T.C. SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İKTİSAT ANABİLİM DALI DOĞRUDAN YABANCI YATIRIMLARIN GELİŞMEKTE OLAN ÜLKE EKONOMİLERİNE ETKİLERİ: SERBEST BÖLGELER AÇISINDAN BİR ANALİZ YÜKSEK LİSANS TEZİ DANIŞMAN YRD. DOÇ. DR. MEVLÜT KARABIÇAK HAZIRLAYAN CELAL DÜZENLİ ISPARTA 2006
ÖZET DOĞRUDAN YABANCI YATIRIMLARIN GELİŞMEKTE OLAN ÜLKE EKONOMİLERİNE ETKİLERİ: SERBEST BÖLGELER AÇISINDAN BİR ANALİZ Danışman: Yrd. Doç. Dr. Mevlüt Karabıçak Celal DÜZENLİ Süleyman Demirel Üniversitesi, İktisat Bölümü Yüksek Lisans Tezi, 142 sayfa, Eylül 2006 Bu tezin amacı; gelişmekte olan bir ülke olan Türkiye serbest bölgelerinin doğrudan yabancı yatırım performanslarını incelemek ve doğrudan yabancı yatırımların Türkiye ekonomisi üzerine etkilerini serbest bölgeler açısından araştırmaktır. Bu konuyu tahlil edebilmek için Türkiye nin yabancı sermaye ve teknoloji ihtiyacını karşılamak maksadıyla 1988 yılından günümüze kadar ülkemizde faaliyette bulunan serbest bölgelerin faaliyetlerini ve doğrudan yabancı yatırım performanslarını incelemek gerekmektedir. Çalışmada doğrudan yabancı yatırımların gelişmekte olan ülke ekonomilerine etkileri, serbest bölgeler açısından ele alınmış ve doğrudan yabancı yatırımlar yüzeysel olarak incelenmiştir. Doğrudan yabancı yatırımların ülkemiz ekonomisi üzerine etkileri serbest bölgelerle sınırlandırılmıştır. Çalışma üç ana bölümden oluşmaktadır. Çalışmada ilk olarak serbest bölge ve doğrudan yabancı yatırım teorileri ortaya konulmuştur. Doğrudan yabancı yatırım ve serbest bölgelerin tanımları, ortaya çıkış nedenleri, önemleri, fayda ve mahsurları ele alınmıştır. İkinci bölümde Türkiye de serbest bölgelerin tarihsel gelişimi, uygulama esasları, ortaya çıkış nedenleri ve Türkiye serbest bölgeleri ayrı ayrı ve geniş olarak incelenerek performansları değerlendirilmiştir. Üçüncü bölümde ise Türkiye nin doğrudan yabancı yatırım performansı tarihsel gelişim, mevzuat, teşvikler ve mevcut durum ele alınarak incelenmiş ve doğrudan yabancı yatırımların Türkiye ekonomisi üzerine etkileri konuya serbest bölgeler açısından bakılarak değerlendirilmiştir. İhracat için yatırım ve üretimi artırmak, yabancı sermaye ve teknoloji girişini hızlandırmak amacıyla 1988 yılından bugüne kadar faaliyette olan serbest bölgelerimiz 23.3 milyar dolarlık ticaret hacmiyle ülkemiz ekonomisi açısından son derece önemlidir. Fakat serbest bölgelerin doğrudan yabancı yatırım performansları beklenenin çok altındadır. İhracata dayalı kalkınma modeli uygulayan Türkiye nin ihracatını arttırması beklenen serbest bölgelerin, aksine ekonomimiz üzerinde ithalat baskısı yarattığı görülmektedir. Sonuç olarak Türkiye ihracatını arttırmak, daha çok yabancı sermaye ve teknoloji çekmek için serbest bölgelere gereken önemi vermelidir. Yabancı sermaye için gereken uygun siyasi ve ekonomik ortam sağlanmalıdır. Daha önemli teşvikler sağlanmalı ve gerekli yasal düzenlemeler yapılarak serbest bölgelerin daha etkin kullanılabilmesi için gereken tedbirler alınmalıdır. Anahtar Kelimeler: Serbest Bölgeler, Doğrudan Yabancı Yatırımlar, Gelişmekte Olan Ülkeler, Yabancı Sermaye.
ABSTRACT THE EFFECTS OF FOREIGN DIRECT INVESTMENTS ON THE ECONOMIES OF DEVELOPING COUNTRIES: AN ANALYSIS FROM THE SIDE OF FREE ZONES Celal DÜZENLİ Süleyman Demirel University, Department of Economics Post Graduation Thesis, 142 pages, September 2006 Supervising Professor: Asst. Prof. Dr. Mevlüt Karabıçak The aim of the thesis is to examine the foreign direct investment performance of free zones in Turkey, a developing country, and to study the effects of foreign direct investments on Turkish economy from the side of free zones. To analyze this subject, it is required to search the foreign direct investment performances and activities of free zones which have been working since 1988 till now in order to cover Turkey s need to foreign capital and technology. In the work the effects of foreign direct investments on the economies of developing countries has been taken up from the side of free zones and foreign direct investments has been analyzed superficially. The effects of foreign direct investments on Turkish economy are limited with free zones. The work is formed of three parts. First the theories of free zones and foreign direct investments have been exposed in the work. Descriptions, the reasons of coming out, importance, utilities and objections of foreign direct investment and free zones have been taken up. In the second part, the historical development, applications essences, the reasons of free zones in turkey and Turkey s free zones with their performances are evaluated and examined separately and widely. In the third part, Turkey s performance of foreign direct investments, forming of historical development, law, incitements and present situation, is examined. The effects of foreign direct investments on Turkish economy are evaluated from the side of free zones. Free zones, which are activating since 1988 in order to increase investment and production for exporting and accelerating the entry of foreign capital and technology, are ultimately important for Turkish economy with their 23.3 billion dollar trading capacity. But the foreign direct investment performances of free zones are far off expectations. On the contrary to expectations, free zones which are expected to increase Turkey s export, has created a force on import of turkey which applies a development model depending on import As a result has to attach importance to free zones in order to increase export and bring in more foreign capital and technology. Suitable political and economical conditions have to be obtained for foreign capital. More important incitements and legal arrangements have to be done in order to make use of free zones more efficiently. Key Words: Free Zones, Foreign Direct Investments, Developing Countries, Foreign Capital.
İÇİNDEKİLER Sayfa İÇİNDEKİLER.......i TABLOLAR DİZİNİ... v GRAFİKLER DİZİNİ......vi HARİTALAR DİZİNİ vi KISALTMALAR DİZİNİ.....vii BİRİNCİ BÖLÜM GİRİŞ 1 1. Çalışmanın Konusu 2 2. Çalışmanın Amacı..2 3. Çalışmanın Önemi.2 4. Çalışmanın Kapsamı Varsayımları Ve Sınırlılıkları..2 5. Çalışmanın İçeriği..3 İKİNCİ BÖLÜM DOĞRUDAN YABANCI YATIRIMLAR VE SERBEST BÖLGE TEORİLERİ 1. Doğrudan Yabancı Yatırımlar 4 1.1. Doğrudan Yabancı Yatırımların Tanımı..6 1.2. Neden Doğrudan Yabancı Yatırım..8 1.3. Doğrudan Yabancı Yatırım Şekilleri...8 1.4. Doğrudan Yabancı Yatırım Ve Kalkınma İlişkisi.10 1.5. Çok Uluslu Şirketler ve Doğrudan Yabancı Yatırımlar.11 1.6. Doğrudan Yabancı Yatırımların Önemi.12 1.6.1. Sermaye İhraç Eden Ülke Ve Yatırımcı Açısından..12 1.6.2. Yatırıma Konu Olan Ülke Açısından 13 1.7. Doğrudan Yabancı Yatırım Kararlarını Etkileyen Faktörler.16 1.7.1. Politik Denge...16 1.7.2. Özendirici Politikalar...17 1.7.3. Düşük Ücretler..17 2. Serbest Bölgeler.....18 2.1. Serbest Bölgelerin Tanımı.18 2.2. Tarihsel Süreçte Serbest Bölgeler..18 2.3. Serbest Bölgeleri Doğuran Faktörler.20 i
2.4. Serbest Bölge Çeşitleri...23 2.4.1. Serbest Ticaret Bölgesi.24 2.4.2. Serbest Üretim Bölgesi.24 2.4.3. Serbest Limanlar...24 2.4.4. Yatırım Bölgeleri..25 2.4.5. Serbest Bankacılık Bölgeleri...25 2.4.6. İkiz Fabrikalar (Maquiladora)...26 2.4.7. Transit Bölgesi..26 2.4.8. Serbest Çevre...27 2.5. Serbest Bölgelerin Ülke Ekonomisi Üzerine Etkileri...27 2.5.1. Serbest Bölgelerin Olumlu Etkileri.....27 2.5.1.1. Doğrudan Döviz Kazançları.28 2.5.1.2. İstihdam Etkisi..28 2.5.1.3. İhracat Arttırıcı Etkisi...29 2.5.1.4. Yabancı Sermaye ve Teknoloji Etkisi...30 2.5.1.5. Bankacılık, Transit Taşıma ve Diğer Liman Faaliyetlerinin Etkisi..32 2.5.2. Serbest Bölgelerin Olumsuz Etkileri.32 2.5.2.1. İthalat Baskısı Yaratma.32 2.5.2.2. Yerli Firmalara Serbest Bölgelerdeki Firmaların Rakip Olması 33 2.5.2.3. Sosyal Yapının Bozulması Ve Ücret Eşitsizliğinin Artması.33 2.5.2.4. Ekonomiyi Yönlendirmedeki Etkinliğin Azalması...34 2.5.2.5. Yasa Dışı Faaliyetlerde Meydana Gelebilecek Artış...34 2.5.2.6. Çevre Kirliliği Yaratması..34 2.5.2.7. Tekelleşmenin Hızlanabilme Olasılığı..35 2.5.2.8. Yatırımların Olumsuz Yönde Dağılması..35 2.5.2.9. Vergi Kaybına Neden Olması...35 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM TÜRKİYE SERBEST BÖLGELERİ 1. Türkiye de Serbest Bölgeciliğin Gelişimi.37 1.1. Cumhuriyet Öncesi Dönem 37 1.2. 1923-1980 Arası Dönem 38 ii
1.3. 1980 Sonrası Dönem..41 2. Türkiye de Serbest Bölgelerin Kuruluş Amaçları....46 3. 3218 Sayılı Serbest Bölgeler Kanunu Çerçevesinde Serbest Bölgelerin İşleyişi. 46 3.1. Muafiyet ve Teşvikler...47 3.2. Serbest Bölgelerin Gelir ve Harcamaları..48 3.3. Kambiyo ve Hizmetler..49 3.4. Uygulanmayan Hükümler.49 4. Serbest Bölgelerde Sağlanan Avantajlar.....50 5. Serbest Bölge Hangi Firmalar İçin Daha Avantajlıdır...52 6. Kuruluş Biçimlerine Göre Serbest Bölgeler....52 7. Türkiye Serbest Bölgeleri......53 7.1. Adana Yumurtalık Serbest Bölgesi...54 7.2. Antalya Serbest Bölgesi.56 7.3. Avrupa Serbest Bölgesi..60 7.4. Bursa Serbest Bölgesi...61 7.5. Denizli Serbest Bölgesi..64 7.6. Doğu Anadolu Serbest Bölgesi..65 7.7. Ege Serbest Bölgesi...66 7.8. Gaziantep Serbest Bölgesi.68 7.9. İstanbul Atatürk Havalimanı Serbest Bölgesi...70 7.10. İstanbul Deri ve Endüstri Serbest Bölgesi...73 7.11. İstanbul Uluslararası Menkul Kıymetler Serbest Bölgesi...76 7.12. İstanbul Trakya Serbest Bölgesi..77 7.13. İzmir Menemen Deri Serbest Bölgesi..78 7.14. Kayseri Serbest Bölgesi...79 7.15. Kocaeli Serbest Bölgesi...80 7.16. Mardin Serbest Bölgesi...82 7.17. Mersin Serbest Bölgesi...83 7.18. Rize Serbest Bölgesi...87 7.19. Samsun Serbest Bölgesi...88 7.20. Trabzon Serbest Bölgesi..89 7.21. TÜBİTAK Marmara Araştırma Merkezi Teknoloji Serbest Bölgesi..90 iii
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM DYY LERİN GOÜ EKONOMİLERİNE ETKİLERİ: SERBEST BÖLGELER AÇISINDAN 1. Türkiye de Doğrudan Yabancı Yatırımlar.....94 1.1. Türkiye de DYY nin Tarihsel Seyri....94 1.2. Türkiye de DYY Mevzuatı...98 1.3. Teşvikler....101 1.4. Türkiye nin DYY Performansı...104 1.4.1. Türkiye nin DYY Açısından Dünya da Yeri.....105 1.4.2. Yabancı Sermaye İzinlerinin Sektörel Dağılımı....107 1.4.3. Yabancı Sermaye İzinlerinin Yatırım Türlerine göre Dağılımı.....109 1.4.4. Yabancı Sermayeli Şirketlerin Ülkelere Göre Dağılımı....110 2. DYY lerin GOÜ Ekonomilerine Etkileri (Serbest Bölgeler Açısından)...112 2.1. Doğrudan Döviz Gelirleri...114 2.2. İhracat Arttırıcı Etkisi..116 2.3. İstihdam Etkisi. 119 2.4. Teknoloji Etkisi...121 2.5. Rekabet Etkisi...123 2.6. Çevresel Etkileri...126 BEŞİNCİ BÖLÜM SONUÇ VE ÖNERİLER 129 KAYNAKÇA....133 ÖZGEÇMİŞ.142 iv
TABLOLAR DİZİNİ Tablo 2.1. TAYSEB Yıllık Ticaret Hacmi..54 Tablo 2.2. Antalya Limanı nın Özellikleri..56 Tablo 2.3. ASBAŞ Yıllara Göre Ticaret Hacmi..57 Tablo 2.4. ASB Yıllık Ticaret Hacmi..59 Tablo 2.5. BUSEB Yıllık Ticaret Hacmi.61 Tablo 2.6. DENSER Yıllık Ticaret Hacmi..63 Tablo 2.7. DASBAŞ Yıllık Ticaret Hacmi..64 Tablo 2.8. ESBAŞ Yıllık Ticaret Hacmi.66 Tablo 2.9. GASBAŞ Yıllık Ticaret Hacmi..68 Tablo 2.10. İSBAŞ Yıllık Ticaret Hacmi.76 Tablo 2.11. İDESBAŞ Yıllık Ticaret Hacmi...77 Tablo 2.12. KAYSER Yıllık Ticaret Hacmi...79 Tablo 2.13. KOSBAŞ Yıllık Ticaret Hacmi 81 Tablo 2.14. MASBAŞ Yıllık Ticaret Hacmi...82 Tablo 2.15. MESBAŞ Yıllık Ticaret Hacmi 84 Tablo 2.16. MESBAŞ Ticaret Hacminin Ülkelere Göre Dağılımı..84 Tablo 2.17. MESBAŞ Bölgedeki İstihdamın Dağılımı...85 Tablo 2.18. RİSBAŞ Yıllık Ticaret Hacmi..86 Tablo 2.19. SASBAŞ Yıllık Ticaret Hacmi.87 Tablo 2.20. TRANSBAŞ Yıllık Ticaret Hacmi...88 Tablo 2.21. TEKSEB Yıllık Ticaret Hacmi.91 Tablo 3.1. Türkiye de DYY Hareketleri (1980-2003).94 Tablo 3.2. Yabancı Sermayeli Şirketlerin Yatırımlarına Verilen Teşvik Belgeleri..102 Tablo 3.3. Ülkeler itibariyle Yabancı Sermaye Stoku ve Yabancı Sermaye Yatırım Projeleri.104 Tablo 3.4. Yabancı Sermaye İzinlerinin Sektörel Dağılımı (1980-2003)..106 Tablo 3.5. Yabancı Sermaye İzinlerinin Yatırım Türlerine Göre Dağılımı (1980-2003).108 Tablo 3.6. Yabancı Sermayeli Şirketlerin Ülkelere Göre Dağılımı...109 Tablo 3.7. Kuruluş Türlerine Göre Yabancı Sermayeli Şirketler.111 Tablo 3.8. Serbest Bölgelerdeki Faaliyet Ruhsat Sayısı, 2005.112 Tablo 3.9. Ticaret Hacminin Ülkelere Göre Dağılımı...114 v
Tablo 3.10.Serbest Bölge Fon Gelirlerinin Gayri Safi Kazanç İçindeki Payı...115 Tablo 3.11.Türkiye Dış Ticareti...116 Tablo 3.12.Bölgeler İtibariyle Yıllık Ticaret Hacimleri 117 Tablo 3.13.Yabancı ve Yerli Sermayeli Büyük Şirketlerin Göreli Konumları 119 Tablo 3.14.Serbest Bölgelerde İstihdam...119 Tablo 3.15.Küresel Rekabet Sıralaması (2000) 124 Tablo 3.16.Kükürtdioksit ve Partiküler Madde (Duman) Konsantrasyonlarının En Yüksek Olduğu İller...125 GRAFİKLER DİZİNİ Grafik 2.1. BUSEB Yıllık Faaliyet Ruhsatı.61 Grafik 2.2. BUSEB Yıllık Ticaret Hacmi 62 Grafik 2.3. BUSEB Yıllara Göre İstihdam..62 Grafik 2.4. İSBİ Aylık Toplam Ticaret Hacmi Dağılımı ( X 1000$ ).70 Grafik 2.5. İSBİ Yıllarla Göre Toplam İşlem Hacmi Dağılımı ( X 1000$ ) 70 Grafik 2.6. İSBİ Mal Hareketlerine Göre Ticaret Hacmi Grafikleri Ocak-Kasım 2005..71 Grafik 2.7. DESBAŞ Yıllık Ticaret Hacmi.73 Grafik 2.8. DESBAŞ Ticaretin Sektörel Dağılımı...74 HARİTALAR DİZİNİ Harita 2.1. Türkiye Serbest Bölgeleri..53 vi
KISALTMALAR DİZİNİ AB ABD AET age agm AR-GE BM ÇUŞ DPT DİE/TUİK DTM DYY (FDI) GOÜ GÜ GSMH GSYİH GÜ HM IMF İMKB İSO İTO KDV SB TİSK : Avrupa Birliği : Amerika Birleşik Devletleri : Avrupa Ekonomik Topluluğu : Adı Geçen Eser : Adı Geçen Makale : Araştırma Geliştirme : Birleşmiş Milletler : Çok Uluslu Şirketler : Devlet Planlama Teşkilatı : Devlet İstatistik Enstitüsü : Dış Ticaret Müsteşarlığı : Doğrudan Yabancı Yatırımlar : Gelişmekte Olan Ülkeler : Gelişmiş Ülkeler : Gayri Safi Milli Hasıla : Gayri Safi Yurt İçi Hasıla : Gelişmiş Ülkeler : Hazine Müsteşarlığı : Uluslararası Para Fonu : İstanbul Menkul Kıymetler Borsası : İstanbul Sanayi Odası : İstanbul Ticaret Odası : Katma Değer Vergisi : Serbest Bölge : Türkiye İşveren Sendikaları Konfederasyonu vii
BİRİNCİ BÖLÜM GİRİŞ 20. yüzyılın sonlarında sosyal, ekonomik, politik ve kültürel alanda dünyada esen değişim rüzgarları; devletleri, şirketleri ve bireyleri hızla etkisi altına alarak, yeni bir dünya düzeninin kurulmasına yol açmıştır. Dünya hızla değişmektedir. Eski değerler, eğilimler yerini yenilerine bırakmaktadır. Bugün hiçbir ülke bu değişimin dışında kalmak, bildiğini okumak gibi bir lükse sahip değildir. Bilgi teknolojisindeki devrim, ülkeleri birbirleriyle daha yakın ilişkiler kurmaya ve dünyadaki trendleri yakalamaya zorlamaktadır. Artık ülkeler dışa kapalı bir ekonominin günümüz dünyasında yeri olmadığını anlamışlardır. Bugün hiçbir ekonomi kendi kendine yeterli olamaz. Kendini global dünyaya açmayan bir ekonomi, değişimin gerisinde kalır ve gelişemez. Bunun bilincine varan ülkeler, ulusal ekonomilerini dünyaya açmaya; mal, emek ve sermaye hareketlerinin sınır tanımadığı dünyada bir yandan uluslararası rekabet yarışında öne geçmeye, diğer yandan rekabet güçlerini arttırmak için ekonomik işbirliğine ve bölgesel birleşmelere ağırlık vermeye başlamışlardır. Küreselleşmenin keskinleştirdiği rekabet olgusu ve hızlı kalkınma hamleleriyle çağı yakalama zorunluluğu, gelişmekte olan ülke hükümetlerinin doğrudan yabancı yatırımları ülkeye çekecek politikalar üzerinde yoğunlaşmasına neden olmaktadır. İktisat yazınında, yabancı sermayenin ülkeye gelişinin teknoloji, sermaye birikimi, büyüme, vergi gelirleri, yurt içi rekabet, istihdam, ihracat ve finansman gibi alanlarda ülke için yararlı olduğuna dair kuvvetli bir kanı vardır. Gelişmekte olan hemen tüm ülkelerde hükümetler, doğrudan yabancı sermaye yatırımlarını kalkınma hedeflerinin bir parçası olarak düşünmektedir. Küresel ekonomik sistemde mal ve sermayenin dolaşımından daha fazla pay almak isteyen ülkeler yeni stratejiler geliştirmektedirler. Serbest bölge uygulamaları da bu stratejiler arasında önemli bir alternatif olarak yer almaktadır. Günümüzde, serbest bölgeler gelişmiş ülkelerde etkin ticari merkezler olarak çok önemli lojistik işlevler üstlenmişlerdir. Gelişmekte olan ülkeler açısından ise, serbest bölgeler uluslararası ticaret ve yatırım olanaklarından daha etkin yararlanmak ve ilave istihdam alanları oluşturmak için yeni fırsatların yaratıldığı bir araç olarak ön plana çıkmaktadırlar. 1
1. Çalışmanın Konusu: Çalışmada gelişmekte olan ülkelerin yabancı sermaye ve teknoloji ihtiyacını karşılamak için kurulan serbest bölgelerin DYY performansları değerlendirilmiş ve serbest bölgeler çerçevesinde DYY lerin Türkiye ekonomisi üzerine etkileri konu edilmiştir. 2. Çalışmanın Amacı: Bu çalışmanın amacı özellikle gelişmekte olan ülke ekonomilerinde büyük öneme sahip olan doğrudan yabancı yatırımların gelişmekte olan ülke ekonomileri üzerindeki etkilerini Türkiye Serbest Bölgeleri açısından ele almaktır. Gelişmekte olan bir ülke olan Türkiye de faaliyette bulunan serbest bölgelerin doğrudan yabancı yatırım performanslarının değerlendirilmesi ve serbest bölgelerden beklenenlerin, ülkemiz serbest bölgelerinden ne ölçüde karşılandığının ortaya konulması amaçlanmıştır. 3. Çalışmanın Önemi: Çalışma Türkiye de serbest bölgelerin yabancı sermaye ve teknoloji çekmek konusunda beklenin çok altında olduğunun ortaya konulması açısından önemlidir. Bu nedenle ihracata dayalı kalkınma modeli uygulayan ülkemizin serbest bölgelerden beklentilerinin istenilen düzeyde karşılanmadığı verilerle ortaya konulmuştur. Türkiye ekonomisinde önemli role sahip olan ve mutlaka gereken önemin verilmesi gereken serbest bölgeler fayda ve mahsurları ile incelenmiş ve yapılması gerekenlere ışık tutulmaya çalışılmıştır. 4. Çalışmanın Kapsamı Varsayımları Ve Sınırlılıkları: Bu çalışmada doğrudan yabancı yatırımlar serbest bölgeler açısından değerlendirilmiş ve gelişmekte olan ülke ekonomilerinde DYY dan beklenen faydalar ve DYY nin olumlu ve olumsuz etkileri sadece serbest bölgelerle sınırlandırılmıştır. Çalışma daha çok serbest bölgeler ağırlıklı olduğundan DYY teorik çerçevede yüzeysel olarak ele alınmış ve Türkiye nin DYY performansı incelenerek serbest bölgelerin bu performanstaki etkileri ortaya konulmaya çalışılmıştır. 2
Çalışmanın varsayımı ise gelişmekte olan bir ülke olarak yabancı sermayeye büyük ihtiyaç duyan Türkiye nin dünyadaki mal ve sermaye dolaşımından sahip olduğu potansiyele rağmen istenilen payı alamadığı ve bu amaç için kurulan serbest bölgelerden etkin olarak faydalanamadığıdır. 5. Çalışmanın İçeriği: Bu çalışma üç bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde doğrudan yabancı yatırımlar ve serbest bölgelere ilişkin teorik bir çerçeve çizilmiş ve tanımları, ortaya çıkış nedenleri, önemleri, nitelikleri ve literatürde kabul edilmiş fayda ve mahsurları ele alınmıştır. İkinci bölümde ise Türkiye de serbest bölgelerin tarihsel gelişimi, uygulama esasları, ortaya çıkış nedenleri ve Türkiye Serbest Bölgeleri ayrı ayrı ve geniş olarak incelenerek performansları değerlendirilmiştir. Üçüncü ve son bölümde ise Türkiye nin DYY performansı tarihsel gelişim, mevzuat, teşvikler ve mevcut durum ele alınarak incelenmiş ve daha sonra DYY nin Türkiye ekonomisi üzerine etkileri konuya serbest bölgeler açısından bakılarak değerlendirilmiştir. 3
İKİNCİ BÖLÜM DOĞRUDAN YABANCI YATIRIMLAR VE SERBEST BÖLGE TEORİLERİ Günümüzde küreselleşme süreci ile birlikte yabancı sermaye hareketleri özellikle gelişmekte olan ülkelerin kalkınması açısından büyük önem taşımaktadır. Bu ülkeler yabancı sermayeyi kendi ülkelerine çekebilmek için büyük bir yarış içindedirler. Kalkınmanın temel gereklerinden biri yatırımlardır. İhtiyaç duyulan yatırımın tamamının ülkelerin kendi içsel kaynakları tarafından karşılanması mümkün değildir. Yine buna paralel olarak dünyanın hızla küçüldüğü, mal ve hizmet trafiğinin de günden güne büyüdüğü günümüz ortamında, gelişmiş bilgi teknolojilerinin de yardımıyla gerek ülkelerarası ticaret ve gerekse çok uluslu şirket yatırımları büyük miktarlara ulaşmış durumdadır. 2000 yılı itibarıyla yaklaşık 1.5 trilyon dolara ulaşan DYY lerin dünya genelinde yakaladığı hızlı büyüme ivmesi, bunun yanında hem gelişmiş hem de gelişmekte olan ülkelerin DYY çekme konusunda ortaya koydukları çaba Serbest bölge uygulamalarının özellikle GOÜ lerde önemini arttırmıştır. Kalkınmaya uygun ortamı yaratmak, geleceğin sektörlerini seçip, teşvikleri onlara odaklamak, yani yatırımları gerçekleştirecek yabancı sermaye ile teknolojiyi ülkeye çekip, ülkenin dünya ekonomisinde söz sahibi olmasını sağlamak amacıyla kullanılan serbest bölge uygulamaları günümüz ekonomisinde artan bir öneme sahiptir. Çalışmamızın bu bölümünde öncelikle DYY lerin ve Serbest Bölgelerin teorik olarak ne anlama geldiklerini, ülke ekonomisi açısından gerekliliklerini ve olumsuzluklarını anlatıp DYY ve Serbest Bölgeler ile ilgili genel bilgiler vereceğiz. 1. Doğrudan Yabancı Yatırımlar 1.1. Doğrudan Yabancı Yatırımların Tanımı Bir büyük şirketin üretimini kurulu bulunduğu ülkenin sınırlarının ötesinde yapmak üzere ana merkezinin dışındaki ülkelerde üretim tesisi kurması veya mevcut üretim tesislerini satın alması veya sermayesini arttırarak kendine bağlı bir şirket durumuna getirmesi bir doğrudan dış yatırımdır 1. Yatırılabilir kaynakların kişi ve kuruluşlar tarafından bir başka ülkeye taşınması şeklinde de ifade edilen doğrudan dış yatırımlar, üretime dönük olan yabancı ülkelerin fiziki üretim araçları üzerinde 1 SEYİDOĞLU Halil, Uluslararası Finans, 3.Baskı, Güzem Yayınları No:16, İstanbul, 2001,s.397. 4
gerçekleştirilen yatırımlardır. Bu yönüyle hisse senedi-tahvil gibi menkul değerlere yani sermaye piyasası araçlarına veya kısa süreli para piyasası araçlarına yapılan mali nitelikteki dış yatırımlardan ayrılır. 2 Doğrudan dış yatırımlar yoluyla yerli şirketlerin mülkiyetine kısmen veya tamamen sahip olması ve bu şirketlerin yönetiminde söz sahibi olması globalleşen dünyada bir anlamda ülke ekonomisinin dünya ekonomisiyle rekabet halinde olmasını sağlamaktadır. Doğrudan dış yatırımlar, bir ülkeye ya döviz transferi yolu ile ya üretimde kullanılarak makine, teçhizat ve diğer üretim araçları şeklinde ya da lisans, teknik bilgi, know-how gibi gayri maddi haklar olarak girmektedir. 3 İşte bu yöntemle bir firma ya merkezi dışındaki bir ülkede yeni bir şirket kurar ya da yurtdışındaki mevcut bir firmayı tamamen veya kısmen satın alır. Doğrudan yabancı yatırımlara ilişkin değişik kaynaklarda değişik tanımlara rastlamak mümkündür. Bu tanımlardan bazıları aşağıdaki gibidir. 5 Haziran 2003 tarihinde kabul edilen Doğrudan Yabancı Yatırımlar Kanunu DYY yi 4 ; Yabancı yatırımcı tarafından, a. Yurt dışından getirilen; Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası nca alım satımı yapılan konvertibl para şeklinde nakit sermaye, Şirket menkul kıymetleri (devlet tahvilleri hariç), Makine ve teçhizat, Sınai ve fikri mülkiyet hakları, b. Yurt içinden sağlanan; 2 SAATCİOĞLU Cem, Doğrudan Dış Yatırımlar Ve Türkiye, Erişim:www.ismmmo.org.tr, 21.09.2006. 3 UZUNOĞLU Sadi, Yeni Finansman Teknikleri, 2. Baskı, İstanbul, 1998, s.101. 4 Doğrudan Yabancı Yatırımlar Kanunu, Resmi Gazete, Sayı:25141, 17 Haziran 2003 Erişim:www.dtm.gov.tr, 22.01.2005. 5
Yeniden yatırımda kullanılan kar, hasılat, para alacağı veya mali değeri olan yatırımla ilgili diğer haklar, Doğal kaynakların aranması ve çıkarılmasına ilişkin haklar, gibi iktisadi kıymetler aracılığıyla; yeni şirket kurmayı veya şube açmayı, menkul kıymet borsaları dışında hisse edinimi veya menkul kıymet borsalarından en az %10 hisse oranı ya da aynı oranda oy hakkı sağlayan edinimler yoluyla mevcut bir şirkete ortak olmayı ifade etmektedir şeklinde tanımlamaktadır. DPT yayınları ise DYY yi; 5 Portföy yatırımları hariç, bir veya daha fazla uluslararası yatırımcının tamamına sahip olduğu veya yerli firma veya firmalarla ortaklık halinde gerçekleştirdiği yatırımlar olarak tanımlamaktadır. OECD kaynakları ise DYY yi ; 6 Yabancı yatırımcının şirketin dağıtılmayan ve yatırıma tekrar aktarılan kazançlardaki payı, Yabancı yatırımcının nakit veya ayni sermaye yoluyla, ana şirketten hisse ve borç senetleri (kısa orta ve uzun vadeli borç senetleri) alımı, Yabancı yatırımcının şirkete sağladığı kredileri, Yabancı yatırımcının şirketten nakit dışı makine ve üretim hakları alımları, Yabancı yatırımcının sağladığı ticari ve diğer krediler şeklinde tanımlamaktadır. AB Direktiflerinde ise dört çeşit DYY türünün yer aldığını görüyoruz: 7 5 DPT,VII. Beş Yıllık Kalkınma Planı, Doğrudan Yabancı Sermaye Yatırımları Özel İhtisas Komisyonu Raporu, DPT Yayını, Ankara 2000, s.1. 3 TC Başbakanlık Hazine Müsteşarlığı, Yabancı Sermaye Raporu, Ankara, 2001, s.11. 7 TÖRE Nahit, Dünyada Yabancı Sermaye Akımları, TCMB, Ekonomik İstikrar, Büyüme ve Yabancı Sermaye İsimli Konferansta Yapılan Konuşmanın Metni, Erişim: http://www.hazine.gov.tr, 25.01.2005. 6
Tümüyle sermaye sağlayan şahsa ait şubeler açılması, bunların genişletilmesi veya yeni firmalar kurulması ve mevcut firmaların bütünüyle satın alınması. Kalıcı ekonomik bağlar oluşturmak veya sürdürmek amacıyla yeni veya mevcut bir firmaya iştirak etmek. Kalıcı ekonomik bağlar oluşturmak veya sürdürmek amacıyla uzun vadeli kredi açmak. Uzun vadeli krediler vadeleri beş yıldan daha uzun kredilerdir, Yine mali kurumların, ki aralarında hiç kuşkusuz bankalar da var, kalıcı ekonomik ilişkiler kurmak ya da sürdürmek amacıyla açtıkları krediler de bu gruba dahildir. 1.2. Neden Doğrudan Yabancı Yatırım Doğrudan dış yatırımların gelişmekte olan ülkelerin kalkınmasındaki rolü bütçe açıklarının finansmanındaki payı ve endüstriyel yapılanmasının ilerlemesindeki etkisi bu yatırımların II. Dünya Savaşı sonrasında hızla artmasına sebep olmuştur. Özellikle 1980 sonrası Dünya Ekonomisindeki Globalleşmeyle birlikte birçok nedenden dolayı doğrudan dış yatırımlar tercih edilmektedir. 8 2000 yılı itibariyle 1,5 trilyon dolara ulaşan ve dünya ticaret hacminden daha hızlı bir büyüme sergileyen DYY lerin hangi nedenlerle gerçekleştirildiğinin irdelenmesi söz konusu gelişmelerden fayda umanlar veya araştırmacılar açısından büyük önem arz etmekte olup, firmaların kendi ülkelerinde ürettikleri mal ve hizmetleri ihraç etmek veya lisans ve yönetim sözleşmeleri yapmaya giderek artan bir alternatif olarak gördükleri DYY lerin gerçekleştirilme nedenleri şu şekilde sıralanabilir 9 : Değişik coğrafyalara yayılmış olan hammadde ve diğer üretim faktörlerinin ucuz, sürekli ve yeterli şekilde temini, Üretimin çeşitli aşamalarının farklı yerlerde gerçekleştirilmesinin sağladığı maliyet avantajından yararlanma düşüncesi, 8 SAATÇİOĞLU Cem, Doğrudan Dış Yatırımlar ve Türkiye, Erişim: www.ceterisparibus.com, 21.09.2006. 9 SEYİDOĞLU Halil, Uluslararası İktisat, Güzem Yayınları, Geliştirilmiş 13.Baskı, İstanbul, 1999, ss. 665-668. 7
Üretici firmanın üretim süreçlerine ilişkin sahip olduğu özel bilgi ve teknikleri herhangi bir şekilde paylaşmaya yanaşmaması nedeniyle lisans anlaşmaları yapmak yerine bizzat üretmeyi tercih etmesi, Üretici firmanın yaratmış olduğu markayı korumak amacıyla üretimi kendisinin yapması konusunda ısrarcı bir tutum sergilemesi, Firmanın markalaşması sonucu yarattığı güvenden yurt dışında da istifade ederek müşteri potansiyelini arttırma düşüncesi, Üretim yapılan alanda iç pazarın doymuş olması sebebiyle hem daha az rekabetçi hem de doymamış yeni pazarlarda üretimi ve karlılığı sürdürmek düşüncesi, İthalatçı ülkenin gümrük mevzuatından kaynaklanan kısıt ve vergi yükünden kaçınmak, Firmanın kendi ülkesinde geçerli olan mevzuat nedeniyle yaşadığı kısıtlamalardan kurtularak bu alanda daha liberal ortamlarda çalışma şeklindeki politikaları, Yabancı teknolojilerden istifade etme düşüncesi. 1.3. Doğrudan Yabancı Yatırım Şekilleri DYY kararı alan firmaların dikkatle değerlendirmeleri gereken en önemli konulardan biri ev sahibi ülkenin şartları, pazardaki rakip firmaların durumu doğrultusunda hangi yatırım şeklini seçeceğidir. Bu aşamada firmanın önündeki alternatifler ve bu alternatiflere ait fayda ve mahsurlar ise şu şekildedir: 10 Ortak Yatırımlar: Firma yeni bir pazara gireceği için halihazırda pazardan pay alan, isim yapmış, üretim ve dağıtım konusunda önemli tecrübe ve bağlantılara sahip bir firma ile ortak bir yatırım yapmayı tercih edebilir. Bu suretle ortağının siyasi ve yerel otoritelerle geçerli ilişkiler içinde bulunma avantajından da yararlanabilir. Buna karşın yerli firma ile yabancı ortağın çıkarları ve yönetim anlayışları uyuşmayabilir, yabancı ortağın bazı sır ve bilgileri paylaşması gerekebilir. 10 SEYİDOĞLU Halil, a.g.e., ss. 670-676. 8
Firmaların Tek Başına Gerçekleştirdiği Yeni Yatırımlar: Firma, mülkiyeti tamamıyla kendisine ait bir firma kurma yoluna gidebilir. Bu durumda bütün karar alma ve yönetim süreçlerini kendi çıkarları doğrultusunda belirleme şansına sahip olurken, yeni girdiği pazarı tanımıyor olması ve bu şartlar altında yerli otoritelerle iyi ilişkiler tesis etmekte zorlanması nedeniyle daha fazla iletişim maliyetine razı olması gerekebilir. Satın Alma ve Birleşmeler: Şirketler arası satın alma ve birleşmeler yerli ve yabancı şirketler ya da iki yabancı şirketin satın alma ya da şirket evliliği diye de tabir edilen yöntemlerle güçlerini birleştirmeleri esasına dayalı bir ortaklık biçimidir. 2000 yılı itibariyle 1,5 trilyon dolar değerine ulaşan DYY akışlarının 1,1 trilyon dolarlık kısmı bu şekilde gerçekleşmiştir. 11 Teknolojiyi üretmek yerine daha düşük bir maliyetle içselleştirmek, önemli maliyet avantajları ve büyük ölçekli üretim fırsatları yaratır. Buna karşın farklı şirket kültürleri şirket içi uyumsuzlukları gündeme getirebileceği gibi bir firmanın diğerinin güdümüne girmesi sonucunu da doğurabilir. Stratejik İşbirlikleri: Tarafların imzaladıkları ortak pazarlama ve hizmet anlaşmasıyla dış pazarlarda birbirini temsil ettikleri veya oluşturdukları konsorsiyumlarla özellikle AR-GE nin yüksek maliyetli olduğu projelere yönelik üretime yöneldikleri ortaklıklardır. Maliyetleri düşürmek suretiyle firmalara önemli avantajlar sağlar, buna karşın elde edilen gelirin paylaşılması söz konusudur. Taraflardan birinin daha ileri teknolojiye sahip olması durumunda teknolojisi nispeten geri olan taraf çoğunlukla bu teknolojiyi tanıma fırsatı bulur. Zorunlu Yatırımlar veya Firmaların Karlarını Yatırımlarını Artırmak Üzere Kullanmaları: Firmanın, karını ev sahibi ülkenin koyduğu kısıtlamalar çerçevesinde kendi ülkesine transfer edemediği veya böyle bir kısıtlamanın bulunmamasına rağmen yatırımını arttırmak veya çeşitlendirmek adına karıyla yeni yatırıma yönelmesi durumudur. Ev sahibi ülkeler yerli pazarlardan elde edilen karın dışarıya transferinin, kaynak transferi anlamına geleceği düşüncesiyle, çoğunlukla bu 11 ÇALIŞKAN Özgür, Dünya Yatırım Raporu 2002 Çerçevesinde Doğrudan Yabancı Yatırımlar Üzerine Değerlendirmeler, Erişim:http://www.dtm.gov.tr/ead/DTDERGI/ OCAK2003/dünya.htm, 05.07.2005. 9
tür yatırımları teşvik ederek elde edilen karın yine yurt içinde yeni yatırımlara dönüşmesine önem verirler. 1.4. Doğrudan Yabancı Yatırım Ve Kalkınma İlişkisi Doğrudan yabancı yatırım ve kalkınma arasında neden sonuç ilişkisine benzer bir ilişki vardır. DYY leri kalkınma için önemli kılan, kalkınmanın kendisini sonuç verecek yatırım olgusunun tasarrufa duyarlılığıdır. Tasarrufların büyüklüğü ve yatırıma yönelmesi sonucu ortaya çıkacak ekonomik büyüme ve sosyo-kültürel gelişmeler kalkınmanın kendisini oluşturmaktadır. Doğrudan yabancı yatırımlar konusunda gösterilen olumlu performans kalkınma yolunda önemli basamaklardan birini teşkil etmektedir. Şüphesiz ki doğrudan yabancı yatırımlar tek başına kalkınma için yeterli değildir. Fakat günümüzde DYY lerin özellikle gelişmekte olan ülkelerde kalkınmanın olmazsa olmazlarından olarak değerlendirildiğini söylemek yanlış olmayacaktır. Doğrudan yabancı yatırımlar küreselleşmenin ayrılmaz bir unsuru olarak dünya ekonomisine şekil veren faktörlerin başında gelmektedir. Yabancı sermaye yatırımlarının ülke ekonomisine ve uluslararası rekabet gücüne olan katkılarını özümsemiş ülkeler arasında son 10 yıldır kıyasıya bir rekabet yaşanmaktadır. Çoğu ülke yatırım ortamlarını iyileştirmek üzere çeşitli programları ve reform çalışmalarını başlatmışlardır. Ülkelerin bu konudaki çabalarını; 12 Doğrudan yabancı yatırımları düzenleyen yasal çerçevenin geliştirilmesi, Yatırım ortamının iyileştirilmesi, Ekonomik değişkenlerin düzeltilmesi olarak sınıflandırabiliriz. Söz edilen ülkeler arasında bu çalışmaları çok daha önce hayata geçirerek kalkınma planlarında yabancı sermaye yatırımlarına stratejik önem vererek ve bugün yabancı sermayeyi büyümenin, ihracatın ve üretimin itici gücü haline getirebilmiş, İrlanda, Çekoslovakya ve Tayland gibi ülkeler de bulunmaktadır. Yabancı sermaye yatırımlarının ülke ekonomisine getirdiği faydalar üretim ve istihdamdaki artışla sınırlı değildir. Bugün belli sektörlerde uluslararası rekabet 12 ÇANAKÇI İbrahim, Yabancı Sermaye Arenası nda Yapılan 04.07.2003 Tarihli Açış Konuşması, Hilton Ankara, Erişim: http://www.hazine.gov.tr, 18.09.2005. 10