Kazalarının Ekonomik Boyutları Özellikle Taşkömürü Madenciliği ve TTK Açısından, Doktora Tezi, Gazı U. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 241 s Pulcu M., Çavuş E., Zeren Y., 2003, Mersin İli Makina İmalat ve Montaj Sanayiinde İş Sağlığı ve İş Güvenliği, Iı. İş Sağlığı Ve Güvenliği Kongresi Bildirileri Yardım N., Çipil Z., Vardar C., Mollahaliloğlu S., Türkiye İş Kazaları Ve Meslek Hastalıkları: 2000-2005 Yılları Ölüm Hızları, Dicle Tıp Dergisi, 2007 Cilt: 34, Sayı:4, (264-271) Yaşar A, 2010, Sakarya da Bir İnşaat Sahasında Çalışan İşçilerin Çalışma Koşulları İle İş Kazası Geçirme Durumları ve İlişkili Etmenler, Gazi Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Ankara. - 95 -