MYO-ÖS 2010- Ulusal Meslek Yüksekokulları Öğrenci Sempozyumu 21-22 EKĐM 2010-DÜZCE. ĐŞ KAZALARININ MALĐYETLERĐ VE HESAPLAMALARI ÜZERĐNE BĐR ARAŞTIRMA Okan BÜTÜNER Derya UZUN Gümüşova Meslek Yüksekokulu Düzce Üniversitesi - DÜZCE okanbutuner@duzce.edu.tr deryauzun@duzce.edu.tr ÖZET Sanayi devrimiyle birlikte kitlesel üretime geçiş ve liberal ekonominin etkisiyle yaşanmaya başlanan küreselleşme ile rekabetteki artış beraberinde ağır iş koşullarını ve bu ağır iş koşuları da iş kazaları, meslek hastalıklarını oluşturmuştur. Bu nedenle oluşan üretim kaybı ve maliyet artışları işletmelerin iş güvenliğini önemsemelerine neden olmuştur. Đş sağlığı ve güvenliği; çalışanların, üretim faaliyetleri sırasında, işyerinde tehlikelere maruz kalmamaları için gerekli tüm önlemlerin alınması ve olası tehlikelere karşı maddi ve manevi zararlardan korunmaları için yapılan çok yönlü ve sistemli çalışmalardır. Đşyerinde alınan önlemler can ve mal kayıplarını engeller, üretimde beklenmeyen maliyetlerin önüne geçilmesini sağlar. Önleyici faaliyetler için ödenen para; iş kazası sonucu ödenmesi gereken tazminat tutarının kat kat altındadır. Hatta bazı önleyici faaliyetler için bütçe ayırmaya gerek yoktur. Örneğin, inşaatta çalışan kalıpçı ustasının ayağına çivi batmasından dolayı işverene maliyeti 36.5 $ dır. Đş kazasının olmaması için kalıpçı, kalıp tahtalarını söktükten sonra çivileri doğru yere istif etseydi ne kendisi, ne de bir başka işçi yaralanmayacak dolayısıyla önlem maliyeti sıfır olacaktır. Đşletmelerin iş güvenliğine önem vermesi ve gerekli uygulamaları yaparak çalışanını koruması, imajını ve aynı oranda da gelirini arttıracaktır. Yapılan bir başka çalışma sonucunda elde edilen kaza maliyetlerinin; inşaat yapan bir firmanın proje bedelinin % 8 i, mandıra işleri yapan bir firmanın işletme maliyetinin % 1,4 ü, nakliyat işi yapan bir firmanın karının % 37 si, petrol arama işi yapan bir firmanın potansiyel üretiminin % 14,1 i, sağlık hizmeti veren bir hastanenin yıllık işletme maliyetinin % 5 i olduğu tespit edilmiştir. Đş sağlığı ve güvenliğine ilişkin programların uygulanmasının işveren açısından yararı, sadece yasal zorunlulukların yerine getirilmesi değil, meydana gelecek iş kazalarında oluşacak maliyetlerin bilinip bu maliyetlerin azaltılmasına yönelik programların uygulanmasıdır. Bu çalışmada; iş kazalarını önleyici faaliyetler, iş kazalarının işletmeye olan maliyeti, bu maliyetlerin hesaplanma yöntemi ele alınmıştır. Anahtar Kelimeler: Đş kazası, Đş sağlığı ve güvenliği, Đş kazası istatistikleri, Đş kazası maliyetleri 1.GĐRĐŞ Teknolojinin gelişmesiyle makine teçhizatta yapılan gelişmeler sosyal ve ekonomik hayatı kolaylaştırmıştır. Đnsanlar bu gelişmeden olumlu olarak etkilendikleri gibi iş kazalarına maruz kalmaları nedeniyle olumsuz olarak da etkilenmektedirler. Đnsanlar teknolojik ürünlerle bir arada çalışma mecburiyetindedir. Çalışma ortamındaki faktörler nedeniyle hayati tehlikelerle karşılaşmaktadır. Bu nedenledir ki, çağımızda iş sağlığı ve güvenliği konusu giderek çok daha önemli hale gelmektedir. 1
Đş sağlığı ve güvenliği; çalışanların, üretim faaliyetleri sırasında, işyerinde tehlikelere maruz kalmamaları için gerekli tüm önlemlerin alınması ve olası tehlikelere karşı maddi(bedeni) ve manevi zararlardan korunmaları için yapılan çok yönlü ve sistemli çalışmalardır. Uluslararası Çalışma Örgütü (ĐLO) ile Dünya Sağlık Örgütü (WHO) uzmanlarının 1950 yılında Đş Sağlığı ve Güvenliği ni şöyle tanımlamışlardır; Her çeşit işte çalışan işçilerin, fiziksel, ruhsal ve sosyal yönden tam iyilik hallerinin kollanması ve geliştirilmesi; çalışma koşullarından ötürü işçilerin sağlıklarını yitirmelerinin önlenmesi; çalışma sırasında, işçilerin sağlıklarını olumsuz yönde etkileyecek etmenlerden korunmaları; işçilerin fizyolojik ve psikolojik yapılarına uygun işe yerleştirilmesi ve bunun sürdürülmesidir. Özetle, işin işçiye, işçinin işe uydurulmasıdır. Konunun temeli işçinin varlığı, hedefi onun sağlığı olduğuna göre, insan unsuru ön plana çıkmaktadır. Đnsan unsurunun bulunduğu yerde ise eğitim kaçınılmaz bir olgudur.[1] Ülkemizde Đş sağlığı ve güvenliğine ilişkin yasal düzenlemeler bulunmaktadır. Anayasal hükümlere bakarak çalışma hayatında iş gücünün korunmasına ilişkin sorumluluğun sadece işveren ve işçilere ait olmadığını, devlet tarafından da paylaşıldığını anlamak yaptırımların varlığını ortaya koymaktadır. Ancak bu yaptırımların denetimi konusunda bazı eksiklikler bulunmaktadır. Đşçi sağlığı ve iş güvenliğinin insani boyutunun yanında ekonomik boyutu da vardır. Meydana gelen iş kazaları işçi, işveren ve ülke bakımından büyük ekonomik kayıplara yol açmaktadır. Đşyerinde bir iş kazası veya meslek hastalığı ile sonuçlanan bir durum ortaya çıktığında, iş kazası veya meslek hastalığı geçirenlerin yaralanması, sakatlanması sonucu tıbbi müdahale gerekmekte ya da işçi veya işçiler kaybedilmektedir. Böyle bir durum karşısında iş kazası veya meslek hastalıklarının mevcut yasalara göre incelenmesinde idari para cezası, maddi ve manevi tazminat davalarına varan sonuçlara neden olabilmektedir. Đşçilerin zarar görmesinin yanında işletme içerisindeki makineler, prosesler zarar görebilmekte, malzeme veya ekipman kaybı yaşanabilmektedir.[2] Đşyerlerinde iş kazaları ile meslek hastalıklarının getirdiği direkt maliyetlerin yanında indirekt maliyetler bulunmaktadır. Đndirekt maliyetler de hesaplansa, iş sağlığı güvenliği politikaları büyük bir titizlikle hazırlanır ve iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili kurallar çok daha önemle uygulanabilirdi. 25 yıl önce Đngiltere Endüstri Konfederasyonu nun (CBI), Đş Sağlığı ve güvenliği konusunda yapılan Robens Komisyonu'nda yaptığı bir açıklamada; "Şirket bazında, iş kazaları ve meslek hastalıklarının doğurduğu maliyetleri derhal ve basit bir şekilde ölçebilecek bir formülün geliştirilmiş olunması halinde iş kazalarının ve bunun sonucunda meydana gelen yaralanmaların, sakatlanmaların ve ölümlerin azaltılmasında çok önemli bir katkı olacağı" belirtilmiştir. Bununla birlikte, yaptırıma sahip bir birim olan Đngiltere Đş Sağlığı ve Güvenliği Kurulu (HSE) yıllarca iş sağlığı ve güvenliği ile karlılık arasında bir bağlantı olduğunu savunmuştur. Đşletmeler, kazaların gerçek maliyetini belirleyemediği ve bu bilince sahip olmadıkları sürece kazaları azaltmak veya kazaların önüne geçmek mümkün değildir.[2] Đş kazaları ve meslek hastalıkları dolayısıyla meydana gelen zararın büyüklüğü, işyerindeki yöneticilerin tehlikeleri belirlememesi ve kontrol edilebilecek riskleri önceden tespit edememesi halinde tamamen şansa kalmıştır. Đş kazaları ile meslek hastalıkları nedeniyle oluşabilecek zararı azaltabilmek için işletmelerin iş sağlığı ve güvenliği için bütçelerinde bu konulara ayıracakları fon bulunmalı, yönetimin iş sağlığı ve güvenliği konularının önemi 2
açısından bilinçli olması ve bu konularda kararlı ve etkili kuralların uygulanmasının sağlanması gerekmektedir. [2] Đngiltere Đş Sağlığı ve Güvenliği Kuruluşu, (HSE - Health and Safety Executive) önlenebilir iş kazaları nedeniyle oluşan kayıpların maliyetini belirlemek ve firmaların karşılaşacakları kayıpların nedenlerini kontrol edebilmelerini amaçlayan bir Maliyet Metodolojisi geliştirmiştir. [2] Bu amacı gerçekleştirmek için bu metodoloji "Đş Kazası" tanımını çok geniş kapsamlı olarak ele almaktadır. Đş Kazası sonucu yaralanma, sakatlanma, ölüm veya kişinin işini yaparken hastalanması, binaya, tesise, ekipmanlara veya malzemelere yahut çevreye zarar vermesiyle ilgili kayıplar veya iş kaybı ile sonuçlanan herhangi planlanmamış olayların tümü iş kazası olarak değerlendirilmiştir. HSE kaza maliyetlerinin gerçek maliyetlerini belirleyebilmek amacıyla çeşitli endüstri alanlarındaki firmalarda meydana gelmiş iş kazaları üzerinde çalışmalara başlamış ve beş ayrı iş kolundaki işletmelede çalışma yürütmüştür. Yapılan çalışmalarda üzerinde çalışılan olayların tümü, yukarıda belirtilen kaza tanımına uygun olarak kayıplar belirlenen eşiğe göre kaydedilmiştir. Daha sonra, her kazanın maliyeti hesaplanmış ve kazaların nedenlerine göre kazayı önleme önlemleri ile kaza maliyeti arasında bağlantı olup olmadığı araştırılmıştır.[2] Beş ayrı iş kolunda yapılan sözü edilen bu araştırma yaklaşık 18 hafta içinde 3626 kaza incelenerek tamamlanmış, bu araştırmaya katılan firmaların hiç birinde araştırma süresince büyük boyutlarda kaza meydana gelmemiştir. Bunun yanı sıra iş kaybını artıracak ölçüde sakatlanmalara, davalara ve özel tazminatlara maruz kalınmıştır.[2] Çalışmalar sonucunda elde edilen kaza maliyetleri; Bu işletmelerin toplam finansal kaybının, 87.507 Đngiliz Sterlin'i ve bu kazalarda üretim durması nedeniyle oluşan iş kaybının 157.568 Sterlin olduğu, toplam kaybın 245.075 Sterlin'e yükseldiği tespit edilmiştir. Bu ölçekteki kayıplar, projenin tüm süresi üzerine uyarlandığında; Đnşaat yapan bir firmanın proje bedelininin % 8'ini, Mandıra işlerini yapan bir firmanın isletme maliyetinin %1.4'ünü, Nakliyat işini yapan bir firmanın kârının % 37'sini, Petrol arama işini yapan bir firmanın potansiyel üretiminin % 14. 1'ini, Sağlık hizmeti veren bir hastanenin yıllık işletme maliyetinin % 5'ini oluşturmaktadır. HSE'nin bu araştırması, yukarıda da belirtildiği gibi beş ayrı iş kolunda faaliyet gösteren firmalarda yapılan etütlerden elde edilen bulguları tanımlamaktadır. [2] 2.1. ĐŞ KAZASININ TANIMI VE TÜRLERĐ 2.1.1 Đş Kazasının Tanımı 506 sayılı Kanunun 11. maddesinin (A) bendinde, iş kazası; aşağıda yazılı hal ve durumlardan birinde meydana gelen ve sigortalıyı hemen veya sonradan bedence veya ruhça arızaya uğratan olay olarak tanımlanmış bulunmaktadır. a) Sigortalının işyerinde bulunduğu sırada, b) Đşveren tarafından yürütülmekte olan iş dolayısıyla, 3
c) Sigortalının, işveren tarafından görev ile başka bir yere gönderilmesi yüzünden asıl işini yapmaksızın geçen zamanlarda, d) Emzikli kadın sigortalının çocuğuna süt vermek için ayrılan zamanlarda, e) Sigortalıların işverence sağlanan bir taşıtla işin yapıldığı yere toplu olarak götürülüp getirilmesi sırasında,[3] Madde metninin tetkikinden anlaşılacağı gibi bir olayın, iş kazası sayılabilmesi için yukarıdaki maddelerde belirtilen hal ve durumlardan birinde meydana gelmesi ve sigortalıyı hemen veya sonradan bedence veya ruhça arızaya uğratması gerekmektedir. Đş kazasının bir çok tanımı bulunmaktadır. Dünya Sağlık Örgütü (WHO) iş kazasını önceden planlanmamış, çoğu zaman yaralanmalara, makina ve techizatın zarara uğramasına veya üretimin bir süre durmasına yol açan olay olarak tanımlamaktadır. Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO) ise iş kazasını "belirli bir zarar veya yaralanmaya yol açan, önceden planlanmamış beklenmedik bir olay" şeklinde tanımlamıştır.[2] Đş kazasını çalışanların işyerinde çalışırken, işe giderken veya eğitim esnasında çalışana zarar veren, malda hasar oluşturan, proseste yavaşlamaya neden olan ve ürün kaybına sebep olan istenmeyen olaylar olarak tanımlayabiliriz.[2] Đş görenler geçirdikleri kaza nedeniyle sakat kalması sonucu gelirinde azalma veya işsiz kalma tehlikesi söz konusudur. Ayrıca işçi kazadan sonra malul kalabilir veya ölebilir. Bu durumda işçinin geride kalan ailesi çekilen üzüntünün yanında, gelirin azalması veya tamamen bitmesi ile geçinmekte oldukça zorlanacaktır. Bu nedenle iş kazası sadece işçiye zarar vermemekte, onun desteğine muhtaç çok daha geniş bir kitle açısından olumsuz sonuçlar doğurmaktadır. Đşveren yönünden iş kazası kalifiye işçi kaybı, maddi hasar, üretim ve malzeme kaybı, çalışanların moralinin bozulması, verimin düşmesi, işyerinin kötü reklamı gibi olumsuz sonuçlar doğurmaktadır. Ülke ekonomisi yönünden ise iş kazaları insan, milli servet ve iş gücü kaybıdır. 2.1.2 Đş Kazasının Türleri Đş kazalarını bazı gruplara ayırarak incelemek konunun anlaşılabilir olmasını sağlar. Đş kazalarının nedenlerini ortaya çıkaracak incelemeler yapmak, önleyici faaliyetlerin tespit edilmesinde belirleyici bir adımdır. Yaralanmanın işle olan nedensellik ilgisi, yaranın ağırlık derecesi kazanın nedenleri bakımından incelenmelidir. Yaralanma ağırlığına Göre Yaralanma ağırlığı veya diğer bir deyişle yaralanma büyüklüğü iş kazalarında dikkat edilmesi gereken önemli bir faktördür. Karşılaşılan kazalar mutlaka kayıt altına alınması ve daha sonraki çalışmalarda önleyici hizmetlere rehberlik amacıyla incelenmelidir. Gerek iş güvenliği çalışmalarında gerekse de iş kazalarının incelenmesinde yaralanma ağırlığının incelenerek büyüklük sıralamasına göre kazaların nerede, nasıl ve hangi nedenden meydana geldiği belirlenmelidir. Bunlar yaralanmasız kaza olayları (maddi hasarlı), geçici iş göremezlik (hafif yaralanmalı), sürekli iş göremezliktir (ağır yaralanmalı ya da ölümlü).[4] 4
Yapılan araştırmalarda genelde toplam kazaların %0,3 ünün ağır yaralanma, %8,8 inin geçici iş göremezlik, %90,9 unun ise yaralanmasız maddi hasar ile sonuçlandığını ortaya çıkarmıştır.[5] Yaralanma Nedenlerine Göre Yaralanma nedenlerine göre iş kazaları incelendiğinde esas alınan faktör kazanın nasıl meydana geldiğidir. Kazalar gerek güvensiz hareketler gerekse güvensiz şartlardan meydana gelmekte daha da önemlisi ise iş görenin eğitim eksikliğinin bunlara neden olmasıdır. Đş kazalarında yaralanma nedeni olarak aşağıdaki faktörler sayılabilir. [6] -Kişinin düşmesi -Parça düşmesi -Sabit bir nesne ya da kişiye çarpma -Hareketli nesne ile kişinin çarpışması -Bir nesnenin kesmesi, delmesi veya batması -Zararlı ve zehirli maddelere maruz kalma -Yanıcı maddelerin ateş alması veya patlaması -Aşırı kas zorlaması -Çapak sıçraması -Elektrik akımına maruz -Đki nesne arasına sıkışma -Ortam koşullarının olumsuzluğu -Aşırı sıcak ile temas -Spor kazaları -Servis kazaları Cinslerine göre -Kafa yaralanmaları (baş, göz, yüz vb.), -Boyun omurga yaralanmaları, -Göğüs kafesi ve solunum organları yaralanmaları, -Kalça, dizkapağı, uyluk kemiği yaralanmaları, -Omuz, üst kol, dirsek yaralanmaları, -Ön kol, el bileği, el içi, parmak yaralanmaları, -Diz kapağı, baldır, ayak yaralanmaları, -Đç organ yaralanmaları, -Ruhsal ve sinirsel tahribat yapan kazalar [7] 2.2. ĐŞ KAZASININ NEDENLERĐ Đnsana ilişkin bazı nitelikler kaza oluşunda rol oynadığı gibi, çevrede de kazayı kolaylaştıran unsurlar vardır. Đşyerindeki çeşitli fiziksel ve kimyasal etmenler ile mekanik ve ergonomik etmenler çalışan insan üzerinde doğrudan ve dolaylı etkilere yol açmaktadır. Đşyerindeki olumsuz çalışma koşullarının dolaylı etkileri ise iş kazaları şeklinde kendini göstermektedir. Đş kazalarının oluşmasında üretim teknolojisi, üretim araçları, çevre koşullarının yanında sosyolojik, psikolojik, fizyolojik birçok etken rol oynamaktadır. Ancak, iş kazalarının 5
oluşmasına neden olan etkenlerin tümü temel iki etkene indirgenebilir. Bunlar işyerlerindeki güvensiz durumlar ile çalışanların yaptığı güvensiz davranışlardır.[4] Tablo 1. 2008 iş kazasının nedenleri Kazaların Sebepleri Taşıt kazaları Kaza neticesi zehirlenmeler Kişilerin düşmesi Makinelerin sebep olduğu kazalar Patlama sonucu çıkan kazalar Normal sınırlar dışındaki ısılara maruz kalmak veya temas etmek Düşen cisimlerin çarpıp devirmesi Bir veya birden fazla cismin sıkıştırması, ezmesi, batması, kesmesi Elektrik akımından ileri gelen kazalar Herhangi bir şekilde vücudun zorlanmasından ileri gelen incinmeler Vücudun doğal boşluklarına yabancı cisim kaçması Hayvanların ısırması, hayvan darbeleri, zehirli hayvanların sokması Tedaviye bağlı kazalar ve aşılama komplikasyonları Kazaların sonradan meydana çıkan akıbetleri Kaynak yaparken meydana gelen kazalar Kaza Sayısı 2.515 37 8.518 10.377 481 1.398 13.263 24.329 445 1480 653 23 3 6 283 154 Öldürme ve yaralama 2 Savaş, terör ve toplumsal olaylardan ileri gelen travmalar 66 Zararlı maddelerle veya radyasyona temas etmek veya maruz kalmak 8.930 Diğer nedenler Toplam 72.963 6
2.2.1. Güvensiz Davranışlar Đnsanlar üretim araçlarını kullanarak üretimi gerçekleştirmesi sonucu solunum, dolaşım, kas metabolizması, sindirim, salgı ve merkezi sinir sistemine ait fonksiyonları etkilenmektedir. Fonksiyonların iyi halde işlemesi üretimin kaliteli sürekliliğiyle orantılı olarak işlemektedir. Đnsan, doğal yapısı gereği belirli zamanda belirli seviyede enerji harcayabilmektedir. Günde yapabileceğinden daha fazla iş yapmaya çalışan kişide aşırı yorgunluk nedeniyle oluşacak dikkat dağınıklığı kaza yapmasına zemin hazırlamaktadır. Đnsan organizmasına iş gücü ve fiziksel iş becerisinin üstünde yüklenmek yorgunluğa ve yorgunluğun sonucu hareketlerinin ağırlaşmasına neden olmaktadır. Üretim sürecinde çeşitli alet ve araçlar kullanan, ölçme, kontrol, düzenleme işlevlerini yerine getiren insan, sürekli algılama ve tepki gösterme durumundadır. Bu nedenle çalışan insanın merkezi sinir sisteminin ve duyu organlarının uyanık olması, söz konusu işlevleri yerine getirebilecek yetenekte olması gereklidir. Đnsanın doğal yapısı gereği bu yeteneklerin belli ölçülerin ve sınırların ötesine geçmesi olanaklı değildir. Đnsanın bedensel ve zihinsel gücünü dikkate almadan iş yükünün düzenlenmesi ve çalışma hızının saptanması sonucunda insanın makine ile uyumlu bir şekilde çalışması olumsuz yönde etkilenmekte ve güvensiz davranışlar ortaya çıkmaktadır[5] Güvensiz davranışlar insanın fizyolojik ve psikolojik yapısı ile çevre koşullarından kaynaklanmaktadır. Çalışan insanda genetik bozukluklar, organik yıpranmalar, ergonomik düzen yetersizlikleri ve sağlıksız çevre koşulları güvensiz davranışların nedenlerini oluşturmaktadır. Denge duygusunun az olması, kas gücünün ve bazı beden kısımlarının iyi gelişmemiş olması veya bazı uzuvların dengesiz gelişmesi yada çeşitli hastalıklar sonucu çalışma yaşamına gelinceye kadar insanın yıpranmış olmasından dolayı yetenek azlığı, el becerisi yetersizliği, sinir sistemi ile yönetilen bütün beden hareketlerinin akıcı çalışmasını engelleyen hatalar ve eksiklikler güvensiz davranışların ortaya çıkmasına neden olmaktadır.[4] Üretim sürecine katılan insanın yapmakla görevli olduğu işi, onun fiziksel güç ve zihinsel kapasitesinin üstünde düzenlenmişse, iş düzeni insanın dalgınlık ve dikkatsizliğine neden olacak şekilde tekdüze özellikler gösteriyorsa ya da yapılan işin gerektirdiği ölçüde besin enerjisi sağlanamadığından organik bir zorlanma söz konusu ise, güvensiz davranışların ortaya çıkması ve iş kazalarının oluşması kaçınılmaz olacaktır. Đnsanın yapmakla yükümlü olduğu iş için gerekli ve yeterli eğitim görmemiş ya da yeterli beceri ve deneyim kazanmamış olması, yaptığı işin kendisine pis, zor ya da sevimsiz görünmesi ve çalışanın kişilik özellikleri dikkate alınmadan iş verilmesi nedeniyle işe uygun işçi ya da işçiye uygun iş düzeni kurulmamış olması güvensiz davranışlara kaynaklık etmekte ve iş kazası nedenlerini ortaya çıkarmaktadır. Çalışan insanın kişiliği, fizyolojik ve psikolojik yapısı, iş yükü, işin niteliği ve çalışma yöntemleri yanında işyeri ortamındaki fiziksel ve kimyasal etmenlerde güvensiz davranışların oluşmasına neden olmaktadır. Çalışma ortamı ve yapılan işin türüne göre değişik nitelikler kazanan çevre koşulları çalışan insanın sağlığını geçici ya da sürekli olarak etkilemektedir.[5] Çalışan insanı etkileyen çevre koşulları geniş anlamda düşünüldüğünde; işçinin aile yapısı ve sorunlarından oturduğu eve ve beslenmesine, işe gelip gidişinde kullandığı taşıt araçlarından, 7
ücret düzeyi, vardiya sistemi, işletme büyüklüğü ve yönetim şekli çalışan insanın insan, çoğu kendi dışında oluşan etmenlerden olumsuz yönde etkilenerek güvensiz davranışlarda bulunabilmektedir. Đşyerinde çalışanın etkilendiği çalışma koşulları genel olarak sıcaklık, nem, buhar, toz, ışık, gürültü, titreşim, sıvı ve katılar, atmosferik basınç, radyasyon gibi etkenlerden oluşmaktadır. Genel olarak çevrenin normal yaşama uygun fiziksel bileşimini değiştiren özellikler taşıyan kimyasal etmenler; çalışma ortamına havayla, gıdayla veya işçinin dış ortamla ilişkide bulunan beden kısımları ile karışmaktadır. Çalışma ortamının kimyasal yapısının değişimi, işyerinde kullanılan veya bulunan boya, çeşitli tozlar gibi kimyasal maddelerden oluştuğu gibi, mor ötesi ışınlardan ileri gelen ozon ve radyoaktif parçacıklardan ayrılan radon gibi bir kısım fiziksel olayların sonucunda da oluşabilmektedir.[4] Çalışma ortamındaki sıcaklık, nem, hava akımları, yetersiz aydınlatma, gürültü, kirli hava gibi olumsuz fiziksel ve kimyasal etmenler çalışan insanda; yorgunluğa, ilginin dağılmasına, hareketlerin ağırlaşmasına, duyu organlarının yetersiz kalmasına neden olmakta ve bunun sonucunda da güvensiz davranışlar ortaya çıkmaktadır. Çalışma ortamı sadece makinelerin bulunduğu bir ortam değil, makineleri çalıştıran, onaran, sürekli olarak bakım ve kontrollerini yapan insanın da bulunduğu bir ortamdır. Bu nedenle çalışma ortamındaki yukarıda belirtilen fiziksel ve kimyasal etmenler, çalışan insanın sağlığına zarar verdiği gibi uzun dönemde organik yeteneklerini kaybetmesine de neden olmaktadır. Böyle bir ortamda ise iş kazalarının oluşması her an olasıdır. Bu koşullar düzeltilmeden iş kazalarının düzeltilmesi olanaklı değildir.[5] 2.2.2. Güvensiz Durumlar Güvensiz davranışların yanı sıra iş kazalarının birinci dereceden genel nedenlerini oluşturan temel etkenlerden birisi de işyerlerindeki güvensiz koşullardır. Đşyerindeki güvensiz durumlar; üretim sürecinde kullanılan teknolojinin ve üretim araçlarının niteliğinden, iş düzensizliğine, bakım ve kontrollerin noksanlığından denetim ve yönetim hatalarına, depolama ve istifleme yanlışlıklarından sağlıksız çevre koşullarına kadar bir çok etkenden dolayı ortaya çıkmaktadır. Üretim sürecinde kullanılan her türlü alet, araç ve makine çalışan insanın yeteneklerine uygun nitelikte değilse, makine ve tezgâhların koruyucuları bulunmuyorsa, göstergeleri kolay okunur ve anlaşılır özellikler taşımıyorsa, kumanda mekanizmaları güvenli ve kolay kullanılamıyorsa, bakım ve kontrolleri zamanında ve gereği gibi yapılmıyorsa, amacı dışında ve kapasiteleri üzeride kullanılıyorsa güvensiz koşulların ortaya çıkması ve iş kazalarının oluşması kaçınılmaz olmaktadır. Đşyerlerindeki olumsuz fiziksel ve kimyasal etmenlerin oluşturduğu çevre koşulları çalışan insana etkileri nedeniyle güvensiz davranışların oluşmasına kaynaklık ettiği gibi işyerlerindeki güvensiz koşullarında başında gelmektedir.[4] Üretimde kullanılan teknolojinin niteliği güvensiz durumların başlıca nedenleri arasında bulunmaktadır. Geri ve eski teknoloji ile üretim yapan işyerlerinde iş kazalarının yoğunlaştığı görülmektedir. Đşyerlerindeki güvensiz koşulların nedenlerini oluşturan geri ve eski teknolojiye dayalı olarak kurulan işyerlerinde, kuruluşta var olan güvensiz durumlar ve sağlıksız koşulların sonradan düzeltilmesi ve iş güvenliğinin sağlanması güç ve pahalı olmaktadır. Böylece sağlıksız ve güvensiz koşulları içeren işyerleri kurulduğunda genellikle bu olumsuz koşulların sürüp gittiği ve bu niteliklerdeki işyerlerinde iş kazalarının önemli boyutlara ulaştığı görülmektedir. Makine ve tezgâhların koruyucu sistemlerinin bulunmaması yanında, amacı dışında ve kapasitelerinin üzerinde kullanılması, bakım ve kontrollerinin zamanında ve gereğince yapılmaması güvensiz koşulların oluşmasına neden olmaktadır. 8
Makine ve tezgâhların yerleşim düzeninde, hammaddelerin ve üretilen ürünlerin depolama, istifleme, yükleme ve taşınmasında yapılan yanlışlıklar ve noksanlıklar ile genelde işyeri düzensizliği güvensiz durumların oluşmasını doğurmaktadır.[4] Đşyerinde üretimde kullanılan teknolojiden makine ve tezgahlara, çeşitli araç ve cihazlardan el aletleri ve yardımcı ekipmana, işyeri düzeni ve depolamadan bakım ve kontrollere kadar bir çok aşamada güvensiz durumlar ortaya çıkmakta ve bunun sonucunda da iş kazaları oluşmaktadır. Đş kazalarının birinci dereceden temel nedenleri; çalışan insanın güvensiz davranışları ile işyerindeki güvensiz durumlardan oluşmaktadır. Değişken bir nitelik taşıyan üretim süreci boyunca yönetim ve denetim eksiklikleri ile işçi ve işverende iş güvenliği bilincinin yeterince oluşmaması iş kazalarının ikinci dereceden dolaylı nedenlerini oluşturmaktadır. Bu nedenleri ortadan kaldırmadan iş kazalarının önlenmesi ise olanaklı değildir.[5] 2.3. ĐŞ KAZASINI ÖNLEYĐCĐ FAALĐYETLER Đş kazalarından korunma bakımından hem teknik, hem de tıbbi önlemler bir arada düşünülmelidir. Đş sağlığı ve güvenliğinin amacı; çalışanların bireysel özellilerini ve işyeri ortam faktörlerini göz önünde tutarak kişilerin sağlığının bozulmasını engellemektir. Bu amaca ulaşmak için; Đş sağlığı uygulama ilkeleri yerine getirilmelidir. [8] Đş Sağlığı Uygulama Đlkeleri 1- Uygun Đşe Yerleştirme 2- Đşyeri Ortam Faktörlerinin Değerlendirilmesi 3- Đşyeri Risklerinin Kontrolü 4- Aralıklı Kontrol Muayeneleri 5- Đşyeri Sağlık Hizmeti Sunulması 6- Sağlık Eğitimi Ve Danışmanlığı Uygun Đşe Yerleştirme Kişilerin yaş, cinsiyet, herhangi sağlık sorunun varlığı ya da fiziksel yeterliliği, eğitimi, alışkanlıkları vb. pek çok özelliğinin iş ve sağlık ilişkileri bakımından önemli olduğu bilinmektedir. Kişiler işe başlamadan önce işe giriş muayenesi yaptırmaktadırlar. Saptanan sağlık sorunu varsa; çalışma esnasında bu sorunu tetiklemeyecek, hastalığın seyrini olumsuz etkilemeyecek bir çalışma ortamında çalıştırılması gerekmektedir. Böylelikle kişinin özellikleri ile işyeri koşulları bir arada düşünüldüğünde, olası bazı sağlık sorunlarının önüne geçilmiş olur. Örneğin alerji öyküsü olan bir kişinin kontakt dermatit olasılığı bulunan bir işte çalışması veya akciğer hastalığı olan bir kişinin tozlu ortamda çalışması engellenebilir. Güçsüz birinin kaldırabileceğinden daha fazla yük taşıması için görevlendirilmesi, kişide aşırı zorlama ve zamanla yorgunluk yaratacağı için ergonomik rahatsızlıklara ya da ayağına düşürmesi gibi iş kazalarına sebebiyet verecektir. Kişinin niteliklerine uygun işe yerleştirilmesinde, bireysel özellikler ve işyerinde bulunan veya işin yürütümü sırasında ortaya çıkabilecek tehlikeler göz önünde bulundurulur.[8] 9
Đşyeri Ortam Faktörlerinin Değerlendirilmesi Đş ve sağlık arasındaki ilişkilerde belirleyici olan ikinci temel öğe, işyeri ortamında bulunan faktörlerdir. Çalışanın sağlığının korunması bakımından bu faktörlerin kontrol altına alınması gereklidir. Bunun için öncelikle işyeri ortam faktörleri belirlenmelidir ve işyeri ortamında bulunan faktörlerin ortamdaki düzeyi ölçümlere dayalı olarak belirlenmelidir. Aydınlatmanın yetersiz olduğu bir ortamda, yaptığı işi görmek için eğilen çalışanın, iş önlüğünü makineye kaptırması sonucu yaralanması, yaşanılan iş kazalarındandır.[8] Đşyeri Risklerinin Kontrolü Đşyerinde belirlenen ortam faktörlerinin belirlenen düzeyin üstünde olması tehlike oluşturmaktadır. Risk etkeni ile çalışan işçinin temasının kesilmesi gerekir. Risklerin kontrolü uygulamaları: Riskin kaynakta kontrol edilmesi Aradaki yolda kontrol Kişisel koruyucu ekipman kullanımı, adımları uygulanmaktadır. Öncelikli adım tehlikenin kaynakta yok edilmesidir. Bu şekilde riskin işçiye ulaşması önlenmektedir. Bu amaçla yapılacak en etkili uygulama riskli maddenin hiç kullanılmaması ve yerine tehlikesiz veya az riskli bir başka maddenin kullanılmasıdır. Ancak her durumda, bir maddenin yerine kullanılabilecek zararsız bir başka madde bulunamaz. Bu durumda sorunun çeşidine göre havalandırma, kapatma, ayırma gibi uygulamaların yapılması gerekir. Tehlikeyi kaynağında yok etmek, işyerindeki özellikle güvensiz durumları ve güvensiz davranışları ortadan kaldırmak veya en aza indirmektir. Ayrıca çalışma koşullarını sık sık gözden geçirmek ve aksayan konularda tedbirler almak gerekir. Tehlikenin kaynakta kontrolü için uygulamalar: Tehlikeli maddeyi kullanmama Kullanılan miktarı azaltma Tehlikesiz madde ile yer değiştirme Tehlikesiz yöntem kullanma-işlemi değiştirme Đşlemin kapatılması Havalandırma Tehlike düzeyinin izlenmesi Çalışanların sağlığının korunması bakımından, tehlikenin kaynakta kontrolü öncelikli olmakla birlikte, kimi zaman buna olanak bulunamaz. Bazen de kaynakta kontrol uygulamaları tehlikenin tam olarak kontrol edilmesine olanak vermez. Bu durumda tehlikenin kaynaktan çıkıp işçiye ulaşmasına kadar olan yolda bazı koruyucu uygulamalar yapılabilir. Aradaki mesafenin arttırılması, araya engeller konulması gibi. Bütün çabalara rağmen risk etmeninin yeterince kontrol altına alınamadığı veya işin niteliği bakımından yukarıda sayılan uygulamaların yapılamadığı durumlarda, risk etmeni çalışan işçiye ulaşacaktır. Bu durumda da işçiye yönelik bazı uygulamalar vardır ki bunlara da kişisel koruyucu uygulamaları adı verilir. Maske, gözlük, eldiven, baret, iş elbisesi, koruyucu 10
ayakkabı vb. araçlar bu amaçla sık kullanılan örneklerdir. Kişisel koruyucu malzemelerin kullanımında verim alınabilmesi için işçiler bu araçları kullanmanın yararları konusunda eğitilmeli ve sürekli olarak kullanımları sağlanmalıdır. Devletin koruyucu malzemenin temini ve kullanılması konusunda mevzuatı daha etkin hale getirmesi, bu araç ve gereçlerin kullanılmasını sıkı şekilde denetlemesi, kişisel koruyucu malzemelerin standardını saptaması gerekmektedir. Kişisel koruyucu malzemelerin temini ve kullanılması işveren, işçi, sendika ve devletin sorumluluğundadır. Ancak burada dikkat edilecek konu risklerin kontrolünde asıl yapılması gerekenin kaynakta kontrol olduğu ve kişisel koruyucu uygulamalarının son çare olarak saklanması gerektiğidir. Bazı durumlarda kişisel koruyucu kullanımı, kaynakta kontrol amacı ile yapılacak uygulamalara göre daha kolay ve ucuz görülmekte ve tercih edilebilmektedir. Oysa kişisel koruyucu uygulamalarının çalışanın sağlığının korunması bakımından yararı sınırlıdır.[8] Çalışanları işyerindeki tehlikelerden korumak amacıyla yukarıda sayılan teknik uygulamalar çok önemlidir. Bununla birlikte kimi zaman, özellikle tehlikenin daha fazla olduğu durumlarda, yönetsel olarak da bazı uygulamalar yapılabilir. Tehlikenin daha fazla olduğu yerde çalışan sayısının azaltılması, çalışma süresinin kısaltılması ve vardiyalı çalışma sistemi gibi. Aralıklı Kontrol Muayeneleri Aralıklı kontrol muayenelerinde çalışma koşullarına bağlı olarak ortaya çıkabilecek sağlık sorunlarına yönelik değerlendirmeler yapılır. Đşyeri Sağlık Hizmeti Sunulması Sağlığın korunması ve sağlığı iyileştirici hizmetleri vermek amacıyla (50 kişiden fazla çalışanın olduğu işyerlerinde ) işyeri hekimi, işyeri hemşiresi- sağlık memuru bulundurulmak zorundadır. Đş güvenliği sorumlusu ile birlikte gerekli çalışmalara katılan işyeri sağlık hizmeti sorumluları, iş kazası durumunda yapabileceği gerekli müdahaleyi yapar.[8] Sağlık Eğitimi Ve Danışmanlığı Sağlık eğitimlerinde işyeri ortamında olabilecek risk etmenleri, bunların sağlık etkileri, belirtileri, korunma yolları konusunda bilgilendirmeler yapılır. Kişisel koruyucu ekipman kullanımının önemi, kullanılmadığı durumlarda meydana gelebilecek kazalardan örnekler sunulur. Ayrıca genel sağlık eğitimi de verilebilir. Üretim öncesi Genel olarak iş kazalarının önlenebilmesi için; -Bireysel olarak eğitime önem verilmeli, -Güvensiz durumlar ve güvensiz davranışlar ortadan kaldırılmalı, -Çalışmada iyi ve doğru yöntemler uygulanmalı, -Otomasyona girilmeli, -Kişisel koruyucu malzeme kullanımına önem verilmeli, -Đşveren yasal sorumluluğunu yerine getirmeli, -Devlet denetim ve yaptırım görevini yerine getirmeli, -Her şeyden önemlisi bu konunun önemi benimsenmeli, bilincine varılmalıdır [9]. 11
Đş kazalarının önlenmesinde mühendislik hizmetlerinin önemi de unutulmamalıdır. Bir takımda, avadanlıkta veya makinede çalışırken mutlaka kişisel ve çalışılan kısım olarak güvenlik tedbirlerinin alınması gerekir. Bu da ancak mühendislik hizmetleri sayesinde olabilir. Mühendis makineyi icat ederken, konstrüksiyonunu çizerken mutlaka o makinenin kullanırlılığının yanı sıra güvenli çalışma ortamını sağlayıcı olmasına da dikkat etmelidir.[4] 2.4. ĐŞ KAZASININ SONUÇLARI Đşçi, işveren, devlet, iş kazasından maddi ve manevi olarak etkilenmektedir. Tarafların iş kazasından sonra karşılaştıkları durumları anlamak için iş kazalarının toplumsal sonuçları ve ekonomik boyutu olarak değerlendirmek daha yaralı olacaktır. SGK istatistiklerine göre 2008 yılında 865 kişi iş kazası nedeniyle ölmüş, 1452 kişi sürekli iş göremez hale gelmiştir. 2.4.1. Đş Kazalarının Toplumsal Sonuçları Kaza geçiren kişi ve ailesi kazadan sonra, sosyal yaralarla da mücadele etmek zorunda kalırlar. Đşçi kaza sonrası geçici veya sürekli iş göremez hale gelebilir ya da ölebilir. Kaza geçiren kişi iş ortamında amirine veya arkadaşlarına karşı yanlış anlama nedeniyle sinirli tavırlar gösterebilir veya işçinin arkadaşlık ilişkileri olumsuz etkilenebilir. Bu durum kazadan sonraki manevi tahribatın göstergesidir. Hem iş hayatında hem sosyal hayatında arkadaşları arasından dışlanabilir. Aile bir bütündür ve herhangi bir üyesinin zarara uğraması halinde tüm aile bireyleri sarsılmaktadır. Kaza geçiren birey belki de ailenin umudu ve mutluluk kaynağı olan, geçimini sağlayan kişidir. Dolayısıyla sağlığını kaybetmiş, sakat veya işsiz kalmış bireylerin, aile içindeki ilişkilerin bozulma olasılığı oldukça yüksektir. Đşveren de işçisini kaybetmiş olmaktan üzüntü duyar. Đşyerindeki diğer çalışanlar da kazadan olumsuz etkilenmektedir. Çalışanların motivasyonu azalır ve aynı olayla karşılaşma ihtimali nedeniyle endişe duyar. Kaza sonucu iş göremez hale gelen veya ölen işçi, işsiz vatandaşlarının sayılarının artması, öksüz veya yetim büyüyen psikolojisi bozuk çocuklar yetiştirmesi nedeniyle devlet de manevi olarak etkilenmektedir. 2.4.2. Đş Kazalarının Ekonomik Boyutu Çalışan kişi iş kazası nedeniyle iş göremez hale gelir ve ailesini geçindirmekle yükümlü olan kişi, bu sorumluluğunu yerine getiremez. Bu durum hem maddi hem de manevi zararlara neden olmaktadır. Đş kazası çalışanı iş yapmaktan alıkoymaktadır. Bu nedenledir ki işçi iş yapıp, emeği karşılığında kazanç sağlayamaz duruma gelmektedir. Ailesinin ihtiyaçlarını karşılayamaz duruma gelmektedir. Đlerideki terfi olanağını yitirmiş olur. Deneyim kazandıkça gelirinde ek artış sağlama imkânı da ortadan kalkmaktadır. Đşverenler iş kazalarını engellemek için önleyici faaliyetlere ayıracakları bütçe, iş kazası sonrası karşılamak zorunda kaldıkları maliyetin kat kat altındadır. Kaza, küçük bir yaralanma veya sakatlanma ile sonuçlansa bile bir maliyeti bulunmaktadır. Kaza sonucu yaralanmaların, sakatlanmaların veya ölümlerin işletmelerin verimliliğine olumsuz etkileri bulunmaktadır. Verimliliğin düşmesi işletmeyi maddi zarara sokmaktadır. Tıbbi harcamalar, geçici veya sürekli iş göremezlik ödeneği, ölüm geliri, tazminatlar, makine, hammadde, vb. kayıplar ve 12
bir süre üretimin durması işletmenin kazadan sonraki giderlerine örnek olarak gösterilebilir. Ayrıca kaza geçiren işçinin yerine alınan işçinin eğitim giderleri ve üretim sürecini öğrenene kadarki verim düşüklüğü, maddi giderleri arasındadır. A.B.D Utah Đş Sağlığı ve Güvenliği Dairesi Müdürü Jay W. Bagley in internette yayınlanan bir yazısında; bu eyaletteki iş yerlerinde 1993 yılında meydana gelen iş kazalarının 110 milyar $ dan fazla olduğu belirtilmekte, bu tutarın içinde hastalıklarla ve sakatlıklarla harcamaların yer almadığı, kazalar nedeniyle harcanan paraların firmaların karlılığını etkilediğinden, yapılan araştırma sonucu, geçen dört yıl içerisinde meydana gelen iş kazalarında %25 azalma görüldüğünü ifade edilmektedir. Aynı yazıda kazaların azalmasının nedenlerinin başında, işverenlerin iş sağlığı ve güvenliği programlarının faydalarına inanıp bu programların uygulanmasında kolaylık sağlamak üzere yönetimde yer alan en alttaki ustabaşı veya formenden proje yöneticisine kadar herkesin bu konuda eğitim almalarının geldiğini söylemektedir [10]. Sonuç olarak da, böyle bir durumda daha az iş kazası olacağı dolayısıyla yapılan işin verimliliğinin artacağı ifade edilmektedir. Ayrıca, aynı yazıda, örneğin; maliyeti toplam 500 $ olan bir iş kazasının karşılığında işveren, 120 metre kare beton dökebileceğini veya 20 mikser hazır beton satın alabileceğini, yahut 36 metre uzunluğunda iki şeritli asfalt yol yapabileceğini vurgulamaktadır. Bu nedenle, iş sağlığı ve güvenliğine ilişkin programların uygulanmasının işveren açısından yararı, sadece yasal zorunlulukların yerine getirilmesi değil, meydana gelecek iş kazalarında oluşacak maliyetlerin bilinip bu maliyetlerin azaltılmasına yönelik programların uygulanmasıdır. Çünkü herkesin arzusu işyerlerinde olası iş kazalarını önlenecektir.sonu sıkıntı ve acı olan kazalardan sakınmak için kazaları en aza indirme yolunda önlem alınmalıdır.[4] Kazaların ekonomik boyutu ülke açısından da önem taşımaktadır. Dünya Sağlık Örgütünün verilerine göre iş kazaları ve meslek hastalıkları nedeni ile meydana gelen ekonomik kayıplar, ülkelerin gayri safi hasılalarının %2.6-3.8 i kadardır. Avrupa birliği ülkelerinde iş kazalarının doğrudan maliyetinin yıllık 20 milyar Euro olduğu hesap edilmektedir. Türkiye de her yıl iş kazaları nedeniyle yaklaşık 2 milyon gün dolayında iş günü kaybı söz konusudur. Bu da devlet ekonomisini etkilemektedir. 2.4. ĐŞ KAZASIYLA ĐLGĐLĐ ĐSTATĐSTĐKLER Türkiye iş kazalarının sık görüldüğü ülkeler arasında yer almaktadır. Türkiye de SGK kayıtlarına göre 2008 yılında, 72 963 iş kazası meydana gelmiş ve 865 kişi yaşamını yitirmiştir. Tablo 2. Türkiye de 1997-2008 yılları arasındaki iş kazası sayısı 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Đş 80602 72963 98318 9189577955 7484772367 7234476668 8383073923 79027 Kazası Sayısı 13
1997 den 2008 e kadar verilen Đş kazası sayıları incelendiğinde, kaza sayısında bir azalma olduğu göze çarpmaktadır. Đş kazası hızı önlemlerin yönelik teknolojik gelişmeler ve başarılı iş sağlığı uygulamalarının yaygınlaşması sonucu iş kazası morbidite hızı yıllar içinde düşmektedir. Bu değişim, iş sağlığı ve güvenliği bilincinin oluşumuyla ilgilidir. Ancak bu veriler iş güvenliği bilincinin oluşturulabileceğini gösterdiği gibi, yılda 72963 tane iş kazasının varlığını da gözler önüne sermektedir. Üstelik bu sayı bildirilen kazalardan oluşmaktadır. Kayıtlı olmayan, bildirilmeyen bir çok iş kazası bulunmaktadır. Bu bölümde iş kazalarından doğan sonuçları daha iyi kavrayabilmek için SGK istatistiklerine yer verilmiştir. Tablo 3. 1997-2008 yılları arasındaki iş sağlığı ve güvenliği istatistikleri 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Đş Kazası Hızı 20,35 17,34 15,57 14,24 14,80 13,85 13,65 13,56 10,68 10,1 (Binde) 9,48 8,29 Đş Kazası Sıklık Hızı 3,61 3.10 7,36 5,81 5,56 5,46 5,52 4,27 4,03 1.000.000 iş * * * 0,81 0,7 1,66 1,31 1,25 1,23 1,24 0,96 0,91 saatinde 100 işçide Đş Kazası Ağırlık Hızı * * * 1096 Gün 0,88 Saat Ölümcül Yaralanma Hızı (100.000 işçide) 1164 0,93 1023 0,82 847 0,68 791 0,63 782 0,63 961 0,67 26,5 23,6 26,6 22,3 20,6 16,7 14,4 13,6 15,5 20,4 Tablo 4. Đş Kazaları Vakalarının Geçici Đş Göremezlik Sürelerine Göre Dağılımı 634 0,51 519 0,42 12,26 9,83 GEÇĐCĐ ĐŞ2007 2008 GÖREMEZLĐK Kadın Erkek Toplam Kadın Erkek Toplam SÜRELERĐ (GÜN) 0 12 622 634 20 916 936 1-3 359 5.962 6.321 300 5.659 5.959 4-6 874 12.752 13.626 690 10.987 11.677 7-13 1.489 24.845 26.334 1.276 21.347 22.623 14-20 624 12.806 13.430 543 11.495 12.038 21-30 179 4.600 4.779 165 4.289 4.454 31-90 467 11.464 11.931 477 11.235 11.712 91-183 81 2.429 2.510 82 2.380 2.462 184-364 28 752 780 32 796 828 365+ 8 249 257 9 265 274 TOPLAM - Total 4.121 76.481 80.602 3.594 69.369 72.963 14
GEÇĐCĐ ĐŞGÖR.SÜR.TOPL. 79.405 1.855.575 1.934.980 77.265 1.778.715 1.855.980 YATARAK 1.410 57.046 58.456 1.942 58.992 60.934 AYAKTAN 77.995 1.798.529 1.876.524 75.323 1.719.723 1.795.046 Ortalama Geçici Đş Gör.Süreleri 19 24 24 21 26 25 Ülkemizde iş kazalarının neden olduğu geçici iş görmezlik sürelerinin 2007 ve 2008 yıllarındaki oranları tabloda verilmiştir. Tablodan da anlaşılacağı üzere 2008 yılındaki iş günü kaybında azalma olmuştur. Tablo 5. Sürekli iş göremezlik sebebinin iş kazası ve meslek hastalığına göre dağılımı SÜREKLİ İŞ GÖREMEZLİK SEBEBİNİN İŞ KAZASI VE HASTALIĞINA GÖRE DAĞILIMI MESLEK SÜREKLİ İŞ GÖREMEZLİK SEBEBİ İŞ KAZASI MESLEK HASTALIĞI TOPLAM 2004 2005 2006 2007 2008 1.421 1.374 1.953 1.550 1.452 272 265 314 406 242 1.693 1.639 2.267 1.956 1.694 Tablodaki SGK verilerine göre iş göremezlik sürelerinde azalma yerine artma yaşandığı gözlenmektedir. 2008 yılında 1452 kişi iş göremez hale gelmiştir. Bu durumun maddi ve manevi açıdan hem bireysel hem toplumsal etkileri bulunmaktadır. Tablo 6. Türkiye de iş kazası sonucu olan yaralanmaların vücuttaki yeri (2008) YARANIN VÜCUTTAKĐ YERĐ KAZA SAYISI Kafa 4.527 Boyun 304 Sırt 2.586 Gövde ve iç organlar 2.041 Üst ekstremiteler 38.992 Alt ekstremiteler 16.650 Bütün vücut ve çok yönlü yaralanmalar 1.238 Vücudun diğer bölümlerinin yaralanması 5.397 Tasnif edilmemiş vücut yaralanmaları 1.228 TOPLAM 72.963 15
Kaza sonucu oluşan yaralanmanın vücuttaki dağılımında üst ekstremiteler ilk sırayı almaktadır. Tablo 7. Türkiye de Đş Kazası Sonucu Olan Yaralanmalar Yaralanma Türü Kaza Sayısı Kırıklar 9.871 Çıkıklar, Burkulma Ve Đncinmeler 5.162 Yüzeysel Yaralanmalar Ve Açık Yaralar 33.281 Ezik Ve Çürükler 15.591 Öze Veya Doğal Vücut Boşluklarına Yabancı Cisim Kaçması 877 Sarsıntı Ve Đç Yaralanmalar 108 Yanmalar, Kimyasal Yanma, Kaynar Su Đle Haşlanma Ve 2.065 Donma Akut Zehirlenmeler Ve Enfeksiyonlar 94 Yaraların Belirlenmiş Diğer Tipleri 4.239 Tipi Belirtilmemiş Ya Da Sınıflanmamış Yaralanmalar 1.675 TOPLAM 72.963 Kazaların insan sağlığı bakımından önemi kaza sonucunda meydana gelen yaralanmanın türü ile ilgilidir. Kazaların büyük bir bölümü hafif yaralanmalarla sonlanır. Ancak bazılarında ağır yaralanma ve ölüm meydana gelebilir. Ulusararası Çalışma Örgütü nün önerdiği sınıflandırma doğrultusunda 2008 yılında ülkemizde iş kazasına bağlı olarak meydana gelen yaralanma çeşitlerinin dağılımı yukarıdaki tabloda gösterildiği gibidir. Tablo 8. Türkiye de iş kazalarının iş saatlerine göre dağılımı 14000 İş Kazalarının Meydana Geldiği İş Saatlerine Göre Dağılım ı (Son 3 Yıl) The distribution of the number of employment injuries by the w orking-hours at w hich the injury occurred (latest 3 years) 12000 10000 İŞ KAZASI SAYISI 8000 6000 4000 2000 0 2006 2007 2008 YILLAR 1.SAAT - 1st Hour 2.SAAT - 2 nd Hours 3.SAAT - 3 th Hours 4.SAAT -4 th Hours 5.SAAT -5 th Hours 6.SAAT - 6 th Hours 7.SAAT - 7 th Hours 8.SAAT - 8 th Hours 9.SAAT+ - 9 th hours and Over Bilinmeyen 16
Zaman olarak haftanın ilk gününde ve çalışma gününün de ilk saatlerinde daha sık kaza olduğu bilinmektedir. Bunda haftaya ya da güne başlarken yaşanan adaptasyonun olduğu inanışı vardır. Bir diğer önemli etken de haftanın ilk günü ve günün ilk saatlerinde çalışmaya başlama komutlarının verilmesi ile, motorların ve aletlerin belli bir süre aradan sonra gerekli kontrollerin yapılmadan çalıştırılması ve bu arada bir önceki çalışmadan kalan aksaklıklar olabilir. Ülkemizde 2008 yılına ait SGK istatistiklerine göre iş kazalarının saatlerine göre dağılımı yukarıdaki tabloda verilmiştir. 2.6. ĐŞ KAZALARININ MALĐYETLERĐ Bu güne kadar yapılan gerek ülkemizde gerekse diğer ileri ülkelerde çalışmalarda iş kazalarından doğan maliyetlerin iki ana grupta toplandığı görülmektedir. Bunlardan birisi direkt (dolaysız) maliyet diğeri indirekt (dolaylı) maliyet olarak ifade edilmektedir. Bazı incelemelerde, direkt maliyet deyimi yerine görünür, bilinen (hesaplanabilen) maliyet veya sigortalanmış maliyet terimi, indirekt maliyet deyimi yerine bilinemeyen, görünmez (gizlihidden costs) bu nedenle kolay hesaplanması güç maliyet veya sigortalanmamış (the noninsurable) maliyet terimi kullanılmaktadır.[11] Bazı araştırmacı yazarlar, iş kazalarının maliyetini buzdağına (iceberg) benzetmişlerdir. Suyun yüzünde kalan yani görünen kısmının direkt maliyeti, suyun altında kalan yani görünmeyen ve buz dağının 2/3 nü oluşturan büyük kısmının da indirekt maliyeti ifade ettiğini belirtmişlerdir. Ancak, indirekt maliyetlerin nelerden ibaret olduğunu ve yukarıda da belirtildiği gibi maliyetinin nasıl belirlenebileceğini kesin olarak bilmenin oldukça zor olduğunu, bu maliyetlerin genellikle iş kazası sonucunda hemen ve önceden hesaplanamayan, uzun zaman içerisinde oluşan maliyetler olduğunu kabul etmişlerdir.[11] Şekil 1. Buzdağı 17
Ülkemizde MESKA (Meslek Hastalıkları Đş Kazaları Araştırma ve Önleme Vakfı) vakfının yaptığı bir araştırma; kayıtlarını yasal mevzuata uygun tuttuğunu tespit ettiği bir gemi yapım tersanesinde ve dört büyük konut yapım şirketinin 8 adet şantiyesinde çalışan toplam 8.250 işçi arasında iş kazası geçiren işçiye sorgulama formu ile bilgi toplanarak 1997-1998 yıllarında yapılmıştır. Bu araştırmada, meydana gelen iş kazalarına göre doldurulan raporlar ile işyeri sağlık defteri kayıtlarında 30002 nin üzerinde kayıt gözden geçirilmiş, iş kazası geçirenler için 506 sayılı SSK ndaki tanıma uygun olarak düzenlenen 422 adet iş kazası raporundan 314 ü ele alınmıştır. Bu 314 rapor, üç ayrı ildeki (Đstanbul, Đzmit ve Bursa) konut ve gemi yapımı projelerinde yukarıda belirtildiği gibi çalışan toplam 8.250 işçi arasında derlenmiştir. Araştırma sonucu 314 iş kazasından her bir kazanın toplam maliyetinin ortalama 828.44 $ olduğu, bunun 534.23 $ nın direkt maliyet olduğu, 294.21 $ nın ise indirekt maliyet olduğu hesaplanmıştır.[4] Görüldüğü üzere, meydana gelen iş kazalarının her birinin işverene toplam maliyeti 828,44 $ a mal olmaktadır. Bu maliyetin içerisinde maddi ve manevi tazminatlar ile mahkeme ve avukatlık giderleri bulunmamaktadır. Bunlar dahil edilirse bir iş kazasının ortalama direkt maliyeti 534 + 70.726 = 71.554 $ olmakta, dolayısıyla ölümlü bir iş kazasının toplam maliyeti de 534 + 70.726 +294 = 71.554 $ olmaktadır. Oysa bir kazanın olmaması için işverenin yapacağı giderlerin maliyeti 153,21 $ olarak hesaplanmıştır. Kaldı ki, bazı kazaların olmadan önceki maliyeti sıfırdır.[4] Örneğin, inşaatta çalışan kalıpçı ustasının ayağına çivi batmasından dolayı işverene maliyeti 36.5 $ dır. Đş kazasının olmaması için kalıpçı, kalıp tahtalarını söktükten sonra çivileri doğru yere istif etseydi ne kendisi, ne de bir başka işçi yaralanmayacak dolayısıyla önlem maliyeti sıfır olacaktır. Kaza maliyetlerinin bir başka boyutu da, örneğin ölümlü kaza nedeniyle kaybedilen 71.554 $ karşılığında bir inşaatta 1.430 m3 BS 25 beton dökülebilmesi veya bir binanın dış cephesinin 1.780 m2 seramikle kaplanabilmesi ya da inşaata 145 ton demir satın alınabilmesidir. Yukarıda anlatılmaya çalışılan iş kazaları ve yapılan işle ilgili hastalanmalar nedeniyle ortaya çıkan bu kayıplar, her zaman için önemli olmakla birlikte, günümüzdeki rekabet ortamı içerisindeki dar kar marjları göz önünde bulundurulduğunda inşaat iş kolundaki maliyetlerin en azda tutulabilmesi açısından yaşamsal bir önem taşımaktadır. [4] 2.6.1. Direkt Maliyetler Direkt maliyet terimi; kolay hesaplanabilen belli para miktarlarını gösteren kaza maliyetlerini (ödenen tazminatları, tedavi giderleri, iş günü kaybı ücretleri, hasar gören tesis veya malzemenin yenileme bedeli v.b) anlatmaktadır. Direkt maliyetler, iş kazaları sonucu meydana gelen zararların ödenmesi ile kazayı müteakip yapılan tedavi için yapılan parasal ödemelerin toplamıdır. Bu maliyetler, genellikle sigortalanabilen ve belirli para miktarını gösterir. Ülkemizde ödenmekte olan bu tür maliyetler arasında aşağıda sıralananlar gösterilebilir.[11] 1. Tedavi harcamaları, 2. Kaza sonucu ölen işçinin yakınlarına veya sakatlanan işçi için ödenen tazminatlar, 3. Açılan davalar nedeniyle ödenen avukatlık ücretleri ve mahkeme giderleri, 4. SGK na ödenen iş kazaları ve meslek hastalıkları primleri, olası iş kazalarına ve meslek hastalıklarına karşı ödenen mali mesuliyet veya All Risk sigortaları primlerinin toplamıdır.[11] 18
Đş kazası sonucu yaralanmalarda, yukarıda direkt maliyetin unsurlarının arasında bulunan tedavi harcamalarının içerisinde; Yaralanan işçinin ilk yardım istasyonuna veya işyeri revirine, yaralanma ağır ise en yakın sağlık kuruluşuna ulaştırılması ile ilgili işçinin ve ona refakat edenlerin süre kaybının, Revirde geçen toplam süre kaybının, Revirden alınan istirahat süresinin, Sağlık kuruluşlarında tedavi gördü ise burada geçen sürenin, Sağlık kuruluşlarında kontrolde geçen sürenin, Sağlık kuruluşlarından alınan istirahat süresinin, toplamı ile işçiliğe ilişkin saat ücreti ile çarpımıdır. Yukarıda dökümü yapılan süre kayıplarının parasal karşılığının hesabında, kaza geçiren işçiye ödenen net ücret, ücretle ilgili vergi, sigorta, fon gibi yasal ödemeler, yemek ücreti, yatak ücreti, giyim ve kişisel koruyucu malzeme giderleri, ısınma, aydınlanma giderleri v.b. ödemeler göz önüne alınmalıdır. Ayrıca, tedavi giderlerinin içerisine; Revirde harcanan tıbbi malzeme giderlerini, Đşverence ödenen özel hastane ve ilaç giderlerini, Yaralının taşınması ile ilgili nakil giderlerini de eklenmek gerekir. Nakil giderlerinin içerisinde yaralanan işçiye eşlik eden işçi veya ustası ile bu amaçla kullanılan şirket aracının veya özel ambulansın giderleri de bu maliyet içinde yer alır. Direkt maliyetler = iş günü kaybı x ortalama yevmiye + ödenen tazminatlar formülü ile bulunur. Đndirekt maliyetler ise, direkt maliyetlerin 4 katıdır. [10] Örneğin; 2004 yılında herhangi bir sektörde: Đş günü kaybı : 21.312 gün Ortalama yevmiye : 65 ytl Hasarlı araç techizat : 4.520 ytl Ödenen tazminatla : 0 ytl dir. (ödenen tazminatlar, yargı yoluyla belirlenmekte olup bu değer, daha önceki ve 2004 yılında açılan davalar sonucuna göre 2004 yılında ödenen tazminatları içerir). Direkt maliyetler = (21.312 x 65) + 4.520 = 1.385.280 + 4.520 = 1.389.800 ytl Đndirekt maliyetler = 1.389.800 ytl x 4 = 5.559.200 ytl 2004 yılında toplam iş kazası maliyeti = 1.389.800 + 5.559.200 ytl = 6.949.000 ytl dir. Sonuç olarak; direkt (doğrudan/dolaysız) maliyetlerin kapsamı açıkça belli olduğu için kolayca hesaplanabilirler. Oysa, indirekt (dolaylı) maliyetler; parametreleri kolayca belli olan direkt maliyetler gibi bir para miktarlarını ifade etmediklerinden daha çok yapım aşamalarında işin maliyetini artırıcı unsur olması nedeniyle kapsamında bir sınırlama getirilememektedir.[11] 19
Bu güne kadar özellikle ABD de ve Đngiltere de yaralanma ile sonuçlanan iş kazaları, maliyetlerinin hesaplanmasıyla pek çok çalışma yapılmış, önlenebilir iş kazaları nedeniyle oluşan kayıpların maliyetini belirleyen ve firmaların karşılaşacakları kayıpların nedenlerini kontrol edebilmelerini amaçlayan maliyet metodolojisi üzerinde görüş birliğine varılabilen yaklaşımlar ortaya konulmuştur. Ancak, ülkemizde bu konularda çalışmalar yapılamadığından kesin bir görüşe varılabilmiş değildir. Çünkü ülkemizde uygulamaya dönük araştırmalarda sağlıklı ve düzenli (ne resmi bazda, ne de özel bazda) veri bulmak veya bunları derlemeye çalışmak çok daha zor olduğundan iş kazalarının maliyetleri konusunda görüş birliğine varılmış bir yöntem bulunmamaktadır.[11] Sanayileşmiş ülkelerde iş kayıplarının kontrolü teorisinde; işyerlerinde oluşan iş kazalarının birbirleri arasındaki ilişkiler, genellikle kaza piramitleri ile gösterilir. Bu piramit; tavanını oluşturan ölümcül kazalar, ortasını oluşturan ölümlü olmayan ancak ağır veya hafif yaralanmalı kazalar ve tabanını oluşturan işyerindeki tesislere ve ekipmanlarda meydana gelen hasarlar veya kıl payı atlatılan yaralanmasız kazalar arasındaki ilişkiyi göstermek amacıyla kullanılmaktadır.[11] Kazaların maliyet metodolojisinde kaza piramidinin de önemli bir yeri bulunmaktadır. Kaza piramidi ile işletmelerdeki olası kazalar hesaplanır. Bulunan (türlerine göre) kaza sayısı, o işletmenin iş koluna göre hesaplanan kaza maliyetleri ile çarpılır. Hesaplanan bu maliyet ile kazaların nedenlerine göre kazaları önleyici önlemlerin maliyeti ile karşılaştırılır. Bu karşılaştırmada önlem maliyetlerinin çok düşük olduğu görülecektir. Şantiye üst yönetimleri, daha ziyade iş kazalarının maliyetini sigortalanabilir olarak görme eğiliminde olmuşlardır. Bu nedenle de indirekt maliyet, kazalarla indirekt olarak ilişkili olduğu ve kolayca ölçülemediği için bu tür maliyetler, işverenler tarafından pek fark edilemez.[11] Bu nedenle, her kazanın bir maliyeti olduğu bilinmeli ve kazaların nedenlerine göre kazaları önleyici önlemlerin maliyeti ile olan kazanın maliyeti arasında bağlantı olduğu dolayısıyla, alınacak önlemlerin maliyetinin çok daha düşük olduğu konusunda bilinçlenmelidir. Đşletmeler iş güvenliği bilincine sahip olmadan kazaları azaltma veya kazaların önüne geçmek mümkün değildir. Bundan dolayı, iş kazalarını ve çalışırken oluşabilecek hastalıkları azaltabilmek amacıyla bu konuda kararlı ve etkili kuralların uygulanmasının yanı sıra, inşaat şirketlerinin bütçelerinde iş sağlığı ve güvenliği için ayıracakları para, günlük yönetim akışı içerisinde iş sağlığı ve güvenliği bilinci ile bütünleşeceğinden; önem kazanmaktadır. 2.6.2. Đndirekt Maliyetler Đndirekt maliyetler, belli para miktarlarını ifade etmez. Daha çok işin yapımı esnasında meydana gelen kaza nedeniyle maliyetlerinin artmasına neden olan dolaylı unsurlar anlamına gelmektedir. Bu yüzden, direkt maliyetlerin kesin sonuca yakın bir doğrulukla belirlenebilmesine karşın indirekt maliyetlerin hesaplanması güç ve sonuçları soyuttur, tartışılabilir. 20