PROF. DR. Alaeddin BOBAT Kocaeli Üniversitesi Arslanbey MYO Bitkisel ve Hayvansal Üretim Bölümü PİYASADA YANLIŞ YA DA EKSİK ADLANDIRI- LAN SÜS BİTKİLERİ-3 : DOĞU MAZISI Platycladus orientalis (L.) Franco (Doğu mazısı), servigiller (Cupressaceae) ailesinden süs bitkisi olarak yetiştirilen herdem yeşil bir çalı ya da ağaç türüdür. Piyasada hala Thuja orientalis L. olarak adlandırılmakta ve Doğu Mazısı adı ile satılmaktadır. Yaygın adı Latincede yaşam ağacı anlamını taşımakta; Çin de Budist öğretideki uzun yaşam ve canlılık imgesini çağrıştırmaktadır. Bu da büyük olasılıkla Kuzeybatı Çin in soğuk kuru ikliminde ağacın değişmeyen herdem yeşil doğasına ve uzun yaşamına dayanmaktadır. Çin de Budist tapınakların etrafına dikilmiş kalın çaplı bazı örneklerinin 1000 yaşından daha fazla oldukları söylenmektedir. BOTANİK ADLANDIRMA Doğu mazısı botanikçiler tarafından çok farklı sınıflandırmalar içine sokulmuştur. Thuja orientalis L. adı yaygın olarak yüzyıldan daha uzun süredir kullanılmaktadır ve ilk kez Linnaeus tarafından 1753 yılında tanılanmış, 1847 yılında Endlicher tarafından Biota orientalis (L.) Endl. olarak değiştirilmiştir. Önceki adı Thuja orientalis L. literatürde hala kullanılmaktadır. Bununla birlikte, Platycladus orientalis (L.) Franco adı, 1987 yılında Rushforth, 1990 ile 1998 yıllarında Farjon tarafından Platycladus Spach gibi ayrı bir cins içinde tek tür olarak tanımlanmıştır. Biota cinsine bağlı bir tür olarak düzenlenmesi, Spach ın Platycladus olarak adlandırmasından altı yıl sonra Endlicher tarafından önerilmiştir. Endlicher tür adını orientalis olarak(biota orientalis) korurken, Spach onun yeni bir cins olacağını düşünerek adını Platycladus stricta koymuştur. Daha sonra herkes Franco nun 1949 da uygun gördüğü Platycladus adında hemfikir olmuştur. Ancak Biota cins adı olarak hala Rus florasında ve diğer kaynaklarda kullanılmaktadır. Morfolojik olarak Thuja türleri ile Platycladus orientalis arasında pek çok farklılıklar bulunmakta, bu da Platycladus gibi ayrı bir cins adının taksonomik anlamda daha doğru olduğunu göstermektedir. Playtycladus orientalis (L.) Franco Park ve bahçe süs bitkileri arasında Çin Mazısı, Doğu Mazısı ya da Biota olarak bilinen Platycladus orientalis (L.) Franco alışılmadık kozalakları, kozalakların ve yaprakların dizilişi, boyu, iriliği, gövde ve 174
köşe yazısı biçimi ile diğer Thuja türlerinden farklılık göstermektedir. BOTANİK ÖZELLİKLERİ Anayurdunda 20 m den daha fazla boy ve 1 m genişliğe ulaşabilen herdem yeşil bir cinsli bir evcikli bir ağaç, ancak anayurdu dışında ve Avrupa koşullarında yetiştirildiğinde ise 5-10 m boyunda, sık dallı, oval ve konik tepeli, boylu çalı ya da küçük bir ağaçtır(şekil 1). Bazıları sütun gibi bir yapıya sahiptir. Kabuk kızıl kahverengi ile açık gri kahverenginde, ince, uzunlamasına soyularak dökülür. Tacı önceleri yumurtamsı-piramidal olgunlaşınca geniş yuvarlak veya düzensizdir. Bir düzlem üzerinde dizilen sürgünler yatay veya yukarıya yönelik durumda yassıdır. Yan sürgünler basıktır. Sürgünlerin her iki yanı aynı, açık yeşil ya da sarımsı yeşildir Düşey düzlemde yayılma gösteren sürgünler üzerindeki çaprazımsı yapraklar pul şeklinde olup 1-3 mm uzunluğunda, çok sıralı sarmal dizili, sırtında çizgi halinde bir girinti ve bu girintinin içerisinde de yağ bezesi bulunur(şekil 2a). Yanal yaprakların bir yüzü üst üste binmiş biçimde, çıkıntılı, ucu hafif kavisli, alt yüzeyi beyaz stoma çizgili fakat ortası olukludur. Tüm Cupressaceae familyasındaki türlerde olduğu gibi, yaprakların büyüklüğü sürgünün gelişmesi ile bağlantılıdır. Bazı yıllar dökülene ya da bozulana kadar yapraklar ön sürgünlerde yanal ve yüzeysel olarak uzamaya devam eder. Yapraklar 3 ya da 4 mevsim sonra sıklıkla kahverengiye dönüşmekte, yaşlandıkça ağacın genel görünümü düzensiz biçim almaktadır. Kozalaklar tekli uçta yer alır ve bir yıl sonra olgunlaşarak açılır. Olgunlaşmadan önce rengi mavimsi yeşildir, olgunlaşınca kızıl-kahverenginde yuvarlak, 3 cm genişliğinde yumurtamsı, 1-2 cm çapındadır. Kozalak pulları genellikle 6, ender olarak da 8 kadar düz, kalın, odunsudur sadece ortada iki çift verimli pul bulunur. Kozalak pullarının sırt kısmında uçları çengel gibi geriye doğru kıvrık birer çıkıntı bulunur(şekil 2b). Şekil 1. Platycladus orientalis in genel görünümü 175
köşe yazısı Şekil 3. Platycladus orientalis in (a) erkek çiçeği ve (b) kanatsız tohumu THUJA TÜRLERİNDEN FARKLARI Şekil 2. Platyucladus orientalis in (a) kozalağı (b) yaprağı ve (c) sürgünü Erkek çiçekler yumurtamsı, 2-3 cm uzunluğunda, sarımsı yeşil, 8-12 mikrosporofilli, her iki yanında 3-6 kadar polen kesesi bulunur(şekil 3a). Tohumlar 5-7 3-4 mm, kanatsız bazen dar kanatlı gri-kahverengi veya morkahverengi yumurtamsı veya eliptik hafif çıkıntılıdır(şekil 3b). 176 Platycladus orientalis (L.) Franco, kuşkusuz Thuja cinsine çok yakındır. Bununla birlikte, onun Thuja cinsi içindeki tarihsel geçmişi kafa karıştırıcıdır. Thuja Latince de şeker kokulu anlamındaki thya kökünden; Yunanca da ise güzel kokulu anlamındaki thyein kökünden türemiştir. Thuja koraiensis Nakai, T. occidentalis, T. plicata ve T. standishii (Gordon) Carrière, Platycladus orientalis e akraba olarak düşünülen dört türdür. Tüm bu türler yaprakları ovuşturulduğunda güçlü aromatik koku yayarlar. Oysa, P. orientalis in yaprakları ovuşturulduğunda kokusuzdur. Benzer şekilde, tüm Thuja türleri kanatlı tohumlara sahipken.(şekil 4a), P. orientalis tohumlarında kanat bulunmamaktadır. Kozalaklar da farklılık göstermektedir. Thuja türlerinin kozalakları biçim ve boyut bakımından az-çok birbirine benzerken(şekil 4b), P. orientalis in kozalakları çok daha büyük, 1-2 cm çapında, önce etli mavi-yeşil dumanlı, olgunlaştığında kahverengidir. Kozalak pullarının sırt kısmında uçları çengel gibi geriye doğru kıvrık birer çıkıntı bulunur. Thuja türleri düzenli, yatay uzanmış dallar üzerinde yine yatay olarak dizili bulunan yapraklara sahiptir. Thuja türlerinin yaprakları daha soluk(mat) yeşil ya da arka yüzü belirgin olarak beyaz iken, Platycladus orientalis renk ve dokuda birbirinden ayırt edilemeyen yaprak ve sürgünleriyle diğer Thuja türlerinden farklıdır. Bu farklılık, tek tek yaprakların üzerindeki stoma çizgilerinin konumu ve yukarıda sözü edilen yaprak ve dallarının dizilişi ile ilişkilidir. Çift sıralı sarmal biçiminde dizili yapraklar Thuja türlerindekilerden ortalama olarak daha küçüktür(şekil 4c).
Şekil 4. Thuja occidentalis in (a) kanatlı tohumu, (b) kozalağı ve (c) üç türün yaprakları Sonuç olarak P. orientalis, dikey dizili yaprakları ovuşturulduğunda kokusuz olmasından, kozalak pullarındaki çengel(boynuz) gibi arkaya kıvrık brahte uçlarından ve kanatsız tohumlarından kolaylıkla tanınabilir. ÖYKÜSÜ Platycladus cins adı, Yunanca da geniş gövdeli anlamındaki platyclados sözcüğünden gelmektedir. Bununla birlikte, Yunanca adı levha(plate) ve kaplanmış(clad) anlamındaki iki İngilizce sözcüğün birleşmesinden oluşur ve bu adın kullanımı bir raf ya da bulaşık makinesinde düzgün yerleştirilmiş tabak sırası imgesini çağrıştırır. Bitkinin Latince cins ismi olarak Endlicher tarafından verilen ve yerli dilde de kullanılan Biota, Yunanca yaşamak, yaşamaya değer olmak anlamındaki biotos dan gelmektedir. Diğer yaygın İngilizce adı arbor-vitae nin yaşam ağacı anlamını taşıması bu görüşü desteklemektedir. Cupressaceae familyasının diğer her dem yeşil ağaçları da özellikle Budist inancında ve tüm Asya kültürlerinde benzer saygıya sahiptirler. Bununla birlikte, Platycladus orientalis in geniş ölçüde yetiştirilmesi, kısmen ağacın sahip olduğu süsleyici özellik, çok yavaş büyüme ve görece küçük boyutlara sahip olmasıyla bağlantılıdır. Dahası, bunu başarmak için çok az budanmaya gerek duyar. Mavi dumanlı tuhaf görünüşlü kozalaklar ile çok dikkat çekici mat yeşil yapraklar park ve bahçeler için oldukça çekicidir. Birçok kültür varyeteleri bahçelerde boy göstermektedir. Genellikle de daha dekoratif renkli yapraklara sahip daha küçük türler tercih edilir. Çin Halk kültürüne göre Platycladus orientalis, İngiltere de Taxus baccata ya duyulan saygıya benzer yüksek bir mistik değere sahip ve yok olmaya yüz tutan pagan dinsel törenlerine karşın mezarlıklarda hala geniş ölçüde dikilen bir ağaçtır. Bu kutsal ağacın tohumları çok eski imparatorların gömülen fıçılarına yerleştirilmekte ve ağaçlar mezarın etrafına dikilmektedir. Hatta, böyle yapılarak öteki dünyada(ahrette) ölünün uzun süre korunacağına inanılmaktadır. Çinlilere göre, ağaç ne kadar uzun süre canlı kalırsa, ölünün ahrette o kadar iyi olacağı ve eski Çin in zenginliğinin süreceğine inanılmaktadır. Eğer bu yaygın bir inanç ise, o zaman bu ağacın Asya da neden bu denli çok yetiştirildiği ve diğer pek çok kültürün neden bu geleneğe uyum sağladığı anlaşılabilir. YAYILIŞI Anavatanı Kuzey Çin olmasına karşın, geniş ölçüde Güney ile Kuzey Hindistan, Kore, Japonya ile Batı ve Kuzey İran'da da doğal olarak yetişebilmektedir. Doğu Mazısı doğal yayılış yeri tam olarak belli olmayan Asya dan yetiştirilerek çoğaltılmıştır. Çin, Japonya, Kore, Tayvan ve Türkistan ile yayılış alanının İran a değin uzanabileceğini söylenmektedir. İran florasında da kayıtlıdır. Ancak bir görüşe göre İran da doğallaşmıştır. 1920 lerde Kuzeybatı Yunnan (Mekong Nehri) da toplanan tür örnekleri, benzer bir girişin ve doğallaşmanın olabileceğini göstermektedir. Gerçekten de bazı kültivarlar hava sıcaklığına göre renk değiştiren ve tepki veren genç yapraklara sahiptir. Bu türler oldukça günceldir. Ne yazık ki genç yapraklı kültüvarlar dikkat çekici kozalaklardan yoksundurlar. Elegantissima, Glauca, Intermedia, Meldensis, Minima, Rosedalis, Conspicua, Nepalensis, Morgan vb gibi otuzdan daha fazla kültivarı bulunmasına karşın, ülkemizde Aurea, Pyramidalis Aurea, Globosa ve Globosa Aurea kültür varyeteleri sıklıkla kullanılmaktadır(şekil 5). Şekil 5. Platycladus orientalis in kültivarlarından (a) Aurea ve (b) Globosa P. orientalis in İngiltere de ve Kıta Avrupası nda tam olarak ne zaman yetiştirilmeye başlandığı bilinmemektedir. Bazı kayıtlar onun 1690 lı yılların başlarında, bazıları ise 1700 yılı civarında Fransa ya getirildiğini düşündürmektedir. Onsekizinci yüzyılın ilk yarısından beri Avrupa da yetiştirildiğini söylemek mümkündür. Genellikle tohum ya da çelikle üretilir. 177
EKOLOJİK İSTEKLERİ P.orientalis soğuğa dayanıklı bir türdür. Toprak yıl boyunca nemli olmalıdır ve tercihen asit ve turbaca zengin topraklar dışında kumlu-kireçli topraklardan kaçınılmalıdır. Çok yavaş büyümesi nedeniyle küçük bahçeler ve kaya bahçeleri için uygundur. KULLANIM ALANI Doğu mazısı genellikle sık aranan bir park ve bahçe bitkisidir. Kirli havaya ve aşırı iklim koşullarına kolayca uyum sağlar. Park ve bahçelerde tekli ya da gruplar halinde kullanılır. Özellikle çit oluşturmaya çok uygundur(şekil 6). Makaslanarak istenilen biçim verilebilir. Bir ürün olarak türün İngiliz adalarında ve Avrupa da rastlanma oranı nadirdir. Park, bahçe ve mezarlıklarda dikilen Doğu Mazısı, İngiltere de yalnızca süs bitkisi amacıyla kullanılmaktadır. Odunu yetiştirilmiş Thuja türlerinkinden daha ince damarlı, daha yoğun ve daha budaklıdır. Koyu kahverengi öz odunlu ve beyaz ya da krem renkli diri odunlu kerestesi kapı dikmelerinde ve mobilya parçalarında kullanılır. Ticarette henüz iyi bilinmemektedir. Şekil 6. Platycladus orientalis ten çit oluşturma Kaynakça 1. Akkemik, Ü. 2011. Bitki Materyali (Gymnospermae) Ders Notları, İstanbul. 2. Anşin, R. 2008. Doğa Koleji Florası, Tetra İletişim Hizmetleri Ltd.. Şti, İstanbul. 3. Anşin, R., Özkan, Z.C. 1993. Tohumlu Bitkiler(Spermatophyta) - Odunsu Taksonlar, KTÜ Basımevi, Trabzon. 4. Farjon, A. 1990. A Bibliography of Conifers, Regnum Vegetabile 112, Koeltz Scientific Books, Koenigstein, Germany. 5. Farjon, A. 1994. Cupressus cashmeriana (Cupressaceae), Curtis's Botanical Magazine (Kew Magazine) 11: 156-166. 6. Farjon, A. 1998. World Checklist and Bibliography of Conifers Royal Botanic Gardens, Kew. 7. Hillier, H. 1991. The Hillier Manual of Trees and Shrubs, 4 : 647-648, David & Charles, London. 8. http://tr.wikipedia.org/wiki/dogu_mazısı 9. http://en.wikipedia.org/wiki/platycladus 10. Mamıkoğlu, N.G. 2007. Türkiye nin Ağaç ve Çalıları, NTV Yayınları, İstanbul. 11. Mataracı, T.2002. Ağaçlar, Marmara Bölgesi Doğal Egzotik Ağaç ve Çalıları, TEMA yayınları, İstanbul. 12. Mitchell, A., Wilkinson, J.1989. The Trees of Britain and Northern Europe, Domino Books Ltd., London. 13. Morgan, C.S. 1999. Platycladus orientalis (Cupressaceae), Blackwell Publ., Oxford, UK. 14. Nimsch, H. 1995. A Reference Guide to the Gymnosperms of the World, Koeltz Scientific Books, Champlain, USA. 15. Rushforth, K.D. 1987. Conifers, 192-193, Christopher Helm, London. 178