Vadeli İşlemler ve Opsiyon O Piyasaları Eğitimine Hoş geldiniz 5-66 Temmuz, 2003 Okan Aybar, CTA Anatolia Capital aybar@anatoliacapital.com www.anatoliacapital.com Tel : 0532 354 59 38
Vadeli İşlemler Piyasaları Nedir Emtia ve finansal ürünlerin gelecekteki bir vadede takasının n gerçekle ekleştirilmesi için i in bugünden tarafları bağlayan sözles zleşmelerin işlem gördg rdüğü piyasalardır. r.
Vadeli İşlemler SözleS zleşmeleri Nedir Genellikle malların n (emtia( emtia) ve finansal ürünlerin konu olduğu ve bu mal ve finansal ürünlerin gelecekteki alımının ve satımının önceden belirlenmiş şartlarda gerçekle ekleşmesi için in tarafları bağlayan sözleşmelerdir. Vadeli sözles zleşme alan taraf, vade sonuna kadar olan zaman içerisinde pozisyonunu kapatmazsa, sözleşme içerii eriğinin inin gereği olarak, sözleşmeye konu olan dayanak malı veya finansal ürünü satın n almak zorundadır. r. Vadeli sözles zleşme satan taraf ise vade sonuna kadar olan zaman içerisinde pozisyonunu kapatmazsa sözles zleşme içerii eriğinin inin gereği olarak sözles zleşmeye konu olan dayanak malı alıcıya satmak zorundadır. r.
Vadeli İşlemler Piyasalarının n Temel Özellikleri Vadeli işlemler i piyasalarında işlem i gören g sözles zleşmeler aşağıa ğıdaki şart ve özellikleriyle standarttır: r: Vade Miktar (Sözle zleşme büyüklb klüğü) işlem saatleri Dayanak varlığı ığın özellikleri (kalite) Vadeli işlemler i piyasaları teminat usulüyle çalışır: Bir tüccar pozisyon almadan önce hesabına borsanın belirlediği i azgaria teminat tutarını yatırmak zorundadır. r. Tarafların n teminatt yatırma zorunluluğunun unun nedeni, kaybeden tarafın günlük kapanış değerlerine erlerine göre hesaplanan zararı kazanan tarafın karı olduğundan undan, bu kardan kaynaklanan nakit akışı ışının garanti altına alınabilmesi içindir. Hisse senedi borsalarında hisse senetlerinin önceden kote edilmesinin aksine vadeli işlemler i borsalarında işlem i gören g sözleşmeler sabit sayıda borsaya kote edilmemiştir. Borsa işlem i görecek olan sözles zleşmenin özelliklerini önceden belirtir ve bu sözleşmeler işlemlerin i gerçekle ekleşmesi anında nda borsaya ve borsanın takas kurumuna kayıtlan tlanır.
Vadeli İşlemler Piyasalarında Kazanılan Para Kaybedilene EşittirE Tüccar pozisyon aldığı ığında kazanırsa rsa, günlük kapanış fiyatından hesaplanan kazanılan para, kaybedenlerin teminatlarıyla günlük ve nakdi olarak karşı şılanır. Aynı şekilde tüccar kaybederse, kazanan tarafa her işlemi günü sonunda kapanış fiyatına göre hesaplanan miktar kazananın hesabına nakit olarak ödenir. Bu yüzden y kazananın n kar/zarar grafiği i kaybedenin simetriğidir. idir. Profit/Loss of Long/Short Trades 4000 Margin Amount 3000 2000 1000 0-1000 1 3 5 7 9 11 Winner Loser Trading Day
Vadeli İşlemler Piyasalarında Kazanılan Para Kaybedilene EşittirE Devam İşlem Tarihi İşlem Günü Kapanış Potansiyel K/ZUzun Pozisyonlu Tüccar 15.Oca.03 1 Initial margin 350,4 1350 1350 16.Oca.03 2 357,2 680 2030 17.Oca.03 3 356,1-110 1920 20.Oca.03 4 356-10 1910 21.Oca.03 5 357,9 190 2100 22.Oca.03 6 359,8 190 2290 23.Oca.03 7 363,2 340 2630 24.Oca.03 8 368,25 505 3135 27.Oca.03 9 369,5 125 3260 28.Oca.03 10 369,5 0 3260 29.Oca.03 11 365,75-375 2885
Vadeli İşlemler Piyasalarında Teminatlar Tüccar vadeli sözles zleşme almak yada satmak istediğinde inde takas bankasına na bir miktar teminat yatırır. r. Taşı şıdığıığı pozisyondan kar ettiği i zaman bu teminatın üzerine nakit akışı gerçekle ekleşir; zarar ettiği i zaman ise, ettiği i zarar kadar yatırd rdığı teminattan para eksiltilir. Teminat belli bir seviyeye düşerse, hesaptaki varlığı ığın başlang langıçtaki teminat seviyesine yükseltilmesi için, in, pozisyonu taşı şıyan tüccardan borsa tarafından ek teminat talebi edilir. Teminatlar nakdi olarak veya hazine bonosu, hisse senedi olarak da yatırılabilir. Kar Bölgesi Başlangıç Teminatı Sürdürme Teminat Seviyesi Ek Teminat Ek Teminat Ek Teminat Ek Teminat Zarar Bölgesi Ek Teminat Time
Vadeli İşlemler Piyasalarında Teminatlar (devam ) Teminatlar vadeli işlemler i piyasalarının n işleyii leyiş temelidir. Gun sonu kapanış fiyatina bağlı olarak, kaybeden taraf, kazanan tarafa, piyasaya girereken yatırm rmış olduğu teminatından ndan ödeme yaptığı için, in, teminatlar bu borsaların sağlıkl klı ve güvenli çalışabilmesi açısından hayati önem taşı şır. Bu yüzdeny zden, dalgalanmaların n arttığı günlerde tarafların günlük k zarar potansiyeli arttığı ığından, teminatların n yükselen y dalgalanmalardan kaynaklanan zararları karşı şılayacak büyüklb klükte kte olması gerekir. Bu yüzden y dalgalanmalar arttığı ığında teminatlar borsa tarafından yükseltilir. 5,20% 4,20% 3,20% Daily % Change Of Spot Gold 6 Şubat 2003 tarihinde, son zamanlardaki altın fiyatlarındaki dalgalanma artışından dolayı New York Mal Borsası, altın teminatlarını 1350 dolardan 2025 dolara çıkartmıştır. % change 2,20% 1,20% 0,20% -0,80% 04.05.2001 04.08.2001 04.11.2001 04.02.2002 04.05.2002 04.08.2002 04.11.2002-1,80% -2,80% Time -3,80%
Vadeli İşlemler Piyasalarında Teminatlar ve Kaldıra raç Etkisi Vadeli işlemler i piyasalarında yatırılan teminatlarla büyüklb klüğü yatırılan teminatın n ortalama 15-20 katı kadar daha yüksek y olan sözleşmeleri alıp p satmak, vadeli işlemler i piyasalarının n en belirgin özelliğidir. idir. Örneğin New York Mal Borsası nda tüccar t 1 adet pamuk sözles zleşmesi almak istediğinde inde 1050 dolar yatırır r ve büyüklb klüğü 50 libre olan sözleşmede pozisyon alır. Libresi 0,5410 dolar olan pamuğun un vadeli sözleşmesinin parasal büyüklb klüğü 50,000*0,5410 = 27,050 dolardır. r. Böylece 1050 dolar teminat yatırarak tüccar t 27050 dolarlık k pozisyon almış olur. Burada yatırılan para yaklaşı şık k 25 katı büyüklüğünde bir pozisyonun yönetilmesini y sağlamaktad lamaktadır.
Vadeli İşlemler Piyasalarında Taraflar Düzenleyici Kurumlar (SPK) Vadeli İşlemler ve Opsiyon Borsası Aracı Kurumlar ve Bankalar Borsa Simsarları Borsa Simsarları Aracı Kurumlar ve Bankalar Takas Kurumu Bireysel ve Kurumsal Spekülatorler ve Korunma İşlemleri Yapanlar, Fonlar, Vadeli Işlemler Danışmanları, Kurumlarda çalışan temsilciler Bireysel ve Kurumsal Spekülatorler ve Korunma İşlemleri Yapanlar, Fonlar, Vadeli Işlemler Danışmanları, Kurumlarda çalışan temsilciler
Vadeli İşlemler Piyasalarına Özel Bir Durum: Açık k Pozisyon Sayısı ve İşlem Hacmi Açık pozisyon sayısı belli bir anda piyasada kaç tane uzun pozisyonlu sözleşmenin piyasa katılımcılarının hesaplarında bulunduğunu gösterir. Hacim, belli bir zaman dilimi içerisinde kaç tane sözkelmenin alınıp satıldığını gösterir.. Piyasada iki tüccarın var olduğunu varsayalım ve buna göre gün içerisinde iki tarafın yaptığı işlemleri açık pozisyon ve işlem hacmi açısından inceleyelim: A Tüccarı, B Tüccarından 1 adet petrol sözleşmesi alır: A Tüccarı 1 adet sözleşme aldığı için uzun pozisyon taşırken, B Tüccarı 1 adet petrol sözleşmesinde kısa pozisyon taşımaktadır. Böylece söz konusu petrol sözleşmesinin açık pozisyon sayısı 1 olmuştur. Aynı zamanda 1 adet işlem olduğundan işlem hacmi de 1 olmuştur. A Tüccarı, B Tüccarından 5 adet petrol sözleşmesi alır: Bu durumda piyasadaki toplam uzun pozisyonlu petrol sözleşmesinin sayısı 6 adete çıktığından açık pozisyon sayısı 6 olmuştur. Aynı zamanda 5 adet daha işlem olmuş olduğundan, işlem hacmi 6 ye yükselmiştir. A Tüccarı, B Tüccarına 3 adet petrol sözleşmesini geri satar: Bu durumda piyasadaki toplam uzun pozisyon sayısı 3 adete düştüğünden açık pozisyon sayısı 3 olur. İşlem hacmi ise 3 sözleşmenin daha işlem görmüş olmasından dolayı 9 adete çıkar.
Vadeli Vadeli İş İşlemler Piyasalar lemler Piyasalarında Fiyatlar nda Fiyatların Okunmas n Okunması 50024 50024 99155 99155 120656 120656 350255 350255 456822 456822 754562 754562 854123 854123 Hacim Hacim 12354 12354 0.39 0.39 25.87 25.87 25.11 25.11 25.98 25.98 25.48 25.48 Tem 04 Tem 04 40579 40579 0.25 0.25 27.44 27.44 26.99 26.99 27.55 27.55 27.19 27.19 Mayis04 Mayis04 62125 62125 0.41 0.41 29.55 29.55 28.95 28.95 29.62 29.62 29.14 29.14 Mart 04 Mart 04 98551 98551 0.29 0.29 30.30 30.30 29.75 29.75 30.48 30.48 30.01 30.01 Aralik03 Aralik03 124897 124897 0.26 0.26 32.48 32.48 32.84 32.84 33.51 33.51 33.22 33.22 Eylul Eylul 03 03 348521 348521 0.24 0.24 34.42 34.42 33.87 33.87 34.45 34.45 34.18 34.18 Tem 03 Tem 03 450148 450148 0.20 0.20 35.85 35.85 34.18 34.18 35.85 35.85 35.65 35.65 Mayis03 Mayis03 Açık Pozisyon Pozisyon Fark Fark Kapan Kapanış ış En En Düşük En En Yüksek ksek Açılıs Vade Vade (1) (1)
Borsada İşlem Gören Vadeli İşlemler Sözleşmeleri ile Tezgah Üstü Vadeli Sözleşmelerin Fiyatlama Prensipleri Vadeli fiyatlar gelecekte fiyatların ne olacağının göstergesi değildir. Vadeli fiyatlar bugünkü parametrelere göre gelecekteki fiyatın ne olması gerektiğini gösterir. Bu parametrelerin içinde sözleşmeye konu olan dayanak varlığın spot fiyatının ne olduğu, faiz seviyesi (fonlama maliyeti) ve dayanak varlığı saklama maliyeti ve bulunabilirlik primidir. Bu parametrelerde günden güne değişim olduğundan belirli bir vade için hesaplanan vadeli fiyat bugünkü parametrelere göre gelecek fiyat olarak yansımasıdır. Bu parametrelerde ertesi gün değişiklik olduğu zaman aynı vadeye farklı fiyatlar çıkabilir. Örneğin bugün 3 ay sonraki pamuk fiyatları kilo başına 2 milyon lira ise, pamuğun spot değerindeki aşırı artış beraberinde vadeli fiyatı da etkileyebilir. Ancak 3 ay sonraki beklentiler pamuk rekoltesinin yüksek olacağı yönündeyse bulunabilirlik primi düşer ve spot fiyatlardaki artışa rağmen vadeli fiyatta bir değişim olmayabilir. Bu noktada bu prensipleri formül ve rakamlarla şu şekilde gösterebiliriz.
Borsada İşlem Gören Vadeli İşlemler Sözleşmeleri ile Tezgah Üstü Vadeli Sözleşmelerin Fiyatlama Prensipleri Vadeli Fiyat = Spot Fiyat + (Faiz Maliyeti Dayanak Varlığı ığın n Getirisi) Örnek 1: Altının n spot fiyatının n 350 dolar olduğunu unu var sayalım. Ayrıca dolar borçlanma maliyetinin yılly llık yüzde 5 olduğunu unu var sayalım. Bu varsayımlara göre g altının n 30 günlg nlük vadeli fiyatı nedir? Vadeli fiyat = 350 + (350 * (5%*30/360)) = $ 351.45 Örnek 2: Mısırın n spot fiyatının n 100 dolar olduğunu unu varsayalım. Ayrıca borçlanma maliyetinin yüzde y 5 olduğunu unu ve mısırın m n yıl y l içinde i inde cürüme c oranının n yılly llık k yüzde y 2 olduğunu unu var sayalım. Bu varsayımlara göre g mısırın m n 30 günlg nlük k vadeli fiyatı nedir? Vadeli fiyat = 100 + (100 * ((5%+ 2%)*30/360)) = $ 100.58 Örnek 3: 3 IMKB 30 endeksinin 1000 puan olduğunu unu düşünelimd nelim. Ayrıca borçlanma maliyetinin yüzde y 30 olduğunu unu ve endeksi oluşturan hisse senetlerinin ortalama yüzde y 10 temettü ödediğini ini var sayalım. Bu varsayımlara göre g endeksin 30 günlg nlük k vadeli fiyatı nedir? Vadeli fiyat = 1000 + (1000 * ((30 30% - 10%)*30/360)) = 1016,66
Vadeli İşlemler SözleS zleşmelerinin Değişik ik Vadelerde Alacak Durumları Normal şartlarda taşıma maliyeti artı olduğundan, vade uzadıkça uzak vadeli fiyatlar daha yakın vadelerden daha yüksek olması gerekir. Bu durumda piyasa Normal Piyasa olarak adlandırılır. Yakın vadeli fiyatlar artı taşıma maliyetine rağmen daha yüksek olduğu durumlar olabilir. Bu durum genellikle bulunabilirlik priminin yükselmesi sonucu meydana gelir. Bu durumda piyasa Dönmüş piyasa olarak adlandırılır. Genellikle yakın vadelerin daha yüksek olması bulunabilirlik priminin yükselmesi sonucu oluşur. 14 Şubat 2003 tarihi itibariyle Portakal Suyu Piyasasının Fiyat/Vade Yapısı 14 Şubat 2003 tarihi itibariyle Petrol Piyasasının Fiyat/Vade Yapısı 106 Normal Piyasa 37,5 Dönmüş Piyasa $ 101 96 $ 35,5 33,5 31,5 91 86 29,5 27,5 25,5 Mar.03 M ay.03 Tem.03 Eyl.03 Kas.03 Oca.04 Mar.04 May.04 Tem.04 Eyl.04 M a r.0 3 N is.0 3 M a y.0 3 H a z.0 3 T e m.0 3 A ğ u.0 3 E y l.0 3 E k i.0 3 K a s.0 3 A ra.0 3 O c a.0 4 Ş u b.0 4 M a r.0 4 N is.0 4 M a y.0 4
Faiz Sözleşmelerin Vade / Fiyat Yapısı Normal şartlarda faiz oranları oranları vade yapı yapısı gereğ gereği, vade uzadı uzadıkça yükselir. Fiyatlama formü formülüne bağ bağlı olarak sabit getirili menkul değ değerlerin getiri oranları oranları fiyatları fiyatlarıyla ters orantı orantılıdır: Aşağı fiyat eğilimi Aşağı getiri eğilimi Yukarı getiri eğilimi Yukarı fiyat eğilimi 10 Yıllık Amerikan Hazine Bonosu Fiyat / Vade Yapısı 120 115 110 $ 105 100 95 Vade 04 ay.0 H 4 az.0 4.0 4 M ar is. N M Ey l.0 3 Ek i.0 Ka 3 s. 03 Ar a. 0 O 3 ca.0 4 90 H az. Te 03 m.0 3 Fiyatları Fiyatların ve getirilerin birbirlerine ters orantı orantılı olması olması sonucu, normal piyasa durumunda, vade uzadı uzadıkça fiyatlar dü düşer. Dolayı Dolayısıyla diğ diğer vadeli sözleş zleşmelerin aksine, yakı yakın vade fiyatları fiyatları, uzak vade fiyatları fiyatlarından daha yüksektir.
Borsada İşlem Gören Vadeli İşlemler Sözleşmeleri ile Tezgah Üstü Vadeli Sözleşmelerin Diğer Farkları Kriter Piyasa Varsayılan Değer er Dayanak Varlığı ığın Özellikleri Vade Teslimat Prosedürleri rleri Günlük Ayarlama Tezgah Üstü Vadeli Sözleşmeler Tezgah Üstü Taraflar belirler Taraflar belirler Taraflar belirler Taraflar belirler Günlük ayarlama yapılmaz Borsada Işlem Gören Vadeli Sözleşmeler Düzenli Borsa Borsa belirler Borsa belirler Borsa belirler Borsa belirler Günlük ayarlama yapılır Teminatlar Teminatsız Borsa belirler Teminat Teminat uygulaması uygulaması karşı karşı taraf taraf riskini riskini düşürür düşürür
Vadeli İşlemler Piyasalarının n Kullanım m Amaçlar ları Vadeli İşlemler Piyasalarının 2 temel kullanım nedeni bulunmaktadır: SPEKÜLASYON KORUNMA (HEDGING)
Vadeli İşlemler Piyasalarında Spekülasyon Vadeli sözleşmelerde pozisyon almak için yatırılan teminat tutarı, vadeli sözleşme büyüklüğünün ortalama 15-20 katı kadar küçük olmasından dolayı spekülatif işlemler oldukça risklidir. Küçük bir miktar para ile kendisinden ortalama 15-20 katı büyüklüğünde pozisyon alınması, kar/zarar hesaplamasını sözleşme büyüklüğü üzerinden hesaplandığı için tüccarın kar ettiği durumlarda getiri oranı oldukça yüksektir. Örneğin: New York Mal Borsası nda 1 kakao sözleşmesi almak için 1820 dolar teminat yatırılır. Kakao fiyatlarının ton başına 2000 dolardan 2182 dolara çıkması yatırımcıya 1820 dolar getiri sağlar ki bu da yüzde yüz getiri demektir. Görüldüğü gibi kakao fiyatlarında sadece yüzde 9,1 artış, yatırımcının teminatının yüzde 100 ü kadar getiri sağlamaktadır. Dikkatsiz bir spekülatör, küçük miktarda bir para ile bu piyasalara girerse, örneğin kakao piyasasında kısa pozisyon aldıktan sonra, kakaonun fiyatı gün içerisinde yüzde 10 yükselirse yatırımcı tüm parasını kaybettiği gibi bir miktar borçlu durumda bile olabilir.
Vadeli İşlemler Piyasalarında Yayılma Spekülasyonu (Spread) Fiyatların yönünün ne olacağını tahmin etmek zorunda kalmaksızın, iki vade arasındaki fiyatların ne olacağı konusunda tahmin yaparak, nispeten daha dikkatli ve daha az riskli pozisyon alınmasını sağlar. Aynı emtianın veya finansal ürünün bir vadedeki sözleşmesini alıp başka bir vadedeki sözleşmeyi satarsa yayılma işlemi gerçekleşmiş olur. Örneğin bir tüccar 30 dolardan Haziran vadeli petrol alıp aynı anda Eylül vadeli petrolü 31 dolardan satarsa, tüccar yayılma işlemi yapmış olur. Eğer iki vade arasınaki fark azalırsa tüccar kar eder; artarsa zarar eder. Aynı tüccar, 300 dolardan Mayıs vadeli altın sözleşmesi satarsa ve aynı anda 290 dolardan Temmuz vadeli altın alırsa, tüccar aradaki fiyat farkının artmasını bekler.
Vadeli İşlemler Piyasalarında Korunma İşlemleri Vadeli işlemler piyasalarında 2 tür korunma işlemi yapan tüccar vardır. Uzun Pozisyonlu Korunmacılar: İlgili oldukları emtianın veya finansal ürünün fiyatının yükselmesinden zarar görecek olan tüccarlardır. Bu tüccarlar olası fiyat yükselmelerine karşı önceden vadeli sözleşme satın alarak korunma gerçekleştirilir. Kısa Pozisyonlu Korunmacılar:İlgili oldukları emtianın veya finansal ürünün fiyatının yükselmesinden zarar görecek olan tüccarlardır. Bu tüccarlar olası fiyat yükselmelerine karşı önceden vadeli sözleşme satın alarak korunma gerçekleştirilir.
Uzun Pozisyonlu Korunma İşlemleri Bir tüccarın veya üreticinin ilgili olduğu emtianın veya finansal ürünün fiyat çıkışına karşı korunmak için önceden vadeli işlem sözlesmesi alarak uzun pozisyon taşımasi uzun pozisyonlu korunma işlemidir. Örneğin pamuklu iplik üreten bir iplik fabrikası, faaliyetlerine devam etmesi için belirli zamanlarda ipliğin hammaddesi olan pamuğu satın alır. Pamuk fiyatlarının yukarı çıkması iplik fabrikasının hammadde alım maliyetini de artıracağından pamuk fiyatlarının yukarı çıkma riski ile karşı karşıyadır. Bu riskten korunmak için iplik üreticisi pamuk alımlarını bir bacakta devam ettirirken diğer bir bacakta vadeli işlem sözleşmesi alır. Pamuk fiyatları çıkarsa, iplik üreticisi, fiziki alımlarını artan fiyatlardan almaya devam eder. Ancak daha önceden aldığı pamuk vadeli işlem sözleşmesi de iplik üreticisine kar getireceğinden, fiyatların her artışında hesabına ek nakit akışı olacaktır. Bu sayede iplik üreticisi pamuk fiyatlararının artışından etkilenmeyecektir.
Kısa Pozisyonlu Korunma İşlemleri Bir tüccarın veya üreticinin ilgili olduğu emtianın veya finansal ürünün fiyat düşüşüne karşı korunmak için önceden vadeli işlem sözleşmesi satarak kısa pozisyon taşıması kısa pozisyonlu korunma işlemidir. Örneğin pamuk üreten bir çifçi belli bir miktarda üretim sağlayabilmesi için, sabit giderleri olan sulama, gübreleme, mazot tüketimi gibi maliyeterini karşılayabilmesi için ürettiği ve sattığı ürünün fiyatının belli bir seviyenin altında olması çifçinin gelirini olumsuz etkileyecektir. Dolayısıyla çifçi, pamuk fiyatlarının düşmesi riskiyle karşı karşıyadır. Bu riskten korunmak için pamuk çifçisi satımlarını bir bacakta devam ettirirken diğer bir bacakta vadeli işlem sözleşmesi satar. Pamuk fiyatları düşerse pamuk hasatı geldiğinde satışlarını düşmüş fiyatlardan gerçekleştirmeye devam eder. Ancak daha önceden sattığı pamuk vadeli işlem sözleşmesi de çifçiye kar getireceğinden, fiyatların her düşüşü çifçinin hesabına ek nakit akışı sağlayacaktır. Bu sayede pamuk çifçisi fiyatlararının düşüşünden etkilenmeyecektir.
Kısacası Korunma İşlemleri ALACAĞINI SATMAK BORCUNU ALMAKTIR
Korunma İşlemlerinin Kullanıcısı Açısından Avantajları Fiyat riskinden korunma Uzun vadeli başarılı finansal planlama Rekabetçi fiyatlama kabiliyeti kazanımı Stokları ve hammaddeyi en düşük seviyede tutabilme kabiliyeti kazanımı Fonlama maliyetinin azaltılması Satış kabilliyeti kazanımı Karlılığın ve sağlıklı büyümeyi gerçekleştirebilmek Rekabet avantajı kazanımı
Korunma İşlemlerinin Riskleri (Baz Riski) Vadeli fiyatlarla spot fiyatların zaman zaman dalgalanmalarındaki ve eğimlerindeki farklılıktan kaynaklanan riske baz riski denir. Baz, yakın fiyatın uzak fiyattan çıkartılmasıyla hesaplanır: Örneğin, spot fiyat 10 iken, vadeli fiyat 15 ise baz -5 olur. Bu rakamın yükselmesi bazın güçlenmesi anlamına gelir; düşmesi ise bazın zayıflaması anlamına gelir. Uzun pozisyonlu korunma işlemleri yapan tüccarlar spot fiyatlarla vadeli fiyatların birbirine yakınsamasından zarar ederken, fiyatların birbirinden ıraksamasından kar eder. Bir başka deyişle bazın zayıflamasından kar; güçlenmesinden zarar eder. Fiyatların yakınsaması veya ıraksaması iki vadenin bağımsız hareket etmesinden ve yakın vade ile uzak vadenin bire bir hareket etmemesinden kaynaklanır. Kısa pozisyonlu korunma işlemleri yapan tüccarlar ise spot fiyatlarla vadeli fiyatların birbirinden ıraksamasından zarar ederken, fiyatların birbirinden yakınsamasından kar eder. Bir başka deyişle bazın güçlenmesinden kar; zayıflamasından zarar eder. Fiyatların yakınsaması veya ıraksaması iki vadenin bağımsız hareket etmesinden ve yakın vade ile uzak vadenin bire bir hareket etmemesinden kaynaklanır.
Uzun Pozisyonlu Korunma İşlemi Yapan TüccarT ccarın n Baz Riski 1 Mayis 2003 1 Haziran 2003 Örnek 1 Spot Fiyat Vadeli 30 32 Spot Fiyat Vadeli 40 45 Baz -2 Baz -5 Bu örnekte uzun pozisyonlu korunma işlemi yapan tüccar fiyatların yükselmesine karşı almış olduğu vadeli işlemden 13 dolar kar ederken, spot piyasada yükselen fiyattan almış olduğu fiziki maldan, 10 dolar fazla ödeyerek 10 dolarlık zarar etmektedir. Sonuç itibarıyla tüccar, bazın -2 den -5 seviyesine düşmesiyle korunma işleminden 3 Dolar kar yapmıştır. 1 Mayis 2003 1 Haziran 2003 Örnek 2 Spot Fiyat Vadeli 30 32 Spot Fiyat Vadeli 40 35 Baz -2 Baz +5 Bu örnekte uzun pozisyonlu korunma işlemi yapan tüccar fiyatların yükselmesine karşı almış olduğu vadeli işlemden 3 dolar kar ederken, spot piyasada yükselen fiyattan almış olduğu fiziki maldan, 10 dolar fazla ödeyerek 10 dolarlık zarar etmektedir. Sonuç itibarıyla tüccar, bazın -2 den +5 seviyesine düşmesiyle korunma işleminden 7 Dolar zarar etmiştir.
Korunma İşlemlerinin Riskleri (Baz Riski) ------- Spot Petrol Fiyat Dalgalanması ------- Nisan Vadeli Petrol Fiyat Dalgalanması Fiyatların birbirlerine yaklaşmasından kaynaklanan baz riski Fiyatların birbirlerinden uzaklaşmasından kaynaklanan baz riski) Fiyatların birbirlerinden uzaklaşmasından kaynaklanan baz riski
OPSİYONLAR Opsiyon, belirli miktardaki bir malı veya finansal enstrümanı belirli bir fiyattan ve belirli bir tarihe kadar alma yada satma hakkını veren sözleşmedir. İki tip opsiyon vardır: Alım Opsiyonu: Alım opsiyonu alan tüccar bir emtia yada finansal ürünü, sözleşmenin vadesi gelene kadar olan süre içinde, sözleşmede belirlenen fiyattan alma hakkına sahiptir. Satım Opsiyonu: Satım opsiyonu alan tüccar bir emtia yada finansal ürünü, sözleşmenin vadesi gelene kadar olan süre içinde, sözleşmede belirlenen fiyattan satma hakkına sahiptir.
OPSİYONLAR TİPLERT PLERİ İki tip opsiyon sözles zleşmesi vardır: Amerikan Opsiyonu: Amerikan tipi opsiyonlarda, tüccar t opsiyonunu vade gelmeden önce istediği i zaman kullanabilir. Avrupa Opsiyonu: Avrupa opsiyonlarında nda tüccar t opsiyonunu ancak vade sonunda kullanabilir. Dünyada vadeli işlemler i ve opsiyon borsalarında işlem i gören g opsiyon tipi Avrupa opsiyonudur.
OPSİYONLARIN TEMEL KAVRAMLARI Kullanım Fiyatı: Alım yada satım opsiyonu alan tüccarın, emtia yada finansal ürünü hangi fiyattan almaya yada satmaya hakkı olduğunu belirten fiyattır. Örneğin 40 dolar kullanım fiyatlı petrol sözleşmesi alan tüccar, opsiyon vadesi gelene kadar olan süre içerisinde petrol fiyatları ne olursa olsun, 40 dolardan petrol satın alma hakkına sahiptir. Prim: Opsiyonun fiyatıdır. Bir başka deyişle opsiyona sahip olmak için tüccarın ödemesi gereken tutardır. Opsiyona ödenen prim aslında sigortaya ödenen primden çok farkı yoktur. Sigorta poliçesi aldığımızda ödenen prim belirli bir süre içinde olumsuz durumlarla karşı karşıya kaldığımızda korunma sağladığı gibi, opsiyonlara ödenen prim de opsiyonu alan tüccara koruma sağlayabilir. Çünkü tüccar, ödediği prim karşılığında, belirli bir süre içerisinde, bir emtia veya finansal ürünün fiyatı ne olursa olsun kullanım fiyatından alma yada satma hakkına sahiptir. Asli Değerli Opsiyon: Alım opsiyonlarında kullanım fiyatı dayanak varlığın fiyatından düşükse veya satım opsiyonlarında kullanım fiyatı dayanak varlığın fiyatından yüksekse, opsiyon asli değerli opsiyondur. Asli Değersiz Opsiyon: Alım opsiyonlarında kullanım fiyatı dayanak varlığın fiyatından yüksekse veya satım opsiyonlarında kullanım fiyatı dayanak varlığın fiyatından düşükse, opsiyon asli değersiz opsiyondur. Başa baş Opsiyon: Alım veya satım opsiyonu olması fark etmeksizin, eğer opsiyonun kullanım fiyatı dayanak varlığın fiyatına eşitse, opsiyon başa baş opsiyondur.
OPSİYON FİYATLARINI F ETKİLEYEN FAKTÖRLER Opsiyon primini etkileyen 3 ana unsur vardır: Bunlar opsiyonun kullanım fiyatı, dayanak varlığın fiyatı, vade uzunluğu ve dalgalanma oranıdır (volatilite). Kullanım Fiyatı ve Dayanak Varlık Fiyatı: Alım opsiyonları için kullanım fiyatı, sözleşmeye konu olan dayanak varlık fiyatının altına düştükçe opsiyon primi artar, yükseldikçe azalır. Dayanak Varlık Fiyatı ve / veya Kullanım Fiyatı Opsiyon Primi Artar Dayanak Varlık Fiyatı ve / veya Kullanım Fiyatı Opsiyon Primi Azalır Satım opsiyonları için kullanım fiyatı, sözleşmeye konu olan dayanak varlık fiyatının altına düştükçe opsiyon primi artar, yükseldikçe azalır. Dayanak Varlık Fiyatı ve / veya Kullanım Fiyatı Opsiyon Primi Artar Dayanak Varlık Fiyatı ve / veya Kullanım Fiyatı Opsiyon Primi Azalır Vade Uzunluğu: Vade uzunluğu arttıkça opsiyonun primi artar, azaldıkça prim miktarı azalır. Dalgalanma (Volatilite): Dalgalanma arttıkça opsiyonun primi artar, azaldıkça prim miktarı azalır.
OPSİYONLARIN FİYATLANMASIF Birkaç tane opsiyon fiyatlama formülü olmasına rağmen dünyada genel kabul görmüş bir metot olan Black & Scholes formülasyonu opsiyon fiyatlamasına temel teşkil eder. Ayrıca binom opsiyon fiyatlama formülü de kullanılmaktadır. Black & Scholes Opsiyon Formülasyonu aşağıdaki gibidir: (Alım Opsiyonu için) C: Alım Opsiyonu Primi S: Dayanak Varlığın Fiyatı t: Vadeye Kalan Gün Sayısı K: Opsiyonun Kullanım Fiyatı r: Risksiz Faiz Oranı N: Standart Normal Dağılım e: 2,7183 (kat sayısı) Binom fiyatlama formülü önceden yapılan varsayımlara göre kullanılır. Belirli bir süre içerisinde fiyat serilerinin ne kadar yukarı ne kadar aşağı gidecegi varsayımına göre bir fiyat oluşum süreci tasarlanır. Oluşan fiyatlar olasılık kat sayılarıyla çarpılır ve çıkan rakamın bugünkü değeri opsiyonunu primine eşit olur. Black and Scholes Formülü ile neredeyse aynı sonucu verir.
OPSİYONLARIN TÜREV T GÖSTERGELERG STERGELERİ Delta: Dayanak varlık fiyatındaki değişim, opsiyon priminde ne kadar artışa yada azalışa neden olacağını gösterir. Alım opsiyonu aldıktan sonra dayanak varlık fiyatlarının her yukarı çıkışı aldığımız alım opsiyonun değerini hızlanan bir oranla kara geçirir. Aynı şekilde satım opsiyonu aldıktan sonra fiyatların her düşüşü, aldığımız satım opsiyonun değerini hızlanan bir oranla kara geçirir. Eğer aldığımız alım opsiyonunun deltası 0,5 ise, dayanak varlığın yarısı oranında uzun pozisyon taşıyoruz demektir. Fiyatlar çıktıkça bu oran gittikçe artan bir hızda 1 e doğru yaklaşır. Bir başka deyişle opsiyonun asli değeri yükseldikçe deltası da yükselir. Bir opsiyonu deltası aslında dayanak varlığın yüzde kaçı kadarını pozisyon olarak taşıdığımızı gösterir. Örneğin satım opsiyonunun deltası 0,5 ise, dayanak varlığın yarısı oranında kısa pozisyon taşıyoruz demektir. Fiyatlar düştükçe bu oran gittikçe artan bir hızda 1 e doğru yaklaşır. Bir başka deyişle opsiyonun asli değeri yükseldikçe deltası da yükselir. Eğer fiyatlar aşırı düşerse bu satım opsiyonunun asli değeri çok artar ve bir noktada delta 1 (%100) olur. Deltadaki bu dinamiklik, opsiyonlarla yapılan korunma işlemlerinde dikkat edilmesi gereken bir husustur. Gamma: Dayanak varlık fiyatındaki değişim, deltanın ne kadar değişebileceğinin göstergesidir. Vega:Dalgalanmadaki değişim, opsiyonun priminde ne kadar değişim yapacağının göstergesidir. Theta:Vadeye kalan gün sayısındaki değişim, opsiyon priminde ne kadar değişim yaratacağının göstergesidir.
ALIM OPSİYONU STRATEJİLER LERİ Uzun Pozisyonlu Alım Opsiyonu: Uzun pozisyonlu alım opsiyonu işlemi yapan tüccar fiyatların yukarıya hareketleneceğini bekler. Sonsuz karlılık potansiyeli olan bu stratejinin zarar potansiyeli ödenen primle sınırlıdır. Dayanak varlığın fiyatı, ödenen prim kadar kullanım fiyatının üstüne çıkması durumunda başa baş noktasına gelir. Kısa Pozisyonlu Alım Opsiyonu: Kısa pozisyonlu alım opsiyonu işlemi yapan tüccar, fiyatların aşağıya hareketleneceğini yada dalgalanmayacağını bekler. Karı en fazla tahsil ettiği prim kadardır. Zarar potansiyeli sınırsızdır. Dayanak varlığın fiyatı, tahsil edilen prim kadar kullanım fiyatının üstüne çıkması durumunda başa baş noktasına gelir.
SATIM OPSİYONU STRATEJİLER LERİ Uzun Pozisyonlu Satım Opsiyonu: Uzun pozisyonlu satım opsiyonu işlemi yapan tüccar fiyatların aşağı hareketleneceğini bekler. Sonsuz karlılık potansiyeli olan bu stratejinin zarar potansiyeli ödenen primle sınırlıdır. Dayanak varlığın fiyatı, ödenen prim kadar kullanım fiyatının altına düşmesi durumunda başa baş noktasına gelir. Kısa Pozisyonlu Alım Opsiyonu: Kısa pozisyonlu satım opsiyonu işlemi yapan tüccar, fiyatların yukarı çıkacağını yada belli bir aralıkta nispeten daha az dalgalanacağını bekler. Karı en fazla tahsil ettiği prim kadardır. Zarar potansiyeli sınırsızdır. Dayanak varlığın fiyatı, tahsil edilen prim kadar kullanım fiyatının altına düşmesi durumunda başa baş noktasına gelir.
OPSİYONLARLA YAPILAN KORUNMA İŞLEMLER LEMLERİ Opsiyonlarla korunma işlemi yapmak isteyen bir tüccar, tıpkı vadeli işlemlerle yapabileceği gibi opsiyon işlemleriyle de ilgili olduğu emtia veya finansal ürünün istenmeyen fiyat hareketlerine karşı korunma sağlayabilir. Fiyatların yukarı çıkmasından zarar görecek olan tüccar alım opsiyonu alarak korunma sağlayabilir. Fiyatların aşağı düşmesinden zarar görecek olan tüccar satım opsiyonu alarak korunma sağlayabilir. Opsiyon satışı ile de korunma sağlanabilir ancak piyasalarda yaşanan aşırı dalgalanmalar yüzünden opsiyon satarak gerçekleştirilmeye çalışılan korunma işlemleri rasyonel olmadığı gibi etkin değillerdir. Sonuç olarak alacağımızı satım opsiyonu alarak; borcumuzu da alım opsiyonu alarak ilgili olduğumuz emtia ve finansal ürünlerin olumsuz fiyat hareketlerinden etkilenmemiş oluruz.
OPSİYONLARLA YAPILAN DİNAMD NAMİK K KORUNMA İŞLEMLER LEMLERİ Vadeli işlemlerle yapılan korunma işlemleri anlatılırkenki iplik üreticisi örneğine geri dönecek olursak, iplik üreticisinin alım yapacağı pamuğa denk gelen sözleşme sayısı kadar pamuk vadeli işlem sözleşmesi alır demiştik. New York Mal Borsası nda işlem gören pamuk sözleşmeleri yaklaşık 25 Ton pamuğu ihtiva eder. Eğer tüccar gelecekte alacağı 25 Ton pamuğun fiyatından etkilenmemek için opsiyon sözleşmesi alırsa alınan opsiyonların deltasının ne olduğu önemlidir. Eğer 0,5 deltalı 25 adet opsiyon alırsa, tüccar aslında 12,5 tonluk pamuğun fiyat hareketinden korunmuş olur. Çünkü pamuk fiyatlarındaki her bir birimlik artış opsiyonda yarım birim kadar artışa sebep olacak ve yeterince korunma sağlanmamış olacaktır. Dolayısıyla tüccarın 0,5 deltalı opsiyon almak istemesi durumunda 25 adet yerine 50 adet alım opsiyon sözleşmesi alması gerekir. Eğer asli değeri çok yüksek alım opsiyonu alarak korunma korunma gerçekleştirmek isterse, örneğin %100 (1 deltalı) opsiyon alırsa 25 adet sözleşme 25 Ton pamuk alımını korunma altına almak için yeterli olur. Deltadaki devamlı değişim korunma işlemi için pozisyon aldıktan sonra opsiyonun deltasını takip etmemizi gerekli kılar. Örneğin 25 ton pamuk alımını 0,5 deltalı opsiyonlarla korunma altına alırsak, 50 adet pamuk alım opsiyonu sözleşmesi yeterli olur dedik. Tüccarın 50 adet 0,5 deltalı alım opsiyonu ile korunma sağlamasından sonra fiyatlar belirgin bir şekilde yukarı çıkarsa opsiyonun deltası da artar. Örneğin alınan 50 adet opsiyonun delatsı 0,75 seviyesine çıkarsa o zaman alınan 50 adet opsiyon 25 ton pamuğu değil 37,5 ton (50*0,75) pamuk alımını korunma altına almış olduğumuzu gösteriri. Bir başka deyişle alacağımız pamuktan daha fazla pamuğu ihtiva eden bir pozisyona sahiğ oluruz. Bu noktada tüccarın iki seçeneği vardır: 1. 12,5 adet pamuk sözleşmesi satmak 2. Elimizdeki sözleşmelerin 17 adedini satmaktır. (33*0,75 = 25)