TÜRKİYE DE ENERJİ BORSASI ERDAL TANAS KARAGÖL, ÜLKÜ İSTIKLAL MIHÇIOKUR seta Analiz. SETA Siyaset, Ekonomi ve Toplum Araştırmaları Vakfı www.setav.org Temmuz 2013 TÜRKİYE DE ENERJİ BORSASI ERDAL TANAS KARAGÖL, ÜLKÜ İSTIKLAL MIHÇIOKUR
S E T A A N A L İ Z seta Analiz. Sayı: 68 Temmuz 2013 TÜRKİYE DE ENERJİ BORSASI ERDAL TANAS KARAGÖL, ÜLKÜ İSTIKLAL MIHÇIOKUR İÇİNDEKİLER YÖNETİCİ ÖZETİ 3 1. GİRİŞ 6 2. DÜNYADAKİ ENERJİ BORSALARI 7 3. ENERJİ GÖRÜNÜMÜ: TÜRKİYE 10 4. TÜRKİYE DE ELEKTRİK PİYASASININ OLUŞUMU 11 5. ENERJİ BORSASINDAN BEKLENTİLER 13 6. ENERJİ BORSASI KURULUŞ YAPISI 16 7. SONUÇ VE ÖNERİLER 19 2013 Yayın hakları mahfuzdur
T Ü R K İ Y E D E E N E R J İ B O R S A S I YÖNETİCİ ÖZETİ DÜNYADAKİ ENERJİ BORSALARI 1. Gelişmiş ülkelerin Enerji Borsası süreçleri Türkiye de benzer şekilde öncelikle tek bir ürünle başlayıp diğer ürünleri de kapsayacak şekilde ya da piyasalar arası işbirlikleri çerçevesinde genişletilmiştir. 2. Avrupa ülkeleri enerji piyasalarında şeffaflığı sağlamak ve piyasa liberalizasyonunu gerçekleştirmek amacıyla 1996 yılından bu yana finans piyasalarında enerji ürünlerine yer verilmiştir. 3. Almanya Fransa ortaklığında gün öncesi piyasasında endeks oluşması ve türev piyasalara bir referans fiyat oluşturması amacıyla Enerji Borsasında işletmeye başladıktan iki yıl sonra türev piyasaları oluşturulmuştur. 4. 2010 yılında European Power Exchange (EPEX), European Energy Exchange (EEX) ve Powernext enerji borsalarının işbirliği sonucunda EPEX de elektrik spot ürünleri yer alırken, EEX de elektrik türev, gaz spot, gaz türev, karbon ve kömür ürünleri, Powernext te ise gaz spot ve gaz türev ürünleri işlem görmektedir. 5. Avrupa Enerji Borsalarının çoğunluğu hem elektrik hem de doğalgaz piyasasında işlem gerçekleştirmektedir. ENERJİ GÖRÜNÜMÜ: TÜRKİYE 6. Elektrik üretiminin birincil enerji kaynaklarına göre dağılımı incelendiğinde, elektrik üretiminin yüzde 43 ü doğalgazdan, yüzde 24 ü hidrolikten, yüzde 14 ü linyitten, yüzde 15 i kömürden ve yüzde 3 ü ise rüzgardan elde edildiği görülmektedir. 7. Türkiye de mevcut durumda elektrik fiyatlaması yalnızca gün öncesi piyasalarda Türkiye Elektrik İşletmesi A.Ş. (TEİAŞ) ta Piyasa Mali Uzlaştırma Merkezi (PMUM) da belirlenmektedir. 8. Elektrik üretiminin yüzde 40 tan fazlasının doğalgazdan sağlanması, elektrik üretimini çeşitlendirmenin ve doğalgazda olan dışa bağımlılığın azaltılması ve dolayısıyla elektrik piyasası yatırımlarının artmasını gerektirmektedir. TÜRKİYE DE ELEKTRİK PİYASASININ OLUŞUMU 9. Türkiye de serbest bir elektrik piyasasının kurulmasına ilişkin çalışmalar 2001 yılında 4628 sayılı kanunun yayınlanmasıyla hız kazanmıştır. 10. Aralık 2009 tarihinde ise gün öncesi planlama, dengeleme güç piyasası ve saatlik uzlaştırma başlamıştır. 11. 1 Aralık 2011 de ise gün öncesi planlama yerine gün öncesi piyasası devreye girmiş ayrıca bankalar üzerinden teminat ve avans ödeme mekanizması işlerlik kazanmıştır. 12. 1 Aralık 2011 tarihinden itibaren kademeli geçiş sürecinde beklenen güven piyasası büyük oranda işlenmiş ve sıfır piyasa olan günümüz piyasası teminat mekanizması bankaların üzerinden ödemelerle ilgilenebilir enerji kaynakları destekleme mekanizması işletilmeye başlanmıştır. 3
S E T A A N A L İ Z 13. 30 Mart 2013 tarihinde Enerji Piyasaları Anonim Şirketi (EPİAŞ), kanunlaşmıştır. 6446 sayılı kanun elektrik piyasasında kamuoyunu ilgilendiren birçok konuda önemli yenilikler ve değişiklikler getirmiştir. 14. Kanuna göre EPİAŞ özel bir anonim şirket olacaktır. İlk etapta yalnızca elektrik alım satımının yapıldığı bir spot piyasa görevi görecektir. 15. Enerji Borsasının kurulumu başta elektrik piyasalarının liberalizasyonunun sağlanması olmak üzere bir çok açıdan gereklidir. Öncelikli olarak elektrik piyasasında fiyatların gerçek değerinin bulunmasını sağlayacaktır. EPİAŞ TAN BEKLENTİLER 16. Enerji Borsası alt yapısının sağlam oluşturulması, piyasada güvenilir fiyat oluşumunu sağlayacaktır. 17. Elektrik fiyatları politik sebeplerle manipüle edilememesi, elektrik ve ardından gaz fiyatları bir çok küresel ve yerel etkenin oluşumuyla belirlenmesi piyasa katılımcılarının öncelikli beklentileridir. 18. Elektrik fiyatının gün içerisindeki fiyat etkileşimleriyle oluşturulması hem fiyat oluşumunun net olarak görülebildiği şeffaf bir ortam sağlayacak yani herkes alım satım fiyatlarını görebilecek; hem de elektrik için gerçek piyasa fiyatının oluşmasını sağlayacaktır. 19. Bir başka unsur da nihai tüketicilerin ödediği fiyatlarda azalış olacağı beklentisidir. Bunun gerçekleşmesi kısa vadede öngörülemese de orta ve uzun vadede liberal bir piyasa ortamı sağlanmasına bağlıdır. 20. Yeni sistemde elektrik piyasasında oluşacak fiyat piyasa arz talep ile oluşan fiyat olacaktır, dolayısıyla yatırımcılar oluşan bu fiyatta karlılık gördüğünde güvenli bir şekilde yatırım yapmaya teşvik edilmiş olacaktır. 21. Uluslararası açıdan piyasalarda bulunmak isteyen katılımcılar ve doğrudan yatırımcılar elektrik fiyatının güvenli ve şeffaf oluşunun görülmesi yatırımların artmasına katkı sağlayacaktır. 22. Enerji Borsası yatırımcıların kar ve risk orantılamasında öngörü sağlayarak riski ölçmeye yarayacak yatırım araçları ortaya çıkmasını sağlayacaktır. 23. Sadece enerji sektörüne yatırım yapacak olan yatırımcılar değil herhangi bir sektöre yatırım yapacak olan yatırımcılarda üretimde kullanacağı elektriğin uzun vadeli fiyatını öngörebileceği için daha güvenilir ve şeffaf bir piyasa oluşacaktır. 4 ENERJİ BORSASI KURULUŞ YAPISI 24. Eğer EPİAŞ bir kamu kuruluşu olarak kurulsaydı ve bir anlamda sadece PMUM un adı değiştirilmiş olsaydı, Borsanın Ankara da kurulacak olması koordinasyon açısından önemli olacaktı. Fakat, EPİAŞ ın özel bir şirket olması ve borsanın işlevinin artması öngörülüyorsa İstanbul da kurulması daha anlamlı olacaktır.
T Ü R K İ Y E D E E N E R J İ B O R S A S I 25. Özel sektörün payının yüksek olması, piyasa katılımcılarından her kesimin temsil edilmesi liberal bir piyasanın oluşması açısından önemlidir. Fakat dünyada sadece kamu olan ve sadece özel sektör olan borsalar mevcuttur. Şirketin kar amacı gütmeyecek olması ve nihai karar alıcının ve düzenleyicinin kamu olması özel sektörün payının fazla olması sağlıksız bir yapının oluşmasını da engelleyecektir. Bu nedenle özel sektörün, tedarikçilerin hatta büyük tüketicilerin hissedar olarak yer alması sistem ihtiyaçlarının kısa sürede çözülmesine katkı sağlayacaktır. 26. Sistem yazılımının Borsa İstanbul Anonim Şirketi nden (BİST) ya da PMUM dan alınması söz konusu olabileceği gibi, Nasdaq BİST ortaklığı kapsamında Nasdaq ın sistem yazılımının kullanılması da söz konusu olabilir. Fakat uygun olan Nasdaq a bağımlı kalmadan Türkiye deki yapıya uygun bir yazılımın geliştirilmesi gerekmektedir. 27. Borsanın Ankara da kurulması gün öncesi ve gün içi piyasaların yönetileceği yapının Ankara da olması ve İstanbul a mevcut kurumsal altyapının aktarılması zordur ve aynı zamanda koordinasyon eksikliğine neden olabilecektir. Fakat elektronik ortamda ve web üzerinden gerçekleştirilecek olan bu yapıda Enerji Borsasının piyasaya yakın olması çok önemlidir. 28. Avrupa Enerji Borsaları örneklerinde olduğu gibi spot piyasalar ve türev piyasalar farklı yerlerde, hatta borsalarda olabilir. Bunun işleyişe olumsuz bir etkisi olmayacaktır. Dolayısıyla İstanbul Finans Merkezi Projesi kapsamında EPİAŞ ın da İstanbul da bulunması önem arz etmektedir. 5
S E T A A N A L İ Z TÜRKİYE DE ENERJİ BORSASI 1. GİRİŞ Türkiye ekonomisi son 10 yılda gerçekleştirilen yapısal reformlarla birlikte ciddi bir ekonomik büyüme gerçekleştirerek diğer gelişmekte olan ülkelerden ayrışmıştır. Türkiye ekonomisinin bu büyüme sürecine paralel olarak enerji tüketimi de artmıştır. Gelişmiş ülkelerin enerji talepleri artık çok yavaş hızla artarken gelişmekte olan ülkelerin enerji talepleri yüksek hızda artmaya devam etmektedir. Türkiye nin ise ekonomik iyileşmelerdeki hızlı dönüşümü enerji tüketiminde de görülmüş ve Çin den sonra dünyanın enerji tüketim hızı en çok artan ikinci ülkesi olmuştur. 1 Enerji tüketim artışındaki bu hızın Türkiye nin ilerleyen dönemlerinde de artarak devam etmesi beklenmektedir. Bu nedenle Türkiye enerji sektörüne yatırım yapacaklar için çok cazip bir ülke haline gelmiştir. Diğer yandan, Türkiye birincil enerji tüketiminde yüzde 70 in üzerinde hammadde kaynakları açısından dışa bağımlı olduğu için ekonomik büyüme beraberinde cari açığa da neden olmaktadır. Ayrıca, Türkiye nin ihracatta rekabetçi bir güce sahip olması için enerjide dışa bağımlılığını azaltması zorunludur. Bu amaçla enerji sektöründe birçok strateji belirlenmiştir. Enerji sektöründe hem arz güvenliğini sağlamak hem de yatırımcı çekmek, Türkiye nin öncelikli hedeflerinden olmuş ve ekonomik hedefler bunlardan bağımsız düşünülemez hale gelmiştir. 6 Elektrik sektöründe de bu hedeflere yönelik olarak düzenlemeler yapılmıştır. Bu düzenlemelerden en önemlisi 30 Mart 2013 tarihi itibariyle yürürlüğe giren 6446 Sayılı Elektrik Piyasası Kanunu dur. Kanunun amacı; elektriğin yeterli, kaliteli, sürekli, düşük maliyetli ve çevreyle uyumlu bir şekilde tüketicilerin kullanımına sunulması için, rekabet ortamında özel hukuk hükümlerine göre faaliyet gösteren, mali açıdan güçlü, is- 1. International Energy Agency, Word Energy Outlook, 2012.
T Ü R K İ Y E D E E N E R J İ B O R S A S I tikrarlı ve şeffaf bir elektrik enerjisi piyasasının oluşturulması ve bu piyasada bağımsız bir düzenleme ve denetimin yapılmasının sağlanması olarak belirtilmiştir. 2 Bu kanunun getirdiği en önemli yenilik Enerji Borsasıdır. Enerji Borsası bünyesinde spot ve türev olmak üzere iki ayrı piyasa yer alacaktır. Spot piyasalar Elektrik Piyasaları Anonim Şirketi (EPİAŞ) bünyesinde; türev piyasalar ise Borsa İstanbul Anonim Şirketi (BİST) bünyesinde yer alacaktır. Enerji Borsası nın kurulumu ile birlikte şeffaflık ve serbest piyasa ortamında oluşacak olan elektrik fiyatlarının öngörülebilir olması yatırımcıları çekecek, Türkiye nin önemli bir enerji üssü olmasını sağlayacak ve nihai tüketicilere orta ve uzun vadede olumlu katkılar sağlayacaktır. Enerji Borsası ndan olumlu sonuç alınması, küresel piyasalarla entegrasyonun sağlanması, spot ürünlerin yer alacağı ve yeni kurulacak olan EPİAŞ ın ikincil mevzuatının buna uygun düzenlenmesi çok önemlidir. Enerji piyasalarında belirsizlik ortamını azaltıcı ve şeffaf bir piyasanın oluşturulması ile; Türkiye enerji sektörü hem yatırımcılar için daha cazip hale gelecek hem de enerji tedarikçileri daha rekabetçi bir ortam elde edeceklerdir. Bu rekabetçi ortam da en nihayetinde son tüketiciyi olumlu etkileyecektir. Bu analizin, ikinci bölümde dünyadaki enerji piyasalarının liberalleşme süreçleri ve Enerji Borsası örneklerine değinilecek, üçüncü bölümde Türkiye de enerji görünümü verilecektir. Dördüncü bölümde Türkiye enerji piyasasının oluşumu tartışılacaktır. Beşinci bölümde ise hem kamunun, hem üreticilerin hem de tüketicilerin Enerji Borsasından beklentilerine yer verilecek ve bu beklentilerin gerçekleşmesi için mevcut durum koşulları, BİST ve Enerji Borsasının benzerlikleri ve farklıları açıklanacaktır. Altıncı bölümde ikincil mevzuat düzenlemelerinin hız kazandığı şu günlerde en çok tartışılan Enerji Borsası nın kuruluş yapısı ve lokasyonu analiz edilecektir. Son olarak da genel bir değerlendirme yapılıp Enerji Borsası nın işlerlik kazanması ve amaçlarına ulaşması için yapılması gerekenlere dair öneriler sunulacaktır. Enerji Borsası nın kurulumu ile birlikte şeffaflık ve serbest piyasa ortamında oluşacak olan elektrik fiyatlarının öngörülebilir olması yatırımcıları çekecek, Türkiye nin önemli bir enerji üssü olmasını sağlayacak ve nihai tüketicilere orta ve uzun vadede olumlu katkılar sağlayacaktır. 2. DÜNYADAKİ ENERJİ BORSALARI Gelişmiş ülkeler enerji piyasalarında şeffaflığı ve piyasa liberalizasyonu ile finans piyasalarında etkin bir rol oynamakta ve Enerji Borsasının örnekleri bulunmaktadır. Şeffaf bir piyasa yapısının oluşturulduğu enerji sektöründe gelişmiş ülkeler ciddi bir mesafe kaydetmiştir. Böylece 2008 yılında, küresel ekonomik kriz; 2011 yılında ise Euro Bölgesindeki mali kriz nedeniyle bazı gelişmiş ülkelerde önceki yıllara nazaran bir azalış gerçekleşse de enerji piyasasında liberalleşmenin hızlandığı 2001 yılından itibaren enerji sektörü doğrudan yabancı yatırımlarında artış gözlenmiştir (Grafik 1). Bu artışlar ile birlikte enerji arz güvenliği sağlanarak enerjide dışa bağımlılık azaltılmaya çalışılmış ve enerji üretim kaynaklarının yurt içi üretimi de çeşitlilik kazanmıştır. 7 2. Resmi Gazete, Elektrik Piyasası Kanunu, Kanun No:6446, 30 Mart 2013.
S E T A A N A L İ Z GRAFIK 1. SEÇILMIŞ ÜLKELERIN ELEKTRIK, GAZ VE SU SEKTÖRLERINDE ALDIKLARI DOĞRUDAN YABANCI YATIRIMLAR (MILYON DOLAR) 6000.0 5000.0 4000.0 3000.0 2000.0 1000.0 0.0-1000.0 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011-2000.0 Avrupa ülkelerinin enerji piyasalarında şeffaflığı sağlamak ve piyasa liberalizasyonunu gerçekleştirmek amacıyla 1996 yılından bu yana finans piyasalarında enerji ürünlerine yer verdikleri görülmüştür. -3000.0-4000.0-5000.0 Almanya Türkiye sveç Kaynak: Organisation for Economic Cooperation and Development (OECD). 2.1 Avrupa Enerji Borsaları Avrupa ülkelerinin enerji piyasalarında şeffaflığı sağlamak ve piyasa liberalizasyonunu gerçekleştirmek amacıyla 1996 yılından bu yana finans piyasalarında enerji ürünlerine yer verdikleri görülmüştür. Avrupa ülkelerindeki enerji borsalarının süreçleri tek bir ürünle başlayıp daha sonra diğer ürünleri de kapsayacak şekilde genişletilmiştir. Bu genişleme bazen de piyasalar arası işbirlikleri şeklinde gerçekleşmiştir. Avrupa enerji borsalarının ilki 1996 yılında kurulan European Power Exchange (EPEX) Spot kuruluşudur. Enerji piyasalarının serbestleştirilmesi amacıyla kurulan yapı 1998 yılında Almanya ve Avusturya ülkelerinde, 2000 yılında ise Fransa da faaliyet göstermeye başlamıştır. Kuruluş türev işlemler için de diğer Avrupa enerji borsaları ile işbirliği içindedir. Bu işbirliği 2001 yılında Powernext kuruluşu ile gerçekleştirilmiş ve türev işlemler Fransa daki bu piyasada yer almaya başlamıştır. Almanya Fransa ortaklığında gün öncesi piyasasında endeks oluşması ve türev piyasalara bir referans fiyat oluşturması amacıyla enerji borsasında işletmeye başladıktan iki yıl sonra türev piyasaları oluşturulmuştur. 2002 yılında ise Leipzig merkezli European Energy Exchange (EEX), kuruluşu ile Frankfurt ve Leipzig borsalarının işbirliği faaliyete geçmiştir. 2008 yılı itibariyle elektrik spot ürünleri EPEX spot bünyesinde birleşmiştir. 2010 yılında ise EPEX, EEX ve Powernext enerji borsalarının işbirliği sonucunda EPEX de elektrik spot ürünleri yer alırken, EEX de elektrik türev, gaz spot, gaz türev, karbon ve kömür ürünleri, Powernext te ise gaz spot ve gaz türev ürünleri işlem görmektedir. Yine aynı yılda İsviçre EPEX e dahil olmuştur. 3 8 Bir diğer Avrupa Enerji Borsası kuruluşu ise Nordpool Spot tur. 1990 yılında İskandinav ülkelerinde çıkan enerji yasası ile enerji piyasasında liberalleşmenin temelleri atılmıştır. 1991 yılında elektrik enerjisi ticareti için karar alınmış ve 1993 yılında şirket 3. EPEX, EEX, Powernext, http://www.epexspot.com/en/, erişim:12.07.2013
T Ü R K İ Y E D E E N E R J İ B O R S A S I kurulmuştur. Kuruluş Norveç ve İsveç ortaklığında 1996 yılında Nordpool ASA olarak, yeniden adlandırılmıştır. 1998 de ise Finlandiya bu borsaya katılmıştır. 1999 da spot piyasalarda elektrik fiyatları bu borsada belirlenmeye başlamıştır. 2000 li yıllarda ise Danimarka bu kuruluşa dahil olmuştur. Daha sonra 2012 yılına gelene kadar diğer Avrupa enerji borsaları ve şirketleri ile işbirliği içinde elektrik ve doğalgaz spot ürünlerinin gün içi piyasalarda belirlenmesi sürmüştür. Kuruluşun amacı Avrupa nın spot ürünlerde enerji piyasası lideri olmaktır. 4 Avrupa Enerji Borsalarının çoğunluğu hem elektrik hem de doğalgaz piyasasında Enerji Borsasında işlem gerçekleştirmektedir. Hollanda, Belçika ve İngiltere spot ve türev ürünlerinin yer aldığı ve 1996 yılında faaliyete geçen APX elektrik spot piyasalarını; tezgah üstü ürünlerin işlem gördüğü ICE Endex ise elektrik türev, doğalgaz spot ve türev piyasalarının işlem gördüğü kuruluşlardır (Tablo 1). TABLO 1. AVRUPA DA FAALIYET GÖSTEREN ENERJI BORSALARI Enerji Borsası EPEX, Powernext, EEX Almanya Fransa Avusturya İsviçre Nordpool İskandinav Ülkeleri APX, ICE ENDEX Hollanda, Belçika, İngiltere GME MIBEL OPCOM AEMO PJM İtalya İspanya, Portekiz Romanya Avustralya A.B.D Elektrik Spot X X X X X X X X Elektrik Türev X X X Gaz Spot X X X X X Gaz Türev X X Karbon X X X X Türkiye de Enerji Borsası sürecinin gelişmiş ülkelerdekine benzer şekilde öncelikle tek bir ürünle başlayıp diğer ürünleri de kapsayacak şekilde ya da piyasalar arası işbirlikleri çerçevesinde genişleyeceği beklenmektedir. Kömür X Kaynak: Avrupa Enerji Borsaları İnternet Siteleri. Türkiye de Enerji Borsası sürecinin gelişmiş ülkelerdekine benzer şekilde öncelikle tek bir ürünle başlayıp diğer ürünleri de kapsayacak şekilde ya da piyasalar arası işbirlikleri çerçevesinde genişleyeceği beklenmektedir. Türkiye de kurulacak olan Enerji Borsası Almanya Enerji Borsası örneğine çok benzemektedir. Dev enerji borsaları olan bu kuruluşların hissedarlık yapısına bakıldığında ise Noordpool, APX ve GME yüzde yüz kamu borsası iken; diğerleri kamu özel sektör ortaklığında bir yapıda kurulmuşlardır. Kamu ve özel sektör ortaklı kurulan bu borsalardan kamunun ve özel sektörün ağırlık yapıları değişiklik göstermektedir. Örneğin OPCOM yüzde 90 kamu şirketi iken yüzde 10 u halka açık bir şekilde işlem görmektedir. Bunun yanı sıra yönetişim mekanizmalarında denetim ve gözetim önemli bir yer tutmakta ve sıkı bir ceza sistemi yer almaktadır. Türkiye deki borsa yapısı tasarlanırken de bu yapıların göz önünde bulundurulması ve Türkiye nin sistemine en uygun yönetişim yapısının oluşturulması hedeflenmektedir. 5 4. Nordpool Spot, http://www.nordpoolspot.com/, erişim:12.07.2013. 5. Avrupa Enerji Borsaları İnternet Siteleri. 9
S E T A A N A L İ Z 3. ENERJİ GÖRÜNÜMÜ: TÜRKİYE Türkiye de mevcut durumda elektrik fiyatlaması yalnızca gün öncesi piyasalarda Türkiye Elektrik İşletmesi A.Ş. (TEİAŞ) ta Piyasa Mali Uzlaştırma Merkezi (PMUM) da belirlenmektedir. Türkiye deki elektrik üretimi 2012 yılı itibariyle 239.101 GWh; tüketimi 241.974 GWh dir; kurulu güç ise 57.058 MWh dir. Elektrik üretimi doğalgazdan, hidrolikten, linyitte, kömürden ve az da olsa diğer kaynaklardan gerçekleşmektedir. Elektrik üretiminin birincil enerji kaynaklarına göre dağılımı incelendiğinde, üretimin yüzde 43 ü doğalgazdan, yüzde 24 ü hidrolikten, yüzde 14 ü linyitten, yüzde 15 i kömürden ve yüzde 3 ü rüzgardan elde edildiği görülmektedir (Şekil 1). 2012 yılı elektrik enerjisi talebi ve elektrik enerjisi üretiminin kaynaklara göre dağılımına bakıldığında doğalgazda büyük ölçüde dışa bağımlı olan Türkiye ekonomisi için bu durum ödemeler dengesine negatif yansımaktadır. Bu nedenle elektrik enerjisi üretimi içindeki yenilenebilir kaynakların payının artırılması ile başta ithal kaynaklar olmak üzere fosil yakıtların payının azaltılması önem arz etmektedir. Doğalgazda olan dışa bağımlılık ve elektrik üretiminin yüzde 40 tan fazlasının doğalgazdan sağlanması, elektrik üretimini çeşitlendirmenin ve dolayısıyla elektrik piyasası yatırımlarının artmasını gerektirmektedir. 6 ŞEKIL 1. ELEKTRIK ENERJISI ÜRETIMININ ENERJI KAYNAKLARINA GÖRE DAĞILIMI (%) Kömür, Fuel Oil, Motorin 15% Rüzgar 3% Di erleri 1% Hidrolik 24% Do algaz 43% Linyit 14% Kaynak: TEİAŞ, Türkiye Elektrik Üretim İletim İstatistikleri 2012. Türkiye de mevcut durumda elektrik fiyatlaması yalnızca gün öncesi piyasalarda Türkiye Elektrik İşletmesi A.Ş. (TEİAŞ) ta Piyasa Mali Uzlaştırma Merkezi (PMUM) da belirlenmektedir. Gün öncesi piyasalarda bir oturumda 24 saatlik fiyat belirlenmektedir. Fakat kamu tarafından belirlenen bu fiyatın en düşük seviyede olup olmadığı piyasa katılımcıları tarafından güvenilir bulunmamaktadır. Piyasa katılımcıları ise piyasa fiyatının fiziksel üretiminden ve dağıtımından bağımsız olmasını istemektedirler. 10 Özel sektörün elektrik dağıtımında payının yüzde 35 seviyelerinde ve kamunun payının yüzde 40 düzeyinde olması serbest piyasa olmadığı algısına neden olmakta ve bu nedenle fiyatlar arz ve talebe göre piyasa koşullarında belirlenmemektedir (Tablo 2). Kamunun söz sahibi olması enerji fiyatlamasında kar amacı güderek hareket etmesi- 6. Ref: Enerji Görünümü Türkiye
T Ü R K İ Y E D E E N E R J İ B O R S A S I ne engel olmaktadır. Bu da fiyatların serbest piyasada oluşmamasına ve yatırımcıların oluşan fiyata güvenmemesine neden olmaktadır. TABLO 2. TÜRKIYE ELEKTRIK ENERJI KURULUŞLARA GÖRE KURULU GÜÇ (30 HAZIRAN 2013 İTIBARIYLE) Kuruluşlar Kurulu güç MW Katkı % Santral Sayısı Adet EÜAŞ 20.289,5 33,7 93 EÜAŞ a bağlı ortaklık santralı 3.870,0 6,4 5 İşletme hakkı devredilen 904,0 1,5 41 santraller Yap işlet santralleri 6.101,8 10,1 5 Yap işlet devlet santralleri 2.419,8 4,0 21 Serbest üretim şirketleri 23.204,8 38,6 476 Otoprodüktör santralleri 3.331,2 5,5 191 Toplam 60.121,1 100,0 832 Kaynak: TEİAŞ 4. TÜRKİYE DE ELEKTRİK PİYASASININ OLUŞUMU Türkiye de serbest bir elektrik piyasasının kurulmasına ilişkin çalışmalar 2001 senesinde 4628 sayılı kanunun yayınlanmasıyla hız kazanmıştır. 2003 yılında ise kademeli geçiş süreci başlamış bu sürede Avrupa daki enerji piyasaları enerji işletmeciliği incelenmiş ve Türkiye nin karakteristik özelliklerine uygun bir piyasa tasarımı yapılmıştır. Elektrik sektörü reformu ve özelleştirme stratejisi raporunda, 7 2010 yılında ise tüm sektörün rekabete açılmasıyla tüketicilerin serbest piyasalardan daha fazla elektrik kullanabilme imkanlarının artırılabileceği öngörülmüştür. Buna yönelik ilk olarak 2006 yılında Dengeleme ve Uzlaştırma Piyasası çalışır hale gelmiştir. Bu tarihten itibaren 1 Aralık 2011 de gün öncesi planlama yerine gün öncesi piyasası devreye girmiş ayrıca bankalar üzerinden teminat ve avans ödeme mekanizması işlerlik kazanmıştır. piyasa aktörleri öngöremedikleri elektrik ihtiyaçlarını bu piyasadan karşılamaktadır. 8 İkinci aşama olarak 1 Aralık 2009 tarihinde ise gün öncesi planlama, dengeleme güç piyasası ve saatlik uzlaştırma başlamıştır. 1 Aralık 2011 de ise gün öncesi planlama yerine gün öncesi piyasası devreye girmiş ayrıca bankalar üzerinden teminat ve avans ödeme mekanizması işlerlik kazanmıştır. Gün öncesi piyasası katılımcılara portföylerini dengeleme imkanı sağladığı gibi gün öncesinden kısıt yönetimine imkan tanıması amacıyla işleme geçmiştir. Dengeden sorumlu grup ise dengesizlik maliyetinin etkin kontrolü, dengesizliklerin azalması, PMUM ve katılımcılar için idari prosedürlerin azaltılmasını amaçlamıştır. Bununla birlikte, bankalar üzerinden teminat mekanizması ile de daha güvenilir bir yapı inşa edilmeye çalışılmıştır. Aynı zamanda teklif setinde değişiklik yapılarak, kolay uygulanabilir bir yapı oluşturulması, talep tarafında da doğrudan teklif sunarak piyasaya katılımın sağlanması ve teknik parametrelerin otomatik olarak dikkate alındığı şeffaf bir yapı oluşturulması amaçlanmıştır. 7. Elektrik Enerjisi Sektör Reformu ve Özelleştirme Strateji Belgesi, 17.03.2004. 8. Avrupa Birliği Genel Sekreterliği, Ulusal Program Ekonomik Kriterler, 2008. 11
S E T A A N A L İ Z 1 Aralık 2011 tarihinde devreye giren gün öncesi piyasası ile fiyat belirlenerek şeffaf bir elektrik piyasasına kademeli geçiş sürecinde piyasa güveni büyük ölçüde temin edilmiştir. Aynı zamanda bankalar üzerinden teminat sistemi getirilerek TEİAŞ ve PMUM aktif olarak piyasa denetimini sağlamıştır. Bu süreçte piyasa katılımcıları bilgilendirilmiş bu amaçla eğitimler verilmiş, piyasa işlerinin uzlaştırılması ile ilgili gerekli bilgi birikimi kazandırılmıştır. Mevcut durumda da elektrik piyasasında fiyatlar, dengeleme güç piyasası ve yan hizmetler piyasası PMUM tarafından yürütülmektedir. 9 Enerji Borsası mevcut düzenlemelerle sadece elektrik piyasalarını kapsasa da önümüzdeki dönemlerde borsanın genişletilmesi, kömür, karbon, doğalgazın dahil edilmesi gündeme gelecektir. 4.1 Türkiye de Enerji Borsası 30 Mart 2013 tarihinde yürürlüğe giren 6446 sayılı kanun elektrik piyasasında kamuoyunu ilgilendiren birçok konuda önemli yenilikler ve değişiklikler getirmiştir. Kanuna göre Enerji Piyasaları Anonim Şirketi nin (EPİAŞ), 6 ay içerisinde kurulması öngörülmektedir. Bu kanuna göre EPİAŞ, piyasa işletim lisansı kapsamında, Borsa İstanbul Anonim Şirketi ile TEİAŞ tarafından bu Kanun kapsamında işletilen piyasalar dışındaki organize toptan elektrik piyasalarının işletim faaliyetini yürütür. EPİAŞ, TEİAŞ tarafından piyasa işletim lisansı kapsamında işletilen organize toptan elektrik piyasalarının mali uzlaştırma işlemleri ile birlikte gerekli diğer mali işlemleri de yürütür. Bunun için ana sözleşmelerin, ikincil mevzuatın oluşturulması gerekmektedir. Yeni elektrik piyasası kanunu elektrik piyasasını üçe bölmektedir. Birincisi EPİAŞ ın işleteceği spot piyasa olan gün içi piyasa; ikincisi türev işlemlerin yer aldığı ve BİST tarafından işletilecek olan türev piyasa, üçüncüsü de TEİAŞ tarafından sağlanacak olan dengeleme güç piyasasıdır (sistemin işlemesi için gereken rezervlerin bulundurulması, yedeklerin devreye alınması, yan hizmetler piyasası gibi elektrik sistemini ayakta tutması için gerekli olan piyasadır). EPİAŞ ın özel bir anonim şirket olacağı öngörülmektedir. Bu anlamda piyasaların dahil olma sürecine kendi bünyesi içerisinde karar verecektir. Fakat ilk etapta yalnızca elektrik alım satımının yapıldığı bir spot piyasa 10 görevi görecektir. Aynı zamanda elektrik alım satımına ilişkin türev piyasalarda 11 BİST bünyesinde işlem görecek ve elektriğin fiyatı belirlenecektir. Enerji Borsası mevcut düzenlemelerle sadece elektrik piyasalarını kapsasa da önümüzdeki dönemlerde borsanın genişletilmesi, kömür, karbon, doğalgazın dahil edilmesi gündeme gelecektir. İlk olarak halihazırda PMUM bünyesinde belirlenen gün öncesi piyasa girecek, sonrasında ise gün içi işlem yapmaya yönelik olarak gün içi piyasası EPİAŞ ın içinde yer alacaktır. 12 9. Nezir Ay, Dengeleme ve Uzlaştırma da TEİAŞ ın Deneyimi ve Piyasa Katılımcılarına Öneriler, 15.06.2011. 10. Spot piyasa, finansal varlığın şimdiki piyasa fiyatı üzerinden işlem yapılan piyasalardır. Bir ürünün alış veya satışının işlem tarihinde belirlenen fiyat üzerinde en çok iki iş günü sonrasında gerçekleştirildiği piyasaya Spot Piyasa denir. 11. Standartlaştırılmış türev işlem sözleşmelerinin vadeli alınıp satıldığı, gerçekleştirilen takasların bir kurum tarafından garanti edildiği, borsa bünyesinde işleyen piyasalardır.
T Ü R K İ Y E D E E N E R J İ B O R S A S I EPİAŞ, PMUM dan farklı olacak ve PMUM kaldırılacaktır. Fakat bu hazırda işleyen gün öncesi piyasasını tamamen bırakıp yeni bir yapı kurmayı gerektirmemektedir. PMUM gün öncesi piyasadaki know-how EPİAŞ ın içerisine aktarılacaktır. Yapılacak olan PMUM un tecrübesini bilgisini, işletim sistemlerini, yazılım sistemlerini, enformasyon teknolojilerini EPİAŞ ın bünyesine almaktır. Enerji Borsasının kurulumu başta elektrik piyasalarının liberalizasyonunun sağlanması olmak üzere bir çok açıdan gereklidir. Öncelikli olarak elektrik piyasasında fiyatların gerçek değerinin bulunmasını sağlayacaktır. Serbest piyasa ortamında en önemli unsur olan gerçek fiyatın bulunması Enerji Borsasında uzun vadeli fiyatların, gün öncesi ve gün içi piyasalarda da kısa vadeli fiyatların bulunması ile birbirine referans oluşturarak elektrik piyasasında gerçek fiyat bulunacaktır. 5. ENERJİ BORSASINDAN BEKLENTİLER 5.1 Piyasa Katılımcılarının Beklentileri EPİAŞ esasında spot piyasa olacak fakat misyonu güvenilir fiyat oluşumunu sağlamak olacaktır. Bunu ise Borsa İstanbul bünyesinde yer alacak olan türev piyasaların da var olduğu Enerji Borsası sağlayacaktır. Böylece risk yönetimi ve işlem hacmi artışı söz konusu olacaktır. Enerji Borsası alt yapısının sağlam oluşturulması piyasada güvenilir fiyat oluşumunu sağlayacaktır. Sektörün altyapısı sağlıklı olursa enerji piyasasında yapılan işlemler daha güvenilir olacaktır. Elektrik fiyatlarının politik sebeplerle manipüle edilememesi, elektrik ve ardından gaz fiyatları bir çok küresel ve yerel etkenin oluşumuyla belirlenmesi piyasa katılımcılarının öncelikli beklentileridir. Piyasaya müdahale edilmemesi de bu beklentinin bir başka unsurunu oluşturmaktadır. Piyasada güvenilir bir fiyat oluşumu için oluşan bu fiyata referans bir fiyat gerekmektedir. Bu nedenle türev piyasalarda oluşacak olan uzun vadeli fiyatlar gün öncesi piyasalarda belirlenen fiyata bir referans niteliğinde olacaktır. Piyasada güvenilir bir fiyat oluşumu için oluşan bu fiyata referans bir fiyat gerekmektedir. Bu nedenle türev piyasalarda oluşacak olan uzun vadeli fiyatlar gün öncesi piyasalarda belirlenen fiyata bir referans niteliğinde olacaktır. Dolayısıyla likiditesi, işlem hacmi yüksek bir türev piyasa oluşturulduğunda gün öncesi fiyata referans bir fiyat oluşacaktır. Böylece piyasa katılımcıları fiyat oluşum sürecini şeffaf bir şekilde izleyecek ve uzun vadede fiyatların ne olacağını öngörebilecektir. Referans fiyat oluşumuyla birlikte de oluşan fiyatın serbest piyasa koşullarında oluştuğu ve gerçek fiyat olduğu güveni sağlanacaktır. Elektrik piyasasında fiyatlar günlük ihalelerle Piyasa Mali Uzlaştırma Merkezi (PMUM) da belirlenmektedir. Gün öncesi piyasalar olarak adlandırılan bu fiyat oluşturma mekanizmasına Enerji Borsasının katkısı elektrik fiyatının gün içerisindeki fiyat etkileşimleriyle oluşturulması hem fiyat oluşumunun net olarak görülebildiği şeffaf bir ortam sağlayacak yani herkes alım satım fiyatlarını görebilecek; hem de elektrikte gerçek piyasa fiyatının oluşmasını sağlayacaktır. 13
S E T A A N A L İ Z Uluslararası açıdan piyasalarda bulunmak isteyen katılımcılar ve doğrudan yatırımcılar elektrik fiyatının güvenilir olması ve fiyat oluşumunun şeffaflığının katılımcılar tarafından görülmesi yatırımların artmasına katkı sağlayacaktır. Şu anda elektrik piyasasında oluşan fiyat oluşumu şeffaf bir piyasada gerçekleşmediği için piyasa katılımcıları tarafından güvenilir bulunmamaktadır. Bir başka unsur da nihai tüketicilerin ödediği fiyatlarda azalış olacağı beklentisidir. Bu sonucun olması kısa vadede öngörülemese de orta ve uzun vadede liberal bir piyasa ortamı sağlanmasına bağlıdır. En nihayetinde elektrik fiyatları önemli ölçüde doğalgaz fiyatlarından etkilenmektedir. Doğalgaz fiyatlarının ve arz güvenliğinin Enerji Borsası ile bir fayda sağlanması sadece elektrik ürününün aldığı bir borsada ilk etapta etkili olması beklenmemektedir. Ayrıca fiyatların düşeceğinin garanti altına alınması gibi bir kesinlik ya da garanti piyasaya müdahale edildiği izlenimi uyandıracaktır. Bu nedenle serbest piyasa ortamında nihai tüketicinin ödeyeceği fiyatların düşeceğine dair kesin ve sürekli bir durum söz konusu değildir. Arz ve talebin belirlediği bir fiyat oluşması ve derinlikli bir piyasa oluşması halinde ise tüketicilerin ödeyeceği fiyatlarda bir düşme olacağını beklemek mümkündür. Dolayısıyla fiyatla ilgili öngörüde bulunmak şu an için zor görünmektedir. Serbest piyasada ve güvenilir fiyat oluşumu Enerji Borsası ile birlikte BİST tarafından işletilecek olan vadeli ürünlerin varlığını beraberinde getirecektir. Belirli bir dönemde geleceğe yönelik olarak bir fiyat oluşacak, bu dönem içerisinde alım satımla birlikte işleye işleye dönem sonu fiyatına ulaşacaktır. İkinci olarak spot piyasa içerisinde gün öncesi ve gün içi fiyatları oluşacaktır. Reel zamana ulaştığımızda ise TEİAŞ tarafından bir dengeleme fiyatı ortaya çıkacaktır. Bu fiyatların tümü EPİAŞ içerisinde arz ve taleple belirleniyor olacak ve realizasyon noktasında fiyatlar aynı olacak, fiyatlar birbirine referans olacaktır. Böylece elektrik fiyatlarındaki piyasa oluşum mekanizması görülebileceği için fiyatın güvenilirliğine dair soru işaretleri ortadan kalkacaktır. 5.2 Yatırımcıların Beklentileri Yeni sistemde elektrik piyasasında oluşacak fiyat, piyasa arz talep dengesiyle oluşan fiyat olacaktır, dolayısıyla yatırımcılar oluşan bu fiyatta karlılık gördüğünde güvenli bir şekilde yatırım yapmaya teşvik edilmiş olacaktır. Uluslararası açıdan piyasalarda bulunmak isteyen katılımcılar ve doğrudan yatırımcılar elektrik fiyatının güvenilir olması ve fiyat oluşumunun şeffaflığının katılımcılar tarafından görülmesi yatırımların artmasına katkı sağlayacaktır. Diğer yandan, Enerji Borsası aracılığıyla uzun vadede oluşacak olan fiyat ile üreticiler risklerini yönetebileceklerdir ve kar amacına yöneleceklerdir. Enerji Borsası bu anlamda yatırımcıların kar ve risk orantılamasında öngörü sağlayarak riski ölçmeye yarayacak yatırım araçları ortaya çıkmasını sağlayacaktır. 14 Enerji sektöründeki yatırımcılarda satacakları elektriğin fiyatı hem uzun vadede öngörebilmeleri hem de Türkiye ekonomisinin büyüyen dolayısıyla enerjiye olan talebi sürekli artan yapısını göz önünde bulundurarak yatırımları çekmede bir unsur olacaktır. Yatırımcı yatırımının boşa gitmeyeceğini, yatırımlarının karşılığını alacağı güvenini piyasada görecektir. Yatırımcıların talebe bağlı olarak piyasada elektrik fiyatına dair öngörüleri halihazırda bulunsa da bu öngörüye uzun vadede referans fiyat oluştu-
T Ü R K İ Y E D E E N E R J İ B O R S A S I racak mekanizmanın Enerji Borsası aracılığıyla kurulması yatırımcıları cezp edici bir unsur olacaktır. Enerji sektöründe yatırımcılarını özendirecek ve piyasanın liberalleşmesini sağlayacak bir başka unsur da elektrik özelleştirmeleridir. Fiyatların kamu tarafından belirlendiği mevcut sistemde fiyatlar adil bir şekilde belirlense de kamunun elindeki üretim gücü de fiyatları etkileme de bir unsur olmakta, dolayısıyla fiyatlara olan güvensizliğin bir nedenini oluşturmaktadır. Özel sektörün daha fazla pay sahibi olması ve daha rekabetçi bir piyasanın oluşması fiyatların güvenilirliğini artıracaktır. 2008 yılında başlayan elektrik dağıtım piyasasında özelleştirmelerde 2013 yılı itibariyle tamamlanacak olması, dağıtım şirketlerinin elektrik alım satımında, yapacakları yatırımlardaki parametreleri kendilerinin belirleyecek olması enerji sektörü yatırımlarını artıracağı gibi, Enerji Borsasına katılımcıların artmasına ve borsanın derinlik kazanmasına katkı sağlayacaktır. Enerji sektörü yatırımcıları enerji piyasasının likiditenin daha güven uyandıran enerji üreticilerinin ürettikleri enerjiyi nereye satacakları endişesini aramadan, talebi hızla artan Türkiye de rahatlıkla yatırım yapması ve yatırım kararı alabilecekleri öngörülebilir ortamın oluşması gerekmektedir. Diğer yandan, Türkiye coğrafi konumundan kaynaklı enerji üssü olma avantajını yıllarca değerlendirilememiş, enerjide bölgesel bir aktör haline gelememiştir. Ekonomik gelişmelerdeki son 10 yıllık dönüşüm ise enerji politikalarına yoğunlaşmayı, enerjide daha etkin hareket kabiliyeti sağlamayı beraberinde getirmiştir. Enerji Borsası nın kurulması da Türkiye nin enerjide bölgesel bir aktör haline gelmesi, enerji ticaret üssü olması hususunda atılan önemli bir adımdır. Enerji Borsası nın kurulması da Türkiye nin enerjide bölgesel bir aktör haline gelmesi, enerji ticaret üssü olması hususunda atılan önemli bir adımdır. Enerji piyasasında küresel entegrasyonun sağlanması ve Türkiye Enerji Borsası ile bölgesel bir piyasa oluşturulması beklenmektedir. Enerji Borsası ürünlerine elektrikten sonra doğalgazın da girmesiyle birlikte, jeopolitik konum ve faaliyete geçirilmesi planlanan boru hattı projeleri kapsamında değerlendirildiğinde bölgesel bir piyasa oluşturulabilecektir. Bu sistemle beraber piyasa birleşmelerinin ve işbirliklerinin gerçekleştirilmesi ticaretin karşılıklı anlaşmalar sınırından çıkıp, piyasa üzerinden hızlı ve yüksek miktarlarda ticaret hacminin gerçekleştirilmesine platform sağlayacaktır. Böylece fiyatlara yönelik şüpheler ortadan kalkarak bölgesel ticarette de şeffaf bir piyasa ortamı oluşacaktır. Sonuç olarak, Enerji Borsasının kurulması ve elektrik türev piyasalarının sistem içine dahil olmasıyla birlikte elektrikte fiyat öngörülebilirliği artacaktır. Dolayısıyla yatırımcılar orta ve uzun vadede fiyatları öngörebilecek, bir referans fiyat oluşacaktır. Sadece enerji sektörüne yatırım yapacak olan yatırımcılar değil herhangi bir sektöre yatırım yapacak olan yatırımcılarda üretimde kullanacağı elektriğin uzun vadeli fiyatını öngörebileceği için daha güvenilir ve şeffaf bir piyasa oluşacaktır. Böylece enerji türev piyasalarında geleceğe ilişkin fiyatların öngörülebilmesiyle oluşan fiyat esnekliği sa- 15
S E T A A N A L İ Z yesinde yatırımcılar üretim faaliyetlerini, elektrik tüketim saatlerini ve miktarlarını bu fiyatlara göre dizayn edebilecektir. Bu durum talep yönetiminin gelişmesi anlamında üretim mekanizmasına katkı sağlayacaktır. 5.3 BİST- EPİAŞ Arası Benzerlikler ve Farklılıklar 30 Mart 2013 tarihinden itibaren EPİAŞ için altı ay içerisinde ana sözleşmenin hazırlanması ve buna yönelik olarak ikincil mevzuat düzenlemeleri yapılacağı öngörülmektedir. EPİAŞ spot ürünlerin yer aldığı bir şirket olacak ve ilk etapta satılan ürün fiziksel bir varlık olduğu için, BİST teki kağıtlardan bu anlamda ayrılmaktadır. Borsa tamamen kağıt üzerinde hisselerin alınıp satıldığı bir mekanizma iken EPİAŞ ta fiziksel bir varlığın alım satımı söz konusudur. Tıpkı BİST te olduğu gibi Enerji Borsasında da spekülasyon 12 ve manipülasyon 13 kavramları söz konusu olacaktır. Pozisyon alıp gelecekte para kazanma üzerine kar amacı güden piyasa katılımcıları Enerji Borsasında da spekülasyon yapacaklardır. Fakat manipülasyon kabul edilebilir değildir. Enerji Borsası ile menkul kıymetler borsaları arasında farklar bulunmaktadır. Enerji fiziksel bir emtiadır. Menkul kıymetler iktisadi enstrümanlardır ve finans sektörünün bir parçasıdır. Enerji Borsası oluşturulmasının amacı elektrik ve gaz piyasalarında arz güvenliği için uygun koşulların sağlanması, üretim için uzun vadeli yatırım sinyalleri gönderilmesi, kısa vadeli portföy optimizasyonu, risk yönetimi; menkul kıymetler borsasının amaçları ise riskten korunma ve risk yönetimi ayrıca spekülasyondur. Diğer yandan, hisse senedi, tahvil, bono gibi araçların alınıp satıldığı borsada manipülasyon sonucu birileri para kazanırken birileri kaybedecektir. Fakat Enerji Borsasında fiziksel bir ürün alınıp satılmaktadır dolayısıyla piyasanın liberalleşmesi önünde ciddi bir engel gibi durmaktadır. Enerji Borsasında fiyatlandırma, emtia fiyatların ürünlerin üretim, tüketim ve taşıma gibi fiziksel yönlerine göre şekillenir ve fiyat oluşumu/etkileri farklıdır. Finansal piyasalara göre fiyat oynaklığı daha yüksektir ve elektrik depolanmaz. Menkul kıymet fiyatları ise ekonominin genel durumundan ve münferit şirket durumundan etkilenmektedir. Fiyat oluşumu, genel ekonomik duruma ve şirketlerin kendilerine bağlıdır. Enerji Borsasında gün için piyasası için 7/24 piyasa işletimi gerekir. Menkul kıymetler borsasında ise piyasa günlük çalışma saatleri içinde açıktır. Enerji borsalarında piyasa katılımcıları enerji tedarikçileri ve üreticiler, sistem dengeleme için şebeke işletmecileri, enerji ticareti şirketleri, sanayi, finans kuruluşları; Menkul kıymetlerde ise bankalar ve yatırım ve hedge fonlarıdır. 6. ENERJİ BORSASI KURULUŞ YAPISI 6446 sayılı kanun ile birlikte kanunda yer alan hükme göre kanunun yürürlüğe girdiği 30 Mart 2013 tarihinden itibaren EPİAŞ için altı ay içerisinde ana sözleşmenin hazır- 16 12. Piyasada gerçekleşmesi muhtemel görülen fiyat değişikliklerinden faydalanmak gayesiyle yapılan muameledir. Spekülatif işlemler başlıca fiyatların artacağı beklentisine dayanır. 13. Olmayan bir şeyi varmış gibi göstererek yanlış haberler ve söylentilerle gerçek olmayan işlemlerle rant elde etmeye çalışmaktır.
T Ü R K İ Y E D E E N E R J İ B O R S A S I lanması ve buna yönelik olarak ikincil mevzuat düzenlemeleri yapılacağı öngörülmektedir. EPİAŞ ın teşkilat yapısı ve çalışma esaslarının bir yönetmelikle altı ay içerisinde hazırlanması beklenmektedir. 14 Bu nedenle içinde bulunulan süreçte özel sektörün, kamu temsilcilerinin ve tüm piyasa katılımcılarının üzerinde en çok durdukları konular, hissedarlık yapısı nasıl olmalı ve EPİAŞ nerede kurulmalı hakkındaki noktalardır. EPİAŞ ın hissedarlık yapısı ve lokasyonuna ilişkin bu tartışmalarda dünyadaki spot piyasaların örnekleri incelenmekte ve etkin bir yapı oluşturulmaya çalışılmaktadır. Bu süreçte piyasanın tümüyle temsili esas alınmakta, katılımcıların görüşlerine yer verilerek düzenlemeye gidilmeye çalışılmaktadır. Bu düzenlemeler yapılırken Türkiye nin mevcut koşulları ve bürokratik yapı göz önünde bulundurulmalı, kar amacı olmayan EPİAŞ ın bir özel sektör kuruluşu niteliğinde olması önemsenmektedir. 6.1 Hissedarlık Yapısı Kanunda yer alan hükme göre EPİAŞ taki kamu kuruluşlarının ve kamu sermayeli şirketlerin doğrudan ve dolaylı toplam sermaye payı, BİST hariç yüzde on beşi aşamaz, Bakanlar Kurulu bu oranı iki katına kadar artırmaya yetkilidir ve EPİAŞ a hissedar olan kuruluşlar, kamu sermayeli şirketler ve BİST, EPİAŞ ın yönetiminde temsil edilir denmektedir. EPİAŞ ın hissedarlık yapısına yönelik bu düzenlemeye göre, şirketin bir KİT olmaktan çıkarılıp özel bir yapıya kavuşturulması esas alınmıştır. Buna göre kamunun payı yüzde 30 u geçemeyecektir. Yüzde 30 olabilecek olan bu pay ise sistem operatörü olan TEİAŞ a verileceği, yüzde 30 un yüzde 15 lik payının ise gelecek dönemlerde gaz piyasalarının da borsaya dahil olacağı hedefiyle gaz operatörü olan BOTAŞ ta bulunması öngörülmektedir. BİST in payının ise yüzde 30 ve ya daha fazla olması tartışılmaktadır. EPİAŞ ta hissedar payı dağılımında, dünyadaki diğer Enerji Borsası örneklerinde olduğu gibi en yüksek payı özel sektörün alması beklenmektedir. Buna göre sunulan öneriler arasında en çok dile getirilen özel sektörün payının yüzde 40 olacağı şeklindedir. Özel sektörün payının yüksek olması, EPİAŞ ın kar amacı güden bir şirket olacağı anlamına gelmemektedir. Özel sektörün EPİAŞ ın hissedarlarından biri olmak istemesinin en önemli nedeni düzenlemelerde söz sahibi olabilmek ve sektörün serbest piyasa ortamında fiyatların belirlenmesine katkı sağlayacağını beklemeleridir. EPİAŞ ın sadece adı değiştirilmiş olsaydı Ankara da kurulması koordinasyon açısından gerekli olurdu. Fakat özel bir şirket olması ve borsanın işlevinin artması öngörülüyorsa İstanbul da kurulması önem arz etmektedir. Özel sektörün payının yüksek olması, piyasa katılımcılarından her kesimin temsil edilmesi liberal bir piyasanın oluşması açısından önemlidir. Fakat dünyada sadece kamu olan ve sadece özel sektör olan borsalar mevcuttur. Şirketin kar amacı gütmeyecek olması ve nihai karar alıcının ve düzenleyicinin kamu olması özel sektörün payının yüzde 40 ya da daha fazla olması durumunda da sağlıksız bir yapı da olmasını engelleyecektir. Bu nedenle özel sektörün, tedarikçilerin hatta büyük tüketicilerin hissedar olarak yer alması sistem ihtiyaçlarının kısa sürede çözülmesine katkı sağlayacaktır. 17 14. Resmi Gazete, Elektrik Piyasası Kanunu, Kanun No:6446, 30 Mart 2013.
S E T A A N A L İ Z 6.2 Lokasyon ve Yazılım Altyapısı EPİAŞ a ilişkin bir başka belirlenmesi gereken husus da, borsanın nerede kurulacağı ve sistem alt yazılımını nasıl gerçekleştireceğine ilişkindir. Sistem yazılımının BİST ten ya da PMUM dan alınması söz konusu olabileceği gibi, Nasdaq BİST ortaklığı kapsamında Nasdaq ın sistem yazılımının kullanılması da söz konusu olabilir. Fakat uygun olan Nasdaq a bağımlı kalmadan Türkiye deki yapıya uygun bir yazılımın geliştirilmesi gerekmektedir. Enerji Borsası kurulduğunda, Avrupa nın Almanya ve Fransa dan sonra dünyanın üçüncü büyük Enerji Borsası olacağı öngörülmektedir. Belirlenmesi gereken öncelikli konulardan bir diğeri olan şirketin Ankara da mı yoksa İstanbul da mı olacağı ise önemli bir tartışma konusudur. Şirketin Ankara da ya da İstanbul da kurulmasının iki şehir içinde farklı avantajları olmakla birlikte işleyiş açısından etkinlik göz önünde bulundurulacaktır. Mevcut işleyiş açısından PMUM un ve sistem operatörü olan TEİAŞ Ankara da olduğu için EPİAŞ ın da Ankara da PMUM un mevcut personel kadrosuyla devam etmesi koordinasyon ve personel açısından faydalı olacaktır. Borsanın Ankara da kurulması gün öncesi ve gün içi piyasaların yönetileceği yapının Ankara da olması ve İstanbul a mevcut kurumsal altyapının aktarılması zordur, aynı zamanda koordinasyon eksikliğine neden olabilecektir. Fakat elektronik ortamda ve web üzerinden gerçekleştirilecek olan bu yapıda Enerji Borsasının piyasaya yakın olması çok önemlidir. Eğer EPİAŞ bir kamu kuruluşu olarak kurulsaydı ve bir anlamda sadece PMUM un adı değiştirilmiş olsaydı Ankara da kurulması koordinasyon açısından gerekli olurdu. Fakat özel bir şirket olması ve borsanın işlevinin artması öngörülüyorsa İstanbul da kurulması önem arz etmektedir. EPİAŞ bir kamu kurumu gibi kurgulanması durumunda şu anki durumdan farklı bir şey ortaya çıkmayacaktır. Bu nedenle EPİAŞ ın farklı bir yapıda olması gerekmektedir. TEİAŞ ta yetişen elemanların bilgi birikimini EPİAŞ a aktarması önemlidir. Fakat şimdiki haliyle yetişen elemanları bünyesinde muhafaza etmekte zorluk çekilmekte, uzmanlar özel sektörde çalışmayı tercih etmektedir. Bu nedenle EPİAŞ ın personel politikasına yönelik olarak birtakım öncelikler verilmesi beklenmektedir. Bu nedenle kalifiye personelin kamu bünyesinde istihdam edilmesinde sıkıntılar yaşanabilmektedir. Enerji piyasasının doğası gereği sürekli işleyen dinamik bir piyasa söz konusudur. Bu da teknik altyapının ve personel donanımının çok önemli olduğunu göstermektedir. Yazılım altyapısını sağlıklı bir şekilde idare edebilecek ve işletmeyi sağlıklı bir şekilde yürütebilecek personele ihtiyaç duyulacaktır. 18 Sonuç olarak, Enerji Borsası nın kurulduğu yerle ilgili olarak karar verilirken Dünyadaki ve Avrupa Enerji Borsaları örneklerinde olduğu gibi spot piyasalar ve türev piyasalar farklı yerlerde, hatta borsalarda olabilir. Bunun işleyişe olumsuz bir etkisi olmayacaktır. Dolayısıyla İstanbul Finans Merkezi Projesi kapsamında EPİAŞ ın da İstanbul da bulunması önem arz etmektedir.
T Ü R K İ Y E D E E N E R J İ B O R S A S I 7. SONUÇ VE ÖNERİLER Türkiye Enerji Borsası çok büyük bir potansiyele sahiptir. Enerji Borsası kurulduğunda, Avrupa nın Almanya ve Fransa dan sonra dünyanın üçüncü büyük Enerji Borsası olacağı öngörülmektedir. Türkiye enerjide transit ülke olması, doğu ile batıyı birleştirmesi nedeniyle çok fazla gelişme potansiyeline sahiptir. Borsanın oluşumu sonrasındaki süreçte ise Türkiye diğer enerji borsalarından farklılığını piyasa entegrasyonu ile ortaya koyacaktır. Türkiye nin gelişmiş bir Enerji Borsası terminali olması için en büyük gereksinimlerin başında siyasi istikrar gelmektedir. Enerji Borsası içerisindeki paydaşlar sektörün tüm katılımcıları tarafından temsil edilmesi en önemli hususlardan biridir. Bu oluşum sürecinde katılımcılar kendileri için en uygun olan konumu aktaracaktır, çok sesli olması da tüm sektörün temsilini beraberinde getirecektir. Mevcut durumdaki kararların kamu tarafından alınıp özel sektörün görüşlerinin alındığı bir yapıdan, kararların alınması ve mevzuatın hazırlanması aşamalarında özel sektörün yer aldığı bir mekanizma kurulmuş olacaktır. Enerji Borsası nın Eylül 2013 tarihinde kurulması ve ondan sonraki dönemde piyasa katılımcılarının beklentilerinin gerçekleştirilebilmesi için şu öneriler sunulabilir: Hissedarlık ve Yönetişim Yapısı İkincil mevzuatın hazırlanması aşamasında sistem operatörü olan TEİAŞ ın, BO- TAŞ ın ve özel sektörden paydaşların da yer alması önemlidir. EPİAŞ kar amaçlı bir kuruluş olmayacağı için özel sektörün yönetimde yer alması piyasanın düzenlenmesi ve kontrol edilmesi, uygun fiyatların ve şartların oluşturulması için gereken bir kuruluştur. Bu nedenle özel sektörün hem hissedar olarak dahil edilmesi hem de yönetim de bulunması gerekmektedir. Özel sektörün işin içinde olması gerekliliğinin ana sebebi sistemin daha şeffaf ilerlemesine katkıda bulunacak olmasıdır. Daha şeffaf bir borsa yapısı mutlaka daha yüksek bir güven ortamı oluşturacaktır. Tüm piyasa oyuncularının daha fazla işlem yapması ve özel sektörün süreci sahiplenmesi açısından da önem arz edecektir. Yönetim kurulunda özel sektör ve kamu sektörü katılımı dengesinin iyi oluşturulması gerekmektedir. Borsanın yönetişim yapılmasının çok iyi kurulması gerekmektedir. Bu yapı içerisinde yönetim kurulu üyesi ya da hissedar olmasa bile doğru kararlar alınmasına katılım sağlanabilmelidir. Piyasa gözetim ve izleme mekanizması kurulmalıdır. Burada oluşturulacak kurul tamamen bağımsız olmalıdır. Böylece manipülasyon durumunda anında müdahale edebilmeli, denetleyebilmeli ve SPK, EPDK ya rapor oluşturmalıdır. Danışma kurulu oluşturulmalıdır. Bu kurulda toplumda piyasada bu işi iyi bilenler yer almalı ve bir karar mercii değil danışma meclisi niteliğinde olmalıdır. Özel sektörün hem hissedar olarak dahil edilmesi sistemin daha şeffaf ilerlemesine katkıda bulunacaktır. Yönetim kurulunda özel sektör ve kamu sektörü katılımı dengesinin iyi oluşturulması gerekmektedir. 19
S E T A A N A L İ Z Türkiye de sadece borsayı denetleyen bir yapının eksikliği vardır. Bunun yapılması konusunda çalışma başlatılmalıdır. Bu yapı ile SPK ve EPDK arasında da çok sağlam bir iletişimin kurulması önemlidir. Lokasyon ve Yazılım Altyapısı Enerji Borsasında finansal ticaret süre sonunda fiziksel teslimata dönüşmelidir ki borsa istenilen hacme ulaşabilsin. Enerji Borsasının piyasaya yakın olması çok önemlidir. Eğer EPİAŞ bir kamu kuruluşu olarak kurulsaydı ve bir anlamda sadece PMUM un adı değiştirilmiş olsaydı Ankara da kurulması koordinasyon açısından önemli olurdu. Fakat özel bir şirket olması ve borsanın işlevinin artması öngörülüyorsa İstanbul da kurulması önem arz etmektedir. Piyasa katılımcılarının kimler olacağına ilişkin sadece lisanslı oyuncuların yer alması piyasanın derinlikli olmasına ve likiditenin oluşmasına engel olabilecektir. Tüm piyasa oyuncularının girmesi ise enerjiye yabancı katılımcılar nedeniyle spekülasyonlar söz konusu olabilir. Bu nedenle ilk olarak lisanslı oyuncularla borsa kurulmalı likidite yetersizliği durumunda Enerji Borsası tüm katılımcılara açılmalıdır. Yatırımcıların Beklentilerine Yönelik Öneriler Enerji piyasası ne kadar liberalleşirse ve fiyatlar ne kadar güvenilir şekilde oluşursa yatırımcı o kadar teşvik edilmiş olacaktır. Bu anlamda gerçek bir borsanın oluşumu için piyasa mekanizmalarının izlenmesi ya da değerlendirilmesi eksik kalmamalıdır. Enerji Borsasının kurulumunda ortaya çıkacak bir eksiklik, güvenilir fiyat oluşumunun önünde bir engel olacaktır. Bu nedenle yeni yatırımcıları çekmek için yönetim kurulunun kurumsal noktaları çok iyi takip etmesi gerekmektedir. TEİAŞ ın bir kamu şirketi, KİT kanununda olması geçtiğimiz süreçte elektrik iletim projelerinde Türkiye nin stratejik bir rol almasına engel teşkil etmiştir. Bundan sonraki süreçte elektrik iletim yatırımlarının artması gerekmektedir. Hem yurtiçi hem de komşu ülkelerin elektrik iletim projelerinde Türkiye aktif rol almalıdır. Türkiye stratejik davranıp piyasa entegrasyonunda, komşularıyla düzgün bir şekilde Enerji Borsasını kullanarak, fiyat oluşum mekanizmalarını oluşturup bunları kullandırmalıdır. Böylece Türkiye Enerji Borsasında uluslararası entegrasyonu sağlayarak bir fiyat oluşum merkezi haline gelerek yatırımları artıracaktır. Fiyatların Güvenilir ve Şeffaf Bir Şekilde Oluşumuna Yönelik Öneriler 20 Elektrik piyasası düzenlenirken özel sektörün haksız rekabete uğramasını önlyeici tedbirler alınmalı ve manipülasyon yapacak katılımcılar engellenmelidir. Piyasanın kendi işleyişi içinde manipülatif hareketler yer bulamayacaktır. Dolayısıyla fiyatlara müdahale edilmemesi gerekmektedir. Fiyatların rekabetçi ortamda serbestçe oluşması asli unsudur. Özel sektör yönetimde söz sahibi olmalıdır. Özel sektör mantığıyla hareket edilse de kamunun da yararı gözetilmelidir.