TÜRKİYE'DE AKADEMİK DÜNYANIN YÖNETME İşİNE YAKLAŞıMlNDA 1950'Lİ YıLLARLA BİRLİKTE NE DEGİşTİ? * Behlül ÜSDİKEN ** Demet ÇETİN *** Türkiye'deki yönetim yazın) son yirmi yıldır küçümsenmeyecek sayıda incelemeye konu ojmuştur. 1 Bu çalışmalar hem "kamu yönetimi" hem de "işletme yönetimini" konu Bu makalenin temelini oluşturan çalışmanın bir bölümü birinci yazarın Boğaziçi Üniversitesi'nde bulunduğu sırada ve anılan kurumun Araştırma Fonu tarafından 96C0240 kodlu prq.ie kapsaınmda sağlanan destekle yürütülmüştür. Makalenin daha önceki şekilleri VI. Ulusal Yönetim ve Organizasyon Kongresi (Eskişehir, 21-23 Mayıs 1998) ve Academy ofmanagement Annual Meeting'de (Chicago, 6-11 Ağustos 1999) bildiri olarak sunulmuştur. Prof Dr., Sabancı Üniversitesi Öğretim Üyesi. '''Boğaziçi Üniversitesi Dr. adayı ve Mannheim Üniversitesi, Ziyaretçi Araştırmacı. i Örneğin, M. Heper, "Türk Kamu Bürokrasisi incelemelerinde Başlıca Temalarve Kavramsal Metodoloji", Boğaziçi Üniversitesi Dergisi Sosyal Bilimler, Cih 3, 1975, s. 55-81; A. Ü. Berkman ve K. Kozaıı, "Amme İdaresi Dergisi'nde Yayınlanan Makaleler Üzerine Bir İnceleme", Amme idaresi Dergisi, Cilt 12, Sayı i, ı 979, s. 9-26; Y. Üstüner, "Kanm Yönetimi Disiplininde Yöntem Sorunları". Türkiye'de Sosyal Bilim Araştırmalarının Gelişimi içinde, S. Atauz (Der.), Türk Sosyal Bilimler Derneği, Ankara, 1986, s. 141-52: B. Üsdiken ve Y. Pasadeos. ''Türkiye'de Yayınlanan Yönetinlle ilgili MakalelerdekiAtıtlar üzerine Bir inceleme", Amme İdaı'esi Dergisi, Cilt 25. Sayı 2. Haziran 1992. s. 107-34: B. Üsdiken ve Y. Pasadeos. ''Türkiye'de Yayınlanan Veri Temelli Makalelerde Yöntem". ODTÜ Gelişme Dergisi, Cilt 19, Sayı 2. 1992, s. 249-66; B. Üsdiken ve Y. Pasadeos. 'Türkiye'de Örgütler ve Yönetim Yazım", Amme idaresi Dergisi. Cilt 26. Sayı 2. Haziran 1993, s. 73-93; Ş. Özen, "Kamu Yönetimi Yazımımz ve Örgi.itler-Yönetim Çalışma Alanı: Tehlikeli İlişkiler", Kamu Yönetimi Disiplini Sempozyumu Bildirileri - Cilt 1 içinde TODAiE yayın no: 261, Ankara, 1995, s. 71-96; A. Ü. Berkman. "Türk Kamlı Yönetimi Disiplinine İlişkin Genel bir Değerlendirme", Kamu Yönetimi Disiplini Sempozyumu Bildirileri - Cilt 1 içinde TODAİE, Amme İdaresi Dergisi, Cil132. Sayı -/. Aralık 1999.
48 Amme idaresi Dergisi alarak üretilmiş yazının gösterdiği özelliklerin ve bir ölçüde de, bunları şekillendiren etmenlerin daha iyi anlaşılmasına katkıda bulunmuştur. Ancak, sözü edilen çalışmaların büyük bölümü son otuz yılın yazını üzerinde durmuşlardır. Türkiye'de yönetim yazınının esas hareketlenme yılları olarak altmışların kabul edilebileceği ileri sürülmüşse de,ı daha önceki yıllarda da kağıda dökü Imüş çalışmalar bulunmaktadır. l Altmışlı yılların ortalarından öncesi üzerine daha ziyade eğitim alanında meydana gelen gelişmelere ağırlık vererek kaleme alınmış kısa tarihçelerde, o dönemin gerek "kamu yönetimi";' gerekse "işletmecilik"5 eğitimi açısından önemli bir dönüşüme sahne olduğu da ileri sürülmüştür. Oluç,!' 19S0'li yıllardaki gelişmeleri "... işletme eğitiminde ilk devrim hareketi..." (vurgu bizim) olarak nitelemekte, Aysan da/ "Türkiye'de... işletmecilik eğitimine, üniversite içinde... mesleki hüner ve kabiliyetin... geliştirilmesi..." biçiminde yaklaşılmasının ilk kez 19S0'li yılların başlarında meydana geldiğini belirtmektedir. Aynı şekilde Balta da,!! kamuda yönetimin "hukuk dışı" bir yaklaşımla ve "idare bilimi" olarak ders programlarına yine 1950'lerin başında girdiğine işaret etmektedir. Bu değişimin, en azından işletme alanı için, öncüleri n çalışmalarına yön veren Almanya kaynaklı yaklaşımların etkisinden 9 Oluç'un ifadesiyle "Amerikan ekolünün"l!1 egemenliğine doğru kaymanın bir ürünü olduğu da belirtilmiştir. Benzer biçimde Balta da idare biliminin "... amerikan ömekliğiyle"'l ele alınarak ders programlarına girdiğini söylemektedir. Söz konusu dönemi de kapsamak üzere 1935-1965 yılları arasında Türkiye'deki yönetimle ilgili yayın faaliyetini inceleyen Üsdiken ve Çetin bu gözlem ve iddiaları destekleyen bulgular elde etmişlerdir. u Bunun da ötesinde, Üsdiken ve çetin, ABD'nin etki alanına 1950'Ii yıllarla birlikte girmiş olmanın yönetimle ilgili düşünce ve yaklaşımlarda da önemli değişikliklere yol açtığını göstermişlerdir. Üsdiken ve Çetin sözü edilen dönüşümün niteliğini ve şekiııenmesinde roloynayan unsurlan anlayabilmek amacıyla üzerinde durdukları dönemin yayın faaliyetini Yayın no:261, Ankara, 1995. s. 51-58; B. Üsdiken, N. Selekler ve D. Çetin. '"Türkiye'de Yönetim Yazınına Egemen Anlayışın Oluşumu: Sevk ve İdare Dergisi Üzerine Bir inceleme". Amme idaresi Dergisi, Cilt 3 I. Sayı I, Mart 1998, s. 57-87; S. Sargut, "İşletme Yönetimi", Cumhuriyet Döneminde Türkiye'de Bilim Sosyal Bilimler II içinde TÜBA Ankara, 1998. s. 77-95; C. Emre. "Yönetim Bilimi", Cumhuriyet Döneminde Türkiye' de Bilim - Sosyal Bilimler II içinde TÜBA Ankara. 1998, s. 35-54. 2 Üsdiken ve Pasadeos, a.g.k. (1993); s. 73. 3 Bkz. Heper, a.g.k., s. 60; M.Heper, Türkiye'de İşletme Biliminin Öncülerine Arma~an, İ.Ü. İşletme Fakültesi İşletme İktisadı Enstitüsü, istanbul, 1985, s. 59-158. 4 T. B. Balta, "Türkiye'de İdare Hukuku ve İdare Bilimi", AÜ Siyasal Bilgiler FakÜıtesi Dergisi, Cilt 22, Sayı i, 1967, s. 263. sm. A. Aysan, "Türkiye'de İşletmecilik Eğitiminin Durumu ve Gelişme imkanları", Sevk ve İdare Dergisi. Yı18, Sayı 61, 1973, s. \O; M. Oluç, "Türkiye'de işletmecilik Eğitimi ve Öğretiminin Tarihçesi", Sevk ve İdare Dergisi, Yı18, Sayı 63, 1973, s. 12. (> Oluç, a.g.k., s. 13. 7 Aysan, a.g.k., s. ı ı. H Balta, a.g.k., s. 9 Ş. Öz-Alp, "İşletmecilik Okullarının Tarihsel Gelişimi", Eskişehir itia Dergisi, Cilt 15, Sayı 2, s. 19-22: ın Oluç, a.g.k., s. 13 ii Balta, a.g.k., s. 26 ı. 12 B. Üsdiken ve D. Çetin, From Betriebswirtschaftslehre to Management or from Economics to Human Relations: Turkish Management Literature in its Early Years, i 5th European Group for Organizational Studies Colloquium'da sunulan bildiri, Coventry, ingiltere, 4-6 Temmuz 1999.
Türkiye 'de Akademik Dünyamn Yönetme işine Yaklaşııııı 49 kapsanabilecek bütün türleriyle incelemişlerdir. Sözü edilen çalışma gerek akademik dünyanın gerekse yönetim konusunda düşüncelerini dile getirmeye eğilimli uygulamacıların, içinde yer aldıkları kurumlarla, yaşanan değişimden etkilendikleri gibi değişikliklerin oluşması ve yayılmasında rol oynadıklarını göstermektedir. Yine aynı çalışmada ilgililerin meslekleri ve kurumlarının hangi düşüncelerin ne hızla ve ne ölçüde kabul gördüğüne etki yaptığına işaret eden bulgular da elde edilmiştir. u Bu makalede 1950' li yılların, yönetim işinin incelenmesi, öğretitmesi ve bu konuda yol gösterilmesi açısından Türkiye'ye getirdiği değişiklikler, öncesiyle birlikte, akademik dünya için incelenmektedir. Amaç Üsdiken ve Çetin'in 1935-1965 dönemi üzerine yaptıkları kapsamlı, dolayısıyla verilerin sınırlı olarak işlenebildiği çalışmada ortaya koyduklarını "bilgi taşıyıcllarının"14 bir kesimini oluşturan öğretim üyeleri açısından daha derinlemesine incelemektir. Burada sunulan incelemenin Türkiye'de, özellikle akademik dünya kökenli yaklaşımların tarihsel seyrinin betimlenmesi ve anlaşılması açısından, yakın zamanlara kıyasla daha az çalışılmış bir dönem hakkında bilinenlere yapabileceği katkı nedeniyle önem taşıdığı düşünülmektedir. Aşağıda ilk olarak Türkiye ve başka ortamlar kaynaklı daha önce yapılmış araştırmaların gösterdiklerinden hareketle bu çalışmaya yön veren düşünceler ortaya konmaktadır. Sonraki iki bölümde, çahşmanın "veri" temelini oluşturan yayınlar, bunların belirlenmesi ve incelenmesinde kuııanılaıı yöntemler aktarılmaktadır. Bunu, incelenen yayınlardan öğrenilenlerin sunulduğu ve tartışıldığı iki bölüm izlemektedir. Makale, çalışmanın gösterdiklerinin özetlendiği sonuç bölümüyle son bulmaktadır DÜNYADA VE TÜRKiYE'DE 1950'Lİ YıLLARLA GELEN "DÖNÜŞÜM" İşletmelerin işleyişi ve yönetimlerinin bazı yollarla daha iyi hale getirilebileceği, bu nedenle de incelemeye ve akademik ortamlarda öğrenmeye konu olabilecekleri yönündeki fikirlerin bazı ülkelerde hayata geçirilmesi önceki yüzyılın sonlarına rastlar. En azından üç ülkede bu yöndeki öncü örneklerden söz edilmektedir. i; Bunlar ABD, Almanya ve Fransa'dır. ABD'de University of Pennsylvania'ya bağlı olarak 188 i 'de kurulan Wharton Okulu'nun ilk örneği teşkil ettiği ve akabinde sayıları hızla artan, üniversiteler bünyesindeki "ticaret kolejleri" çizgisi vardır. If> Alman geleneğinin temellerini de, ilki ABD'ye kıyasla biraz daha geç kurulan ama öğrettiklerinin zeminini daha hızla geliştiren Handelshochschulen denilen "ticaret okuııarı" oluşturmaktadır. l7 Fransa'da da, yine 19. yüzyıl sonlarına doğru bu ülkenin mühendislik alanındaki Ua.k. 14 J. L. Alvarez, "The Sociological Tradition and the Spread and Institutionalisation of Knowledge for Action", in The DitTusion and Consumption of Business Knowledge. J. L. Alvarez (Ed.) Macmillaıı. Londra, ı 998. s. 40. 15 R. R. Locke, "Educational Tradirions and the Development of Business Studies after 1945 (An Anglo French-German Comparison", Business History, Cilt 30. 1988, s. 85 ve 90-93. 16 D. Nelson, "The Transformatian of American Business Education". Education and Training in the Development of Modern Corporations içinde. N. Kawabe and E. Daito (Der.), University of Tokyo Press, Tokyo 1993, s. 180. 17 Bu ticaret okullarının ilki 1898 yılında kurulmuştur. Bkz. K. Tribe, Strategies of Economic Order, Cambridge University Press, Cambridge, ı 995, s. 98.
50 Amme idaresi Dergisi Grandes Ecoles geleneği içinde oluşan ancak en azından Il. Dünya Savaşı'na kadar birincilerin gölgesinde kalan "ticaret" ve "siyaset bilimi" okulları ortaya çıkmıştır. ııı Sözü edilen bu öncü kurumlar başka ülkeler için de değişik ölçülerde model teşki i etmişlerdir. Fransa'nın "yüksek mektepler" sistemini, örneğin, Osmanlı İmparatorluğu örnek almış ve bu doğrultuda yukanda belirtilen döneme denk düşen tarihlerde İstanbul'da "Mülkiye Mektebi" ve "Ticaret Mekteb-i Alisi" kurulmuştur.1'1 Öte yandan, II. Dünya Savaşı yıllarına kadar Avrupa ve hatta Japonya'da daha fazla etkiyi Alman eğitim modeli ve bu eğitimin temelini oluşturan disipliner tanım ve yaklaşım yapmıştır. 10 Kuzey Amerika'da oluşan, eğitim modelleri olmasa da, yönetim işine ilişkin düşünceler II. Dünya Savaşı öncesinde de Avrupa ülkelerine bir ölçüde nüfuz etmekle birlikte,ıı ABD esas önemli etkisini 1950'lerden sonra göstermiştir. ll II. Dünya Savaşı sonrasında "Batı" dünyasının önderi ve Avrupa'nın yeniden inşasının mimarı rolünü üstlenen ABD'nin yardım sağlamak yanında işletme ve yöneticilik bilgisini bu ülkelere aktarması gerektiği görüşü Atlantiğin iki yakasmda da yaygm biçimde kabul görmüştür. Marshall Planı, temelindeki verimlilik ideolojisiyle, bu çabanın ilk aşamalarında önemli rol oynamıştır.l~ İzleyen özellikle iki on yılda da ABD kaynaklı düşünce ve uygulamalar modelolarak alınmaya ve değişik yollarla Avrupa ve dünyaya yayılmaya başlamıştır. N Giriş bölümünde yer verilen gözlemler Türkiye için de diğer bazı Avrupa ülkelerine benzer bir geçmişe işaret etmektedir. Aslında, "işletmecijik", "kamu yöneticiliği" ve "yöneticilik" eğitimini barmdıran kurumlar ve bunların sunduğu programların katılanlara kazandırdığı unvan ve belgeler açısmdan Türkiye, kökleri Cumhuriyet öncesine giden ve sonraları dış kaynaklı modellerden etkilenen ama sonuçta kendine özgü çizgiler oluşturmuştur. Yukarıda da değinildiği gibi ijk ticaret okulu Fransa'yı örnek alarak kurulmuş, ancak bu okullar sayıları 1940' lı ve 1950'li yıllarla birlikte artarken aynı zamanda da üniversitelere benzeme yönünde gelişmişlerdir. ls Aynı şekilde Mülkiye Mektebi (sonradan Siyasal Bilgiler Okulu) daha i 950'de Ankara Üniversitesi'nin bir fakültesi haline dönüşmüştür. Alman geleneği esas yeşerme zeminini bir ticaret okulunda değil bir iktisat fakültesinde bir alt-disiplin ve bir kürsü olarak bulmuştur. Amerikan etki alanına girişin kurumsal ifadesinin ilk örnekleri olan Türkiye ve Orta Doğu Amme İdaresi Enstitüsü (TODAİE) ve İşletme iktisadı Enstitüsü 18 Locke, a.g.k., s. 85 19 K. GürOz, E. Şuhubi. A. M. C. Şengör, K. Türker ve E. Yurtsever, Türkiye'de ve Dünyada yüksekögretim. Bilim ve Teknoloji, TÜSiAD. İstanbul, s. 151-152. Mülkiye Mektebi yüksek öğrenim kurumu statüsünü ı 871' de almış, Ticaret Mekteb-i Alisi ise 1882' de kurulmuştur. lo Locke, a.g.k., s. 92. 21 İsveç örneği için bkz. S. Furusten ve N. Kinch, "Swedish Managerial Thinking: A Shadow of America", in Networks of Americanization Aspects of the American Influence in Sweden, R. Lunden - E. Asard (Eds.), Uppsala University, Uppsala. 1992, s. 58. II R. R. Looke, The Collapse of the American Management Mystique, Oxford University Press, 1996, s. 36-50. 13 O. Bjarnar ve M. Kipping, "The Marshall Plan and the Transfer of US Management Models to Europe: An Introduetory Framework", in The Americanisation of European Business, M. Kipping ve O. Bjamar (Eds.), Routledge, London, 1998, s. 1-17. 24 Loeke, a.g.k. (1996), s. 36-50; H. de Man ve L. Karsten, "Aeademie Management Eduction in the Netherlands", in, Management Studies in an Academic Context, L. Engwall ve E. Gunnarson (Eds), Uppsala University. Uppsala. 1994, s. 85. 15 O. Oğuz, Anadolu'da Bir Üniversite'nin Kuruluş Öyküsü, istanbul, 1995.
Türkiye 'de Akademik Dünyanın Yönetme işine Yaklaşımı 5] (İİE) üniversitelere bağlı olarak kurulmakla birlikte birincisi 1970'lerin ortal arına, 26 diğeri de şimdilere kadar derece kazandıran program sunmamışlardır. İşletme alamnda "yüksek lisans" derecesinin verilmesi örneğin, bir Amerikan okulu olan Robert Kolej Yüksek Okulu'nun ve Amerikan üniversite modeline dayalı Orta Doğu Teknik Üniversitesi'nin (ODTÜ) kuruluşunu beklemek zorunda kalmıştır. Ancak bu kurumlar da yüksek lisans programlarını ABD'nin standart iki yıllık MBA programının aymsı şeklinde oluşturmamıştır. Amaçlarından biri Türkiye'deki yüksek öğretim sistemini Anglo-Sakson modele daha fazla yakınlaştırmak olan 1980'lerin başındaki yasa değişikliği de bütün disiplinler için öngördüğü "tezi i yuksek lisans" anlayışıyla aslında işletme alam için Amerikan MBA modelinin taklidini yaklaşık bir 15 yıl daha geciktirici olmuştur. Bunun yanında Türkiye'de tarihsel 0larak 27 gerek işletme gerekse kamu "yöneticiliği" eğitiminde büyük ağırlığı lisans düzeyinde eğitim oluşturmuştur. Yöneticilik eğitimi için başka ülkelerden ithal edilen kurumsal yapılar ve program biçimlerinin varolan kurumsallaşmış anlayış ve düzenlemelerle karşı karşıya kalması, yukarıdaki örneklerin gösterdiği gibi Türkiye'de de kırma modellerin oluşmasına yol açmıştır. 1S Yönetime ilişkin fikirlerin ve yaklaşımların ithalinin ise göreli olarak daha kolay ve deyim uygunsa, daha az "tercümeye" uğrayarak gerçekleşmesi beklenebilir. Öte yandan, ithal edilebileceklerin zaman içinde çeşitlenmesiyle seçiciliklerin ortaya çıktığı da gözlenmiştil llj Üsdiken ve Çetin'in 1935-1965 yılları arasında gerek akademik dünyadan olanlar gerekse uygulamacılar tarafından her iki kesim için Türkiye' de üretilen yazının tamamı üzerine yaptıkları çalışma hem giriş böıümün.de yer verilen gözlemleri hem de düşüncelerin ülkelerarası aktarımıyla ilgili yukarıdaki saptamaları desteklemektedil 3U Bu incelemenin bulduklarını üç ana maddede özetlemek mümkündür. Birincisi, Türkiye'de yönetimden söz eden ilk yayınlar 1930'lu yılların ortalarına gitmektedir. Ancak yönetim ve meseleleriyle ilgilenmenin 1950' iere kadar az sayıda öncünün ürünleriyle sınırlı kaldığı, yayın faaliyetindeki hızlı artışın, özellikle daha popüler nitelikteki yayın ortamlarında olmak üzere, 1950' li yılların ikinci yarısıyla birlikte ortaya çıkmaya başladığı görülmektedir. İkinci olarak, yönetim alamnda ilk nüvenin Almanya'dan ithal edilen yaklaşım ve bilgilerle şekillendiği, ancak bu anlayışların II. Dünya Savaşı sonrasında ABD ile başlayan çok yönlü yakınlaşmalarla birlikte terkedilmeye yüz tutarak yerini Amerikan etkisiyle şekillenen düşüncelerin aldığı ortaya çıkmaktadır. Alman etki alanından ABD'ye yönelişin özgül yaklaşımlar ve ilgi alanları olarak yönetime ilkeler ve işlevler yaklaşımıyla, personel ve insan ilişkileri meselelerine meyletmeyi getirdiğini göstermektedir. Son olarak da, ı 950' ler sonrasında sadece yayın sayılarında artış değil aym zamanda, yüksek öğrenim kurumları ve bunlara bağlı birimlerin de sayıca artmasına karşın, akademik dünyanın daha önceleri yönetim bilgisinin ithali ve yayın ve öğretim yoluyla yayılması konusundaki neredeyse tekel durumunun ortadan kalkmasım getirdiği görülmektedir. 26 M. Heper ve A. Ü. Berkman, "Admİnİstrative Studies in Turkey: A General Perspective", International Social Science Journal, Cİlt 3 ı, 1979, s. 312. 17 Bkz. Ü. Çınar ve Ö. Saatçioğlu, "Türkiye'de işletmecilik Eğitiminin Geliştirilmesi Hedefiyle Alınması Gerekli Tedbirler", Sevk ve İdare Dergisi, Yıl 8, Sayı 61. 1973, s. 25. 211 Hollanda için benzer bir göruş için bkz. de Man ve Karsten, a.g.k., s. 111-2. 29 Üsdiken ve diğerleri, a.g.k., s. 84-85. 30 Üsdiken ve Çetin, a.g.k.
52 Amme idaresi Dergisi Düşünsel düzeyde ve yayın üretimindeki bıı gelişmelerle beraber işletmeler ve kamu kuruluşlarının işletilmesi ve yönetilmesi meseleleri, ilki iktisat, ikincisi de hukuk temellerinden ayrılarak birer bağımsız disiplin kimliği kazanmaya başlamışlardır. 31 Bu ayrışmanın kurumsal çerçevesini her iki durumda da ilk olarak, yukarıda değinildiği gibi, üniversitelere bağlı ama derece programı yapmayan "enstitüler" sağlamıştır. İlk aşamadaki bu düzenlemelerin, ülkede eksikliği olduğu düşünülen akademik eğitim görmüş yönetici ihtiyacının kısa sürede karşılanmasına katkıda bulunmak, uygulama dünyasına yakınlığı sağlamak gibi gerekçeleri olduğu düşünülebilir. Bunların da ötesinde ama, yeni anlayışları getirebilmeyi kolaylaştırmak için de bu yola gidilmiş olabileceği ileri sürülebilir. Enstitülerin ikisi de dış yardımla kurulmuştur. xı TODAİE, "Amme İdaresi" teriminin adında yer aldığı ilk kurumdur. İİE ise, bünyesinde kurulduğu İstanbul Üniversitesi'ndeki ı 950 öncesi mirastan olsagerek, "'İşletme İktisadı" adını taşımakla birlikte programları iktisattan tamamen bağımsız bir içerikle oluşturulmuştur.3-1 İki alanın da derece veren bir akademik birim halinde ilk olarak kendini göstermesi de 1950'li yılların sonlarına doğru Amerikan modeli üzerine kurulu ODTÜ ve Robert Kolej'de mümkün olabilmiştir. 34 Kullanılan adların da "yeniliğini" ve Amerikan terimlerine karşılık geldiğini belirtmek gerekir. İşletme iktisadı yerine ODTÜ'de kurulan bölüm "işletmecilik", Robert Kolefdeki şube ise "iş idaresi" adını taşımaktadır. Eski üniversitelerde benzer bir oluşum ise İstanbul Üniversitesi'nde ı 968 yılında İşletme Fakültesi'nin kurulmasına kadar beklemek zorunda kalmıştır. 3s Bu makale yukarıda özetlenen gelişmelerin yarattığı ortamdan etkilenen, ama aynı zamanda oluşumunda katkısı da olan akademik dünyanın bu çerçevede yönetim konularının kavranması ve öğretitmesine ilişkin düşünce ve yaklaşımlarının ı 960'lı yılların ortalarına dek izlediği seyri incelemekle ilgilidir. İzleyen iki bölümde incelemede kullanılan yayınlar ve izlenen yöntemler hakkında bilgi verilmektedir İNCELENEN YAyıNLAR Akademik dünyanın ı 950'ii yıllaria birlikte meydana gelen değişikliklerin içinde yer alırken yönetme işiyle Türkiye ortamında uğraşmayla ilgili yaklaşımlarının incelenmesine görgül bir zemin sağlamak için ilk yapılan tercih akademik nitelikteki dergilerde yer alan makalelerin ele alınması kararı olmuştur. Böyle bir incelemeyi makalelere dayandırınanın, özellikle ilgilenilen dönem açısından önemli bir gizil 31 Üsdiken ve çetin, a.g.k.; Heper ve Berkman, a.g.k., s. 321. 32 TODAİE 1953 yılında Birleşmiş Milletler'le yapılan birteknik yardım anlaşmasıyla Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi'ne, İİE de 1954 yılında Ford Vakti ve Harvard Business School'un desteğiyle İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi'ne bağlı olarak kurulmuştur. TODAİE için bkz. Heper ve Berkman, a.g.k., s. 312-15. İİE için bkz. H. Şencan, "İşletme İktisadı Enstitüsü'nün Tarihsel Gelişimi", Yönetim, Temmuz, 1991. '13 İİE'de 1952-1957 yılları arasında müşavir olarak çalışan (Şencan, a.g.k.) Prof Robert E. Stone İü İktisat Fakültesi Mecmuası'nda İİE'yi tanıtmak üzere yazdığı bir yazıda "Enstitü için teklifedilen programı" a çıklarken altı mevzudan ve son olarak da sair mevzulardan söz etmektedir. "İktisadi tahlil" rapor hazırlama veya gayrimenkul sevki idaresi gibi mevzularlabirlikte sair mevzular arasında yer almaktadır. Robert. E. Stone, "İstanbul Üniversitesi işletme İktisadı Tedrisatı", iü Iktisat FakÜıtesi Mecmuası, Cilt 16, Sayı 1-4, 1954-1955, s. 103. 34 Heper ve Berkman. a.g.k., s. 315. ~S M. Oluç. "'işletme Fakültesinin Kuruluş ve Gelişmesi", İşletme Fakültesi Dergisi, Cilt i, Sayı L I-I~.
Türkiye 'de Akademik Dünyanın Yönetme İşine Yaklaşımı 53 sakıncası, Avrupa akademik geleneklerinin en azından bir bölümünde egemen olduğu bil ortamda yayın türü olarak kitabın makaleye kıyasla taşıması beklenebilecek göreli önemdir. Buna karşılık bir düşünce ifade etme türü olarak makaleyi incelemenin, bu tür yayınların daha kısa sürede hazırlanabilmesi, dolayısıyla değişen eğilimleri daha erken aşamalarında ortaya çıkarabilme olanağı vermesinden doğan bir üstünlük vardır. Ayrıca inceleme birimi olarak makale, göreli kısalığı ve daha az sayıda ana tema içermesiyle araştırma açısından pratik üstünlükler de sunmaktadır. Bu gerekçelerden hareketle inceleme akademik nitelikteki makalelerle sınırlandırılmıştır. Bu çalışma kamu yönetimi ve işletme alanına giren bütün meselelerle değil sadece yöneticiliğe ilişkin düşünceler ve yaklaşımlarla ilgilidir. Yönetim konusu Üsdiken ve Çetin'in tanımlamalarına dayanarak bu çalışma için de yöneticilik faaliyetleri, örgütlenme ve çalışanlarla ilgili meseleleri kapsayacak şekilde tanımlanmış, incelenen makaleler de bu tanım içine girenlerle sınırlı tutulmuştur. ltı Üsdiken ve Çetin'in Türkiye'de yönetim yazınının ilk dönemlerini araştırmak üzere kullandıkları bibliyografyalardan Var'dan)7 elde ettikleri süreli yayın verileri, bu çalışmanın da ilgilendiği ı 93 5-1965 yılları arasındaki dönemde, akademik kurum kaynaklı iki derginin yönetim konusuyla ilgili makalelere en fazla yer verdiğini göstermiştir. JI Bunlar (sonraki.adıyla) Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi (AÜSBFD) ve İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası'dır (İÜİFM). A ÜSBFD (l950'ye kadar Siyasal Bilgiler Okulu Dergisi adını taşımak üzere) 1943 yılında, İüİFM de 1939'da yayınlanmaya başlamış dergilerdir. İİE'nin 1985 yılında yayınlanan bir armağan kitabından/' "işletme biliminin" öncüleri olarak nitelenen öğr~tim üyelerinin İÜİFM'dan önce 1935'den itibaren yayınlanan İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası'nda (İÜHFM) da yayın yaptıkları anlaşıldığından bu derginin de 1935-1938 yılları arasındaki sayıları inceleme kapsamına dahil edilmiştir. Sonuçta bu araştırmanın veri tabanını i ı tanesi AÜSBFD, ıo'u İüİFM, ikisi de İÜHFM'de yayınlanmış toplam 23 makale oluşturmaktadır. Bu makaleler ı 7 ayrı yazarın katkısını yansıtmaktadır. Yazarlardan 13 'ünün tek, ikisinin iki, ikisinin de üç yazısı bulunmaktadır. Makalelerden dördü yabancı dergilerde çıkmış yazıların veya sunulmuş bildirilerin çevirisidir. Geri kalan 19 yazıdan altısı da o dönemde Türkiye' de çalışmakta olan yabancı öğretim üyelerince kaleme alınmış metinlerin Türkçe'ye çevrilmiş şeklidir. Yazarların tümü, çeviri olanlarınkiler de dahilolmak üzere, akademik ortamlarda çalışmaktadırlar. İNCELEME YÖNTEMİ Bu araştırmada inceleme yöntemi olarak içerik analizinden yararlanılmıştır. 4o İçerik analiziyle incelenecek boyutların belirlenmesinde Üsdiken, Selekler ve Çetin'in Sevk ve İdare Dergisi üzerine yaptıkları çalışmada önerdikleri değişkenler esas alınmıştır. Sözü 36 Üsdiken ve çetin, a.g.k. 37 T. Var, Alfabetik İşletmecilik Bibliyografyası {i 938-1968), ODTÜ İdari ilimler Fakültesi, Ankara, 1970. 311 Yönetimle ilgili makalelerin seçiminde izlenen yol için bkz. Üsdiken ve Çetin, a.g.k. 39 İİE, a.g.k., 133- i 51. 411 Bir araştırma yöntemi olarak içerik analizi konusunda bkz. örneğin D. Rifte, S. Lacy, and F. G. Fico, Analyzing Media Messages, Lawrence Erlbaum, Mahwah, NJ, 1998.
54 Amme İdaresi Dergisi edilen çalışmada yazarlar "makalenin esas niyeti", "Türkiye ortamına ilgi" ve "yönetim modelleri" olarak adlandırdıkları üç boyut belirlemişlerdir. 41 Makalenin esas niyeti boyutu, yazı yazanların kendi rollerini nasıl gördükleri, yazdıklarıyla ne yapmayı amaçladıklarıyla ilgilidir. Bu boyutun işlemselleştirilmesinde Üsdiken ve diğerlerinin önerdikleri ölçme şekli aynen kullanılmıştır. Sözü edilen ölçüde makale esas niyeti itibariyle dört kategoriden birine kodlanmaktadır. Kategoriler, kısaltılmış ifadeleriyle, "genel öğütler verme", "bir yönetim tekniğini açıklama", "kavramsal tartışma" ve "araştırma sonuçları sunmadır". Yazının bu kate:;orilerden birine kodlanamadığı durumlar için bir de "diğer" kategorisi bulunmaktadır. 42 Makalelerin kodlanması tamamı okunarak birinci yazar tarafından yapılmıştır. Kullanılan ölçünün geçerliliğini sınamak üzere bir de her makalede "ilim" ve "bilim" sözcüklerinin, bütün tak ı almış halleriyle birlikte, kaç kez geçtiği sayılmış, toplam sayı sayfa sayısınabölünerek ölçü standartlaştırılmıştır. Kruskal-Wallis testi kodlama yapılan üç kategori"" arasında "bilim" sözcüğünün geçmesi açısından farkların anlamlı olduğunu göstermiştir (p 0,05). Beklendiği gibi "bilim" kelimesi en fazla "kavramsal tartışma" yapan makalelerde geçmekte, bunu "genel öğütler" veren ve "yönetim tekniği" açıklayanlar izlemektedir. Türkiye ortamına ilgi boyutu, yazarların incelenen dönemin Türkiye'sindeki işletmeler ve kamu kuruluşlarıyla, bunların özelliklerini ve meselelerini anlamak ve açıklamaya çalışmakla ne ölçüde meşgulolduklarını saptamayla ilişkilidir. Burada da, Üsdiken ve diğerlerinin yine dörtlü bir sınıflandırmaya dayanan ölçme şekli kullanılmıştır. Kategoriler, yine kısaltılmış başlıklarıyla, Türkiye ortamına "hiç değinilmemiş", "genel ifadelerle söz edilmiş", "önemli bir bölüm ayrılmış" ve "odak konusu oluşturmakta" şeklindedir." Kodlama birinci yazar tarafından yapılmıştır. Bu ölçünün geçerliliğini sınamak üzere de yine metinlerde Türkiye sözcüğüyle, Türkiye'deki bir coğrafi veya idari birim (bölge veya şehir gibi), kurum ve Türkiye'ye atıf yapan ifadeler (ülkemiz gibi) sayılmıştır. Bu ölçü de makalenin sayfa sayısına bölünerek standartlaştınlmıştır. Kruskal-Wallis testi Üsdiken ve diğerlerinin dört kategorisi arasındaki farkların anlamlı olduğunu göstermektedir (p < 0,0 ı). Aşağıda sunulacak analizlerin bazılarında bu ikinci ölçü kullanılmıştır. Türkiye ortamına ilgi boyutunun ölçülmesinde yabancı yayınlardan çevrilmiş dört yazı dışarıda bırakılmıştır. Yönetim modelleri boyutu, makalelerin yönetim meselelerine ne tür bakış açısıyla yaklaştığıyla ilgilidir. Esas aynı olmakla birlikte, Üsdiken ve diğerlerinin hem kullandıkları kategorilerde bazı değişiklikler yapılmış, hem de, kesinliği artırmak amacıyla, kodlamada farklı bir yol izlenmiştir. Üsdiken ve diğerleri dört yönetim modeline (bilimsel yönetim, ilkeler ve işlevler, insan ilişkileri, sistem ve durumsallık) ve bir de "diğer" kategorisine dayalı bir sınıflandırma geliştirmişlerdir. 45 Bu modellerden "sistem ve durumsallık yaklaşımı" Üsdiken ve diğerleri ı 966- i 970 yı liarı 41 Üsdiken ve diğerleri. a.g.k., s. 66 ve 86-7. 42 Bu kategorilerin ayrıntılı tanımlamaları için bkz. a.k., 86-7. 43 Aşağıda da değinileceği gibi "araştırma sonuçları sunma" veya "diğer" kategorilerine kodlanan makale ol mamıştır. Dolayısıyla, Kruskal-Wallis testi görgülolarak elde edilen üç kategori üzerinden yapılmıştır. "Üsdiken ve diğerleri, a.g.k., s. 86-7. 45 a.k. s. 87.
Türkiye 'de Akademik Dünyanın Yönetme işine Yaklaşımı 55 için bile sadece bir örneğine rastladıklarından,41. dışarıda bırakılmış, buna karşılık burada incelenen zaman diliminde rastianabilecek iki bakış açısı, "işletme iktisadı" ve "sosyal siyaset" yaklaşımları ilave edilmiştir. Almanya kökenli "betriebswirtschaftslehre" anlamında "işletme iktisadının" işletmelere genel ilgisi çerçevesinde "yönetme" işine esasen bir iktisat yaklaşımını yansıttığı kabul edilmiştir. Bu yaklaşımla işletme, iktisadi fonksiyonlar yerine getiren ve iktisadi ortam da faaliyet gösteren bir varlık olarak incelenmektedir. 47 "Sosyal siyaset" ise ilgi alanı olarak esasen işçi-işveren ilişkilerine yönelik olmakla beraber, firma düzeyinde yönetme ve çalışanlarla ilgili meselelere hakkında da söz söylemekte, bunu yaparken de faaliyet ve ilişkilerin maddi öğe ve koşullarıyia, kurumsal çerçevesine ağırlık vermektedir. Kodlama için belirlenen bu beş yaklaşımın ilgilerini yansıtacak konu kategorileri ve herbir kategori için benzer anlamı taşıyan terim ve ifadeler belirlenmiştir. Beş yaklaşım için toplam 32 kategori tanımlanmıştır. Her yaklaşım için kategoriler hem genel ifadeleri (yönetim, beşeri ilişkiler gibi) hem de daha özgül konuları (iş ölçümü, organizasyon, motivasyon, ücret gibi) kapsayacak biçimde belirlenmiştir. 411 Her makalede bu 32 konu kategorisi için belirlenen terimlerin herbirinin kaç kez geçtiği sayılmıştır. Akabinde, beş yaklaşımın herbirini yansıtan kategoriler için elde edilen sayılar her yaklaşım için bir değer elde etmek üzere toplanmış, bu toplam sayı da, makalenin sayfa sayısına bölünerek standart bir ölçü üzerinden değerler hesaplanmıştır. 4 " Kullanılan ifadelerin sayımına dayalı ölçülerde cümle bir birim olarak kabul edilmiştir. Bir terim veya aynı konu kategorisine giren birden fazla terim, bir cümlede bir kereden fazla yer aldığında sadece bir kez kaydedilmiştir. içerik dipnotları da metnin bir parçası olarak görülmüş ancak, varsa, kaynakçalar dahil edilmemiştir. Ara başlıklar, tablolar, şekiller ve formüller (açıklamalarıyla birlikte) bir birim olarak kabul edilmiştir. Sözcük sayımına dayalı kodlamalar, makaleler ikişer kez okunarak, ilk iki boyut için ikinci, yönetim modelleri boyutu içinse birinci yazar tarafından yapılmıştır. içerik ANALİzİ SONUÇLARI İlk Otuz Yılın Toplu Görünümü incelerneyi yönlendirmek üzere belirlenen üç boyutun işlemselleştirilmesi ve içerik analizine tabi tutulmasıyla elde edilen sonuçlar özetlenmiş halde ve toplu olarak çizelge ı 'de gösterilmektedir. sıı Başta belirlenen makalelerden bir tanesi yönetim modeııeriyle ilgili sayımların sonucunda hiçbir alanda ağırlıklı bir yönelim gösterecek değer elde 4(, a.k. s. 82. 47 K. Tosun, "Alfred Isaac: İşletme İktisadı, Cilt 111 ikinci bası i U Iktisat FakiJltesl yayını, ı 949", UI. iktisat FakÜıtesi Mecmuası, Cilt 10, Sayı 1-4, 1948-49, s. 234-237. 411 Her kategori için kullanılan ana ifade ve diğer tüm terim ve sözcüklerin listesi birinci yazardan temin edilebilir. 49 Belirlenen beş yaklaşımın göreli benimsenme derecelerine değinilecek durumlarda, her yaklaşım için kullanılan kategori sayısındaki farkları standardize etmek üzere, bir makalede bir yaklaşım için en fazla çıkmış olan tek bir kategoriyi kullanan bir ilave ölçü de geliştirilmiştir. Bu ölçünün analizlerde kullanıldığı durumlar ayrıcabelirtilecektir. Sıl Makalelere atıflar gerek bu çizelgede, gerekse bu yazının geri kalan bölümünde makalenin yayınlandığı dergi adı ve tarihle yapılmaktadır. Bazı atıfların yanında yer alan harfler aynı dergide aynı yılda yayınlanmış makaleleri ayrıştırmak için kullanılmıştır. İncelemeye dahil edilen 22 makalenin listesi birinci yazardan istenebilir.