Anadolu İmam-Hatip Lisesi 11. Sınıf Arapça Dilbilgisi Adnan HOYLADI 2015
Örnekli Anadolu İmam-Hatip Lisesi 11. Sınıf Arapça Dilbilgisi Adnan Hoyladı
Adnan Hoyladı 1979 da Devrek-Zonguldak ta doğdu. 1996 da Devrek İ.H.L. den mezun oldu. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi nde lisans eğitimini 2001 de tamamladı. Aynı yıl D.İ.B de, 2004 te M.E.B de çalışmaya başladı. 2010 da M.Ü.S.B.E. de İslam Hukuku alanında yüksek lisans eğitimini tamamladı. Din Eğitimi ve İslam Hukuku alanında çalışmaları bulunan yazar, evli ve iki çocuk babasıdır. Bu kitap internetten derlenmiştir. Özellikle fasifarabic.com daki örnekler kullanılmıştır.
Anadolu İmam-Hatip Lisesi 11. Sınıf Arapça Dilbilgisi İçindekiler 1. İsim Cümlesi... 5 2.1. İsim Cümlesinin Ögeleri... 5 2.2. Mübtedanın Özellikleri... 5 2.3. Haberin özellikleri... 10 2. Haber Çeşitleri ve Haberin Mübtedanın Önüne Geçmesi... 11 2.1. Haber Çeşitleri... 11 2.1.1. Müfret Haber... 11 2.1.2. Cümle olan Haber... 12 2.1.3. Şibh-i Cümle Olan Haber... 12 2.2. Haberin Mübtedanın Önüne Geçmesi... 12 3. İnne ve Benzerleri ve Lâ Nâfiye Li l-cins... 15 3.1. İnne ve Benzerleri... 15... 16 ki) (şüphesiz إ ن 3.1.1.... 17 mek) ( mak أ ن 3.1.2. ن.3.1.3 (sanki)... 18 ا... 18 (ancak) ل ك ن.3.1.4 (keşke)... 18 ل ي ت 3.1.5. ع ل.3.1.6... 19 ل... 20 Cinsi Nâfiye Li l لا 3.2. 4. Kane ve Benzerleri, Beş İsim (Esma ul-hamse)... 22 4.1. Kane ve Benzerleri... 22... 22 oldu) (..idi, ان 4.1.1.... 25 dönüştü) (oldu, صا ر 4.1.2. olmadı)... 25 (değil, ل ي س 4.1.3.... 27 sabahladı) (sabah oldu, أ ص ب ح 4.1.4.... 28 kuşlukladı) (kuşluk oldu, أ ض 4.1.5.... 28 etti) (gündüz oldu, devam ظ ل 4.1.6.... 28 akşamladı) (akşam oldu, أ م ىى 4.1.7.... 28 geceledi) (gece oldu, با ت 4.1.8. 1
Adnan Hoyladı 4.1.9. Ef âlü l-istimrâr... 30 4.2. Beş İsim (Esma ul - Hamse)... 31 5. Fiil Cümlesi... 35 5.1. Fail... 36 5.2. Fiil... 36 5.3. Meful... 37 6. Mefûller... 38 6.1. Meful Bih... 38 6.2. Meful Mutlak... 39 6.3. Meful Lieclih... 41 6.4. Meful Fih... 43 6.4.1. Mutasarrıf Zarflar... 43 6.4.2. Mutasarrıf Olmayan Zarflar... 43 6.4.3. Zarfların Diğer Özellikleri... 44 6.4.4. Mebni Zarflar... 46 6.5. Meful Meah... 53 7. Sahîh Fiil... 54 7.1. Sâlim Fiil... 54 7.2. Mehmûz Fiil... 55 7.3. Muda af Fiil... 56 9. Mu tel Fiil... 57 9.1. Misal Fiil... 57 9.2. Ecvef Fiil... 58 9.3. Nâkıs Fiil... 59 9.4. Lefîf Fiil... 60 14. Mucerred Fiil... 61 15. Mezîd Fiil... 62 15.1. İf âl Babı... 63 15.2. Tef îl Babı... 63 15.3. Müfâale Babı... 64 15.4. İnfiâl Babı... 65 15.5. İftiâl Babı... 65 2
Anadolu İmam-Hatip Lisesi 11. Sınıf Arapça Dilbilgisi 15.6. İfılâl Babı... 66 15.7. Tefa ul Babı... 66 15.8. Tefâul Babı... 67 15.9. İstifâl Babı... 67 3
Adnan Hoyladı 4
Anadolu İmam-Hatip Lisesi 11. Sınıf Arapça Dilbilgisi 1. İsim Cümlesi 2.1. İsim Cümlesinin Ögeleri İsim cümlesinin 2 temel ögesi vardır: Mübteda ve haber. Mübteda, cümlenin öznesidir. Genellikle isim cümlesinin başında bulunur ve ref (harekesi zamme) durumunda gelir. Haber ise cümlenin yüklemidir ve mübtedadan sonra gelir. Haber, mübteda hakkında bilgi veren ögedir. Haber (Yüklem) Mübteda (Özne) م ج د ع م ج çalışkandır. Ali Harekesi Zamme Nekre İsim Haber bir cümle veya bir kelime olabilir. Harekesi Zamme Marife İsim Mübteda genelde bir isim veya mastar olur. 2.2. Mübtedanın Özellikleri Mübteda genellikle marife (belirli) bir isim, haber de genellikle nekre (belirsiz) isimden oluşur. Mübteda konumundaki kelimeler genellikle şu kelime türlerinden olur: 1. Belirlilik takısı (harf-i tarif; ال ) alan isimler 2. Zamirler Bahçe güzeldir. ا ح د يق ة جم يلة Zamirler marife hükmündedir. Ancak zamirler son harekeleri üzerine mebni olup harekeleri hiçbir surette değişmedikleri için mahallen (cümledeki konumunun gereği) merfû olurlar. öğrencidir.,o ه و طالب O, öğrencidir. طالب ة 5
Adnan Hoyladı Birinci örnekte ( ه و ), ikinci örnekte ( ) zamirleri mübteda konumunda yer aldıkları için mahallen merfûdurlar. 3. Özel isimler (Alemler) İbrahim yazardır. Mekke mübarek bir şehirdir. 4. İşaret isimleri (İsm-i işaretler) ب ابراهيم ات م كة م د ين ة م بارك ة İşaret isimlerinin ikilleri (tesniye) hariç tümü mebnî oldukları için mahallen merfû olurlar. Bu meşhur bir adamdır. Bu, meşhur bir kadındır. هذا رج ل م ش ه و ر ه ذ ه امرأة م ش هور ة Bu iki örnekte ( هذا هذ ه ) işaret isimleridirler ve mebnîdirler, mübteda konumunda yer aldıkları için mahallen merfû olmuşlardır. 5. İlgi zamirleri (İsm-i Mevsul) İlgi zamirlerinin ikilleri (tesniye) hariç tümü mebnîdirler, mübteda konumunda yer aldıkları zaman mahallen merfû olurlar. İlgi zamirinden sonra ona zamirle bağlı ve onu açıklayıcı bir cümle gelir, bu cümleye sılâ cümlesi denmektedir, sıla cümlesinin irabta yeri yoktur. Gelen mühendistir. İmtihanda başarılı olan iki kız, Fatma ve Meryem dir. Allah ın Elçisi ile evlenen kadınlar mü minlerin anneleridirler. ال ذ ي جاء م ه ن د س. ال ي جاءت الل تان ن ج ح تا الام ت حان فاط م ة ا للا ي ت ز وج ن ال رس ول أم هات المو م ن ن م ه ن د س ة وم ر م 6
Anadolu İmam-Hatip Lisesi 11. Sınıf Arapça Dilbilgisi اللتان ( Ancak ) ilgi zamirleri mübteda olup mahallen merfû durlar. اللا ي ال ي الذي ( cümlelerde Yukarıdaki ت ز وج ن الر س ول ن ج حتا الامت حان جاء ( gelen ile merfû dur. Bu ilgi zamirlerinden sonra (ا ( elif ) ikil olduğu için cümleleridir. ) cümleleri ilgi zamirlerini açıklayan sıla جاء ت 6. Muzaf (Tamlanan) Belirtili isim tamlamalarında irabta tamlanana (muzaf) bakılır, tamlayan (muzafun ileyh) daima mecrûr olur. Tekil eril ve dişil (müfred müzekker ve müennes) tamlananlar, kırık çoğullar (cem-i teksîr), kurallı dişil çoğullar (cem-i müennesler) mübteda olduklarında zamme ile merfû olurlar; ikil yapısında (tesniye) olurlarsa elif ( (ا ile merfû olurlar; kurallı çoğul eril (cem-i müzekker sâlim) olurlarsa vav ( (و merfû olurlar. Halit in Okulu evinden uzaktır. م د رس ة خال د ع يدة عن ب ي ت ھ Fakültenin yemekhanesi temizdir. ية ن ظ يف م ط ع م ال ل Fakültenin kız öğrencileri terbiyelidirler. ية م ه ذب ات طال بات ال ل Okulun ağaçları çoktur. أ جار الم د رس ة ك ث ة Okulun iki erkek öğrencisi gidiyorlar. طال با الم د ر س ة ذاه بان Şirketin erkek mühendisleri çalışkandırlar. م ه ن د س و الش ر ك ة م ج د ون ع م م د رس ة ( örneklerde Bu ) kelimeleri tamlanandır (muzaf), mübtedadırlar ve zamme ile أ جار طال بات م ط merfû olmuşlardır. ( طال ب ا ) kelimesi de tamlanandır, ikildir ve elif ( (ا ile merfû olmuştur. ( م ه ن د س و ) kelimesi tamlanandır, cem-i müzekker sâlimdir (kurallı eril çoğul) ve vav ( (و ile merfû olmuştur. 7. Soru isimleri (Esmâu l-istifhâm) Soru isimleri ( أ ي ) hariç hepsi mebnîdirler, mübteda konumunda oldukları zaman mahallen merfû olurlar, olur. ) ise mübteda konumunda zamme ile merfû أ ي ( Yarışta kim kazandı? Hangi öğrenci geldi? م ن ف از الس باق أ ي طال ب جاء 7
Adnan Hoyladı Birinci örnekte geçen ( من ) soru ismi mübtedadır, mebnî kelimelerden olduğu için mahallen merfûdur. İkinci örnekte ( أ ي ) kelimesi mübtedadır, murâb (cümle içindeki yerine göre sonu değişen) soru isimlerindendir, burada zamme ile merfû olmuştur. 8. Te villi mastarlar (Masdar-ı Müevvel) Fiili muzârinin başına ( أ ن ) harfi geldiği zaman onu nasbettiği gibi anlamını da mastara çevirmekte, bu tür mastarlara da mastar anlamını içerdikleri için te villi mastar denmektedir. Te villi mastar fiilden türetildiği için mastarı tüm şahıs zamirlerine göre anlamlandırmak mümkümdür. Te villi mastarlar mübteda konumunda yer aldıkları zaman mahallen merfû kabul edilmektedirler. Oruç tutmanız sizin için hayırlıdır. Çayı sıcak içmen sağlığına zararlıdır. شرب الشاي أن خ ل ك م أ ن ت ص وم وا ساخ نا م ض ك ر ل حت Birinci cümlede ( أ ن ت ص وم وا ) te villi mastardır, ( ص و م ك م ) şeklinde açık mastar hükmündedir, mübtedadır, oruç tutmanız anlamındadır. İkinci örnekte mübteda konumunda olan ( أن ش ر ب ) kelimesi te villi mastardır, anlamındadır. şeklinde açık mastar hükmündedir, mübtedadır, içmen (ش ر ك ( Mübtedanın marife haberin nekre olarak gelmesi asıl ise de bazen mübteda nekre olarak gelebilir. Bu durum şu hallerde olur: 1. Mübteda nekreye muzaf (tamlanan) olursa; İş adamı geliyor. رجل أعمال قادم ucuzdur. Gümüş yüzük خ ات م ف ضة رخ يص Birinci cümlede ( رج ل ) kelimesi muzaftır (tamlanan), ( أعمال ) muzafun ileyhtir (tamlayan), nekredir, her iki kelime belirtisiz tamlama oluşturmuştur. İkinci örnekteki ( خات م ف ض ة ) örneği de birinci örnek gibidir. 2. Mübteda nekre (belirsiz) kelimelerden oluşan sıfat tamlamasında mevsuf olursa; 8
Anadolu İmam-Hatip Lisesi 11. Sınıf Arapça Dilbilgisi Yoğun bir yağmur yağıyor. م طر غ ز ر ن از ل Hızlı bir otomobil pahalıdır. سي ار ة سريع ة غ ال ي ة Birinci örnekte ( م ط ر ) kelimesi mevsûf (tamlanan), ( غ ز ر ) kelimesi ise sıfattır (tamlayan). Her iki kelime de nekre (belirsiz) kelimeden oluşmuştur. İkinci örnek de birinci örnek gibi belirsiz kelimelerden oluşmuştur. 3. Mübteda nekre olup kendisinden önce olumsuzluk edatı (nefi) ve soru (istifham) edatı varsa: değildir. Kimse yolcu ما أح د مسافر Yanımızda cahil yoktur. ما ج اه ل ع ندنا mıdır? Alanda kimse var هل أحد الساحة mıdır? Allah la birlikte (başka) bir tanrı var أإلھ م ع الله Yukarıdaki örneklerde ( إلھ أح د جاه ل أحد ) kelimeleri nekre (belirsiz) isimlerden oluşmuştur, her biri mübtedadır, olumsuzluk edatı (nefi) ve soru (istifham) edatlarından sonra gelmiştir. 4. Mübteda nekre olup haber câr-mecrûr ve zarftan oluşursa mübteda haberden sonra gelir; bu tür cümlelerde anlam verilirken vardır, mevcuttur anlamları eklenir. Ağaçların üzerinde birkaç kuş var. الغ رفة ط ف ل Masanın üzerinde bir kitap var. ع الم ن ض د ة ك ت اب Odada bir çocuk var. ف و ق الا ج ار ط ي و ر Bu örneklerde ( ط ف ل ك ت اب ط ي ور ) kelimeleri mübtedadır, haberleri câr-mecrûr ve zarftan oluştuğu mübtedalar da nekre oldukları için haberden sonra gelmiştir 5. Mübteda türün genelini içerirse; 9
Adnan Hoyladı Herkes ona itaatkârdır. 2.3. Haberin özellikleri ل لھ م ط يع ون Haber Türkçedeki yükleme karşılık gelmektedir. Türkçe de dır dir ile biten kelimeler haberdir. Haberin özelliklerini şöyle sıralayabiliriz. 1. Haber tek bir kelime olarak, (müfret, tesniye ve cemi) harf-i cerin mecruru bulunan bir isim olarak veya zarf olarak gelebileceği gibi cümle (isim, fiil veya şibih cümle) olarak da gelebilir. 2. Haber, mübteda gibi ref durumunda gelir. Ancak harf-i cerli isim, zarf ve cümle olarak geldiğinde ref alameti açıkça görülmez. Ref alametini açıkça göremediğimiz için, yer itibariyle merfu anlamında mahallen merfu ifadesini kullanırız. 3. Mübteda gayr-i âkıl cem i olduğunda, yani akıl sahibi olmayan varlıkların cemisi olduğunda haber müfred-müennes olarak gelir. 4. Haber tek bir kelime olduğunda şu kaideler geçerlidir: A) Mübteda önce, haber sonra gelir. B) Mübteda marife, haber nekra olur. C) Haber mübtedaya cinsiyet, (müzekkerlik ve müenneslik) sayı (müfret, tesniye, cemi) ve irab (her ikisinin de harekesi zamme olur) açısından uyar. 5. Haber, harf-i cerin mecruru olan bir isim veya zarf olduğunda haber mübtedadan önce gelebilir. Bu durumda mübteda nekra olur. Cümle Türkçeye, Bir yerde bir kimse veya bir şey var. şeklinde tercüme edilir. 6. Haber bir fiil cümlesi olabilir. Bu durumda mübteda mutlaka başta gelir ve marife olur. Haber konumunda olan fiil ise cinsiyet ve sayı bakımından mübtedaya uyar. 7. Haber isim cümlesi olarak da gelebilir. Açıklama Müzekker ve çoğul Müzekker ve tekil Kitap faydalıdır. ا ل ك ت اب م ف يد Müzekker ve ikil faydalıdır. İki kitap ا ل ك ت اب ان م ف يد ان س ل م ون م خ ل ص ون Müzekker ve çoğul (akılsız) Müslümanlar ihlaslıdırlar. Kitaplar faydalıdır. ا لم ل ك ت ب م ا ف يد ة 10
Anadolu İmam-Hatip Lisesi 11. Sınıf Arapça Dilbilgisi Müennes ve tekil Müennes ve çoğul Araba hızlıdır. الس يارة م س ر ع ة Müennes ve ikil hızlıdır. İki araba الس يارت ان م س ر ع ت ان س ل م ات م خ ل ص ات Müennes ve çoğul (akılsız) Müslümanlar ihlaslıdırlar. Arabalar hızlıdır. ا لم ا ل س يارات م س ر ع ة ا لت ل م يذ ن ج ح إم ت ح انھ geçti. Müzekker ve haberi fiil cümlesi Öğrenci sınavını Müennes ve haberi fiil cümlesi geçti. Öğrenci sınavını ا لت ل م يذة نجحت إم ت حا ا ا لقل م ل و ن ھ ج م يل güzeldir. Müzekker ve haberi isim cümlesi Kalemin rengi ا لم م ح اة ل و ا ج م يل güzeldir. Müennes ve haberi isim cümlesi Silginin rengi Müzekker ve haber car-mecrur bürosundadır. Müdür الم د ي ر م كتب ھ Müennes ve haber car-mecrur bürosundadır. Müdire Hanım م كت ا الم د ي رة Müzekker ve haberi zarf üstündedir. Kalem masanın ا لقل م ف و ق ال طاو ل ة Müennes ve haberi zarf üstündedir. Çanta masanın ا لقل م ف و ق ال طاو ل ة 2. Haber Çeşitleri ve Haberin Mübtedanın Önüne Geçmesi Haber bazen tek bir kelimeden (müfred isim) oluştuğu gibi, bazen cümleden, bazen de harf-i cerli ya da zarflı cümle parçasından (şibh-i cümle) oluşabilir. 2.1. Haber Çeşitleri 2.1.1. Müfret Haber Haber, tekil, ikil veya çoğul tek bir kelimeden, isim veya sıfat tamlamasından oluşabilir. Bu durumda haber; sonu illetli olmayan tekil veya kırık cemi bir isimden oluşursa son harfi iki ötrelidir. Tesniye ise sonu ان ile biter. Cemi ise ون ile biter. Halit öğrencidir. خا ل د طا ل ب Hatice çalışkandır. خ دي جة م ج د ة çalışkandır. İki öğrenci ا لت ل م يذ ان م ج د ان 11
Adnan Hoyladı Öğrenciler çalışkandır. 2.1.2. Cümle olan Haber Haber, bir isim veya fiil cümlesi olabilir. ا ل تلا م يذ م ج د ون Çeşidi Haber fiil cümlesi Haber isim cümlesi 2.1.3. Şibh-i Cümle Olan Haber Ahmed okula gidiyor. Ahmed in çantası büyüktür. Başına gelen bir harfi cerle veya zarfla oluşturulan haber çeşididir. ا ح م د ا ح م ت ي ذ ه ب ا ال ب ي د ح ق يب ت ھ ب ك ة Çeşidi Haberi zarf ile Haberi harfi cer ile Çantası arabanın yanındadır. Mümin cennettedir. ة ع ن د ال سي ار ح قي ب ت ھ و م ن ة ا ج ن ا لم Örneklerde görüldüğü gibi haberi şibh-i cümle olan cümlelerde mübtedâ ile haber arasında müzekkerlik müenneslik vs. uyum aranmaz. 2.2. Haberin Mübtedanın Önüne Geçmesi İsim cümlesinin iki temel öğesinden haber, dört yerde zorunlu olarak mübtedadan önce gelir. İlk ikisi haberin mübteda ile oluşturduğu özel kombinezonlar dolayısıyla öne geçtiği yerler ve son ikisi de haberin kendisine ait nitelikler dolayısıyla öne geçtiği yerler şeklinde kategorize edilmesi de mümkün olan bu dört yer şunlardır: 1. Haber Şibhu l-cümle ve Mübteda da Nekra Olunca: Haber şibhu lcümle, mübteda da nekra ise haberin öne geçmesi zaruridir. Aksi takdirde haberin sıfatla karışma riski vardır. Başlıktaki nedenden ötürü haberin öne geçtiği cümleler Türkçeye çevrilirken var, vardır, mevcut, mevcuttur, bulunmaktadır ifadeleri çeviriye eklenir. ج د إم ام var. Bir imam mescitte الم 12
Anadolu İmam-Hatip Lisesi 11. Sınıf Arapça Dilbilgisi Mübteda Haber Mübteda Haber الم ج د ( formatındaki ) cümlesinde, şibhu l-cümle الم ج د إم ام ( gelen Mescitte bir imam var anlamına ) haberi, nekra formattaki ( إم ام ) mübtedasıyla bir araya gelerek bir isim cümlesi oluşturmuş, formatları gereği yani haber şibhu l-cümle mübteda da nekra olduğu için isim cümlesine ait normal sıralama tersyüz edilerek haber önce mübteda sonra gelmiştir. Bu öğeler şayet ( إم ام الم ج د ) biçiminde bir sıralamaya tabi tutulsalardı isim cümlesi olma vasfını yitirir, Mescitteki bir imam anlamında sıfat tamlaması ifade eder hale gelirlerdi. 2. Haber Şibhu l-cümle Olup Mübteda da Habere Ait Bir Zamir Bulununca: Haber şibhu l-cümle olup, mübtedanın içerisinde habere ait bir zamir varsa haberin öne geçmesi vacip yani zorunludur. Aksi takdirde zamir, temsil ettiği isimden önce zikredilmiş olur. Oysa zamir, söylem sahibini daha önce bahsi geçmiş bir ismi tekrar tekrar söyleme külfetinden kurtarmak için kullanılır ve ismin yerine geçen kelimeler olarak bilinir. Dolayısıyla daha önce bahsi geçmemiş bir ismin yerine zamir kullanmak bir tür anlatım bozukluğudur. İşte böylesi bir anlatım bozukluğuna meydan vermemek için; mübteda habere ait bir zamir barındırıyorsa, söz konusu zamirin atıf mercii olan haberin başa geçmesi zorunludur. Bir öncekinde olduğu gibi, bu başlıktaki nedenden ötürü haberin öne geçtiği cümleleri Türkçeye çevirirken de var, vardır, mevcut, mevcuttur, bulunmaktadır ifadeleri çeviriye eklenir. Problemleri insanın vardır. ل لا س ان م ش ا ل ھ Mübteda Haber Mübteda Haber İnsanın problemleri vardır anlamına gelen ( ل لا س ان م شا ل ھ ) cümlesinde, şibhu l-cümle formatındaki ( ( ait ) haberi, kendisine ل لا س ان ) mübtedasıyla bir araya gelerek bir isim cümlesi م شا ل ھ ( içeren ) zamirini ه oluşturmuş, formatları gereği yani haber şibhu l-cümle, mübteda da ona ait bir zamir içeriyor olduğu için isim م ش ا ل ھ ( şayet cümlesine ait normal sıralama tersyüz edilerek haber önce mübteda sonra gelmiştir. Bu öğeler ) biçiminde bir sıralamaya tabi tutulsalardı Onun problemleri insana aittir anlamında anlaşılması güç bir ل لا س ان cümle haline gelirlerdi. Zira bu cümlede Onun derken insanın kendisinin mi, yoksa başka bir varlığın mı kastedildiği net değildir. 3. Haber Soru İsmi olunca: Soru ismi olan haberler, zorunlu olarak mübtedalarından önce gelirler. Çünkü Arapçada soru isimleri başta bulunma önceliğine (sadaret hakkı) sahiptirler. 13
Adnan Hoyladı م ن ال قاد م kim? Gelen İman nedir? الا يم ان Halit nerede? خ ال د Mübteda Haber Mübteda Haber Bu örneklerde ( من ما أين ) soru isimleri haber konumundadırlar. Haber olmalarına rağmen soru isimlerinin başta olma zorunluluğundan dolayı mübtedadan önce yer almışlardır. Soru isimlerine muzâf (tamlanan) olan isimler de haber olmaları durumunda zorunlu olarak öne geçerler. Çünkü soru isimlerinin öncelik hakkı vardır. Onlara muzaf olan kelimeler de muzâfun ileyhleri olan soru isimlerinden ayrılamayacaklarından ötürü soru isimleriyle beraber başta yer alırlar. أ ن ت kızısın? Sen kimin ه ذ ا bedeli? Bu neyin م ا أ ي ن ب ن ت م ن ث م ن م ا أ حم د vatandaşı? Ahmet nerenin ب ل د م و اط ن أ ي Mübteda Haber Mübteda Haber İsim cümlelerinde yer alan her soru ismi haber değildir; bazen mübteda da olabilir. Burada ayırım noktası soru isminden sonra gelen kısımdır. Eğer soru isminden sonra gelen kelime, câr-mecrûr (harfi cerli isim), zarf ya da fiil ise bunlar mübteda olamayacağından soru ismi mübteda, bunlar ise haber olur. Eğer soru isminden sonraki kelime mübteda olabilecek bir kelime ise bu durumda soru ismi haber olur. ( م ن جاء ) Kim geldi? cümlesinde ) م ن ( sebeple ) fiil olduğundan mübteda olmaya uygun değildir. Bu جاء ( kelime soru isminden sonra gelen mübteda ( جاء ) de haber olur. ( من الب ي ت ) Evde kim vardır? cümlesinde de soru ismi ( من ) den sonra gelen ( م ن ( mübtedadır. ) ise م ن ( olur. ) câr-mecrûr olması sebebiyle mübteda olmaya uygun değildir ve haber الب ي ت olur. ) soru ismi haber من ( olduğundan ) mübteda olmaya uygun هو ( ise ) cümlesinde ه و 4. Haber Mübtedaya Hasredilince (Haber Mahsûr Olunca): Hasır işlemine tabi tutularak mübteda ile özdeşleştirilmiş ve sırf ona özgü kılınmış haber (mahsûr haber), bu özelliği dolayısıyla zorunlu olarak mübtedanın önüne geçer. Aksi takdirde cümle haberin mübtedaya değil, mübtedanın habere hasredildiği (özgü kılındığı) izlenimi doğurur. Oysa istenen bunun tam tersidir. 14
Anadolu İmam-Hatip Lisesi 11. Sınıf Arapça Dilbilgisi Allah tır. Yaratan yalnız الله إ نم ا خ ال ق Mübteda Haber Mübteda Haber Söz gelimi Yaratan yalnız Allah tır anlamına gelen ( إ نم ا خ ال ق الله ) cümlesinde, ( خ ال ق ) haberi, hasır edatı olan ( إ نم ا ) aracılığıyla mübtedası konumunda bulunan ( الله ) ismine özgü kılınmakta ve zorunlu olarak onun önüne geçmektedir. Söz konusu cümle ( ), Türkçe karşılığıyla ifade edecek olursak Allah tan başka م ا خ ال ق إ لا الله yaratan yoktur cümlesi ile eş anlamlıdır. İki farklı söyleyiş biçiminde de haber konumundaki Yaratan niteliği, mübteda konumundaki Allah a özgü kılınmaktadır. Tersine bir tutumla hasır işlemi haber üzerinde değil de mübteda üzerinde yapılmış olsa yukarıdaki cümlemiz ( إ نم ا الله خ ال ق ) biçiminde olur ki Allah sadece bir yaratıcıdır tarzı maksadı aşan bir anlam ifade eder. Yukarıdaki cümlenin benzer anlama gelen bir başka formu ( ) ifadesinin yansıttığı Allah bir م ا الله إ لا خ ال ق yaratıcıdan başka bir şey değildir manası, hasırda öne alınacak sözcüğün doğru tespit edilmesinin ne denli önemli olduğunu kanıtlamaktadır. İki farklı ifade biçiminde de mübteda konumundaki Allah, haber konumundaki yaratan niteliğine özgü kılınmakta, adeta bu sıfatla sınırlandırılarak diğer vasıfları yok sayılmaktadır. Özetle hasır, Türkçedeki vurgu kavramına benzer. Türkçede vurgulanacak öğe yükleme yaklaştırılırken Arapçada vurgulanacak öğe öne alınır. Eğer vurgu habere yapılacaksa haberin mübtedanın önüne alınma zorunluluğu vardır. İsim cümlesinde öne geçmiş olan habere mukaddem (öne alınmış) haber, mübtedaya ise muahhar (geriye ) ك تاب ( haber, ) ifadesi mukaddem عندي ( cümlesinde ) ك تا ب عندي ( Örneğin bırakılmış) mübteda adı verilir. kelimesi de muahhar mübtedadır. 3. İnne ve Benzerleri ve Lâ Nâfiye Li l-cins 3.1. İnne ve Benzerleri gelir, ve görev bakımından ona benzeyen edatlar isim cümlesi dediğimiz mübtedâ ile haberin önüne (إ ن ( mübtedâ ile haberin adını değiştirirler. Artık mübtedânın adı; ( ن nin (إ ismi, haberin adı da ( ن nin (إ haberi olarak değişir. Bu edatlar isim cümlesinin başına gelip mübtedâ ve haberin adını ve irabını (harekesini) değiştirdikleri için نوا ح) en-nevâsıh değiştirenler manasında diye adlandırılırlar. Fiile benzeyen harfler de denilen bu harfler ve (ا ل إ ن أ ن ا ن ل ك ن ل ي ت işlevleri şunlardır: ل ع ل لا (zamme) ve ona benzeyenler dediğimiz bu edatlar isimlerini mansûb (fetha), haberlerini merfû (إ ن ( yaparlar. 15
Adnan Hoyladı ل ب ح ا ر ها د ئ Haber Mübteda ها د ئ ال ب ح ر ها İnne nin Haberi İnne nin İsmi Edat Harekesi zamme Harekesi fetha Harekesi değişmez sakindir. deniz Şüphesiz İnne nin isminin harekesinin fetha olması sebebiyle bu isim tesniye (ikil) olarak gelirse ( ن (ي ekiyle tesniye yapılır. Eğer bu isim müzekker çoğul bir isimse ( (ين ekiyle çoğul yapılır. Eğer bu isim müennes çoğul ise ( (ات ekiyle çoğul yapılır. Bunların dışındaki durumlarda fetha ile harekelendirilir. Şüphesiz Hz. Muhammed peygamberdir. Şüphesiz iki mümin kardeştir. Şüphesiz müminler kardeştir. Şüphesiz mümin hanımlar kardeştir. إ ن إ ن حمدا و ل Müfret ن ا ن إ ن الم و م ن Tesniye إ خ و ة إ ن الم و م ن ن Müzekker çoğul إ ن الم و م نا ت أخ و ات Müennes çoğul ki) (şüphesiz إ ن.3.1.1 (pekiştirme) muhakkak, doğrusu, gerçekten, hakikaten, şüphe yok ki, şüphesiz manalarına gelen tahkik إ ن edatıdır. Cümlenin başında gelir. Şüphe yok ki Allah ın rahmeti geniştir. Gerçekten hac yolculuğu kolaydır. إ ن رح م ة ا وا س ع ة س ه ل ة إ ن ر ح ل ة ا ح ج İnne ve benzerlerinin haberleri müfred, cümle ya da şibh-i cümle (zarf ya da câr-mecrûrlu cümle) olabilir. Haberi 16
Gerçekten ev eskidir. Gerçekten Hâlit in babası zengindir. Gerçekten müslümanlar Allah a inanırlar. Gerçekten araba evin arkasındadır. Allah ihlaslı kullarının kalbindedir. Anadolu İmam-Hatip Lisesi 11. Sınıf Arapça Dilbilgisi إ ن ال ب ي ت د ي م Müfret ي إ ن خا ل دا İsim cümlesi ا إ ن الم و م نون ب س ل م ن Fiil cümlesi ت إ ن السي ارة خ ل ف ال ب ي Zarf إ ن ا ق ل وب ع با د ه ا خ ل ص ن Câr-Mecrûr mek) ( mak أ ن.3.1.2 gibi tahkik (pekiştirme) harfidir...ki,..dığını, eceğini, olduğu gibi manalarına إ ن anlam bakımından أ ن ن başta, إ ن eder. gelir. Masdar manasını da ifâde cümle başında kullanılmaz. Fiil (أ ن ( gelir. cümlenin ortasında أ cümlelerinde mef ûl durumundaki yan cümleciklerin başında bağlaç olarak kullanılır. ع ل م ت أ ش ه د أ öğrendim. Haccın nefsi temizlediğini أن ا حج م ط ه ر ل ل نف س Hz. Muhammed in Allah ın Rasûlü olduğuna şahitlik ederim. ن م ح مدا رس ول ا isim ve haberiyle birlikte isim cümlesi olarak mefulun bih, fâil, naib-i fâil olabilir. Kendisinden önce bu أ ن durumları belirleyen bir fiil gelir. Cümlede Ali nin hasta olduğunu öğrendin. ن ع ل يا م ر ض أ ع ل م ت Mef ûlün bih نك م نا ج ح ون الا م ت حا ن sevindirir. İmtihanda başarılı olmanız beni س ر ي أ Fâil Halit in yarışta kazandığı duyuldu. ق ن خا ل دا فاز الس با Nâib-i Fâil س م ع أ ve kardeşleri (إ ن ( bakımından edatı çünkü, dığı için irab (لا ن ( yapılan getirilmesiyle (ل ( başına nin (أن ( gibidir. Araba geldiği için Muhammed gülümsedi. Muhammed gülümsedi, çünkü araba geldi. مد لا ا ب ت س م م ح ن ال س يارة ح ض رت 17
Adnan Hoyladı Annesi meşgul olduğu için öğle yemeğini Zeynep hazırladı. Öğle yemeğini Zeyneb hazırladı, çünkü annesi meşguldür. ا م ش غو ل ن وا ل د أ ع دت ز ن ب ال غ دا ء لا ن.3.1.3 (sanki) ا gibi, sanki, güya,..yor gibi, mış gibi,..casına. ecek gibi,..a benzer manalarına gelir. Mübtedâ nın habere ا ن benzediğini anlatır. Kitap hoca gibidir. Ay sanki lâmba gibidir. ن ال ك تا ب أ س تا ذ ا ن ال ق م ر ا م ص با ح (ancak) ل ك ن.3.1.4 İstidrâk; ama, fakat, lâkin, ancak, ne var ki, şu kadar var ki, manalarına gelir. İstidrâke delâlet eder. ل ك ن söylenen sözden muhâtabın zihninde doğacak yanlış anlamayı önlemektir. Daha ziyade cümle ortasında olur. Fiillerin önünde ( ك ن (ل şeklinde sonu cezimli gelir. ة Bahçe geniştir, fakat ağaçları azdır. ن أ جا رها ق ل يل ة Ev yenidir, fakat mobilyalar eskidir. ثا ث ق د يم ن الا (keşke) ل ي ت.3.1.5 bildirir. keşke, ne olaydı, ne olurdu manalarına gelir. Temennî ل ي ت ا ح د يق ة وا س ع ة ل ك ا ل ب ي ت ج د يد ل ك Keşke bugün hava ılıman olsa. ل ي ت ا ج و م ع ت د ل ال ي و م Keşke haber doğru olsaydı. ح يح ل ي ت ا خ eklenirse üzüntü, pişmanlık manası meydana gelir. Olmuş bitmiş şeyler يا nin başına ünlem edatı olan ل ي ت ve mümkün olmayacak arzular için keşke şöyle olsaydı keşke şöyle yapmasaydım vb. ifadeleri belirtmede kullanılır. 18
Anadolu İmam-Hatip Lisesi 11. Sınıf Arapça Dilbilgisi Örnek: Keşke babası onu dövmeseydi. يا ل ي ت أبا ه ل م ي ض ر ھ ل.3.1.6 (belki) ل ع bildirir. belki, ola ki, ihtimal ki, umulur ki,..bilir manalarına gelir. Tereccî (umma) ل ع ل Belki hasta uyuyordur. ر ض نا ي م ل ع ل الم Belki yolcular şimdi gelmektedir. سا ف ر ن قا د م ون الا ن ل ع ل الم Not 1: ل ي ت ve ل ع ل nin manaları birbirine yakındır. ل ي ت vukuu güç olan şeyde ل ع ل ise daha çok vukuu kolay ve mümkün olan şeyde kullanılır. Not 2: إ ن ve benzerlerinin sonuna ما harfi geldiğinde ismini nasb haberini ref etmez. Tekrar mübtedâ ve haber gibi okunur. نما ( gelince ya da ortada إ نما gelince ما nin sonuna إ ن (ancak, yalnız) olur ve artık kasr (أ (sınırlandırma) edatı olur. Müminler ancak kardeştir. (Hucurat, 10) و م ن ون إ خ و ة إ نما الم عما ل ب الن ي ات niyetlerledir. Ameller ancak إ نما الا Not 3: Bu edatlar isim cümlesine gelirken, sonlarına ( (ما gelince fiil cümlesinin başına da gelirler. Ben ancak şikâyet ederim. (Yusuf, 86) Sanki (şöyle) der gibiydi. إ نما أ ش و نما ي ق ول ا Not 4: ( ن (إ ve ( ن (أ tahfif de edilebilirler. Tahfif olması demek aynı manayı taşıdığı halde sonlarının şedde yerine sükun (cezimli) olması demektir. Dolayısıyla bu halde fiillerin önüne gelirler ve o cümle artık fiil cümlesi 19
Adnan Hoyladı ا للا م ( lâm in haberinde fethalı bir lâm bulunur, buna ayırıcı (إ ن ( edilmiş) değil, isim cümlesi olur. Muhaffef (tahfif denir. (ال فا ر قة Biz seni gerçekten yalancılardan zannediyoruz. (Şuarâ, 186) ال ا ذ ب ن نك لم ن و إ ن نظ Muhakkak ki onların çoğunu fâsık bulduk. (A râf, 102) و إ ن و ج د نا أ ك ه م ل فا س ق ن Not 5: Muhaffef ( ن (أ in haberi ( ي س (ل (değil) ve ى ى) (ع (belki umulur ki) gibi tam çekimi olmayan fiillerden olmadığı zaman şu harflerden biriyle başlamalıdır. ل م ل ن لا ق د س و ف س ن ( onun Böylelikle anlaşılır. olduğu (أ ن ( edilmiş den tahfif (أ Ve senin bize hakikaten doğruyu söylediğini bilelim. (Mâide, 113) İnsan zanneder mi ki gerçekten onun kemiklerini asla toplamayacağız (bir araya getirmeyeceğiz)? (Kıyame, 3) و ع ل م أ ن ق د ص د ق ت نا أ ي ح س ب الا سا ن أ ن ل ن ن ج م ع ع ظا م ھ Nâfiye Li l Cinsi لا 3.2. olumsuzluk edatını takip eden belirsiz haldeki mansûb isim bu ismin ait olduğu grubun toptan yokluğunu لا gösterir. Bu durumda ona Lâ en-nâfiye li l-cinsi denir. İrab bakımından إ ن nin gördüğü işi görür, yani ismi nasbeder, haberi ref eder, merfû bırakır. لا nın nâfiye olması için; a) لا nın hem ismi hem haberi nekre olmalıdır. b) İsmi لا ya bitişik olmalıdır. İsmi ile arasına başka bir kelime girmemelidir. c) لا dan önce harf-i cer gelmemelidir. Hiçbir yalancı sevilmez. Veya Sevilen yalancı yoktur. لا ا ذ ب م ح ب وب yoktur. Kadın ve erkek arasında fark لا ف رق ب ن رج ل و ام رأ ة budur. nın ismi tek kelime olursa nasb üzere mebnî olur. En yaygın kullanım şekli لا 20
Anadolu İmam-Hatip Lisesi 11. Sınıf Arapça Dilbilgisi Hiçbir engelimiz yok. لا ما ع لنا yoktur. Gayret ve yorgunluk olmaksızın başarı لا نجاح ب د ون ج ه د و ع ب Yukarıda belirtildiği gibi, لا harfinin başında cer harfinin bulunması, isim ve haberinin nekre olmaması, ismi ile kendisi arasına başka bir kelimenin girmesi durumunda nasbetmeyip sadece olumsuzluk ifade eder. kendisinde ne alışveriş ne dostluk ne de şefaat bulunmayan bir gün gelmeden önce (Bakara, 254) Müslüman korkusuzca savaşır. و لا ش فا ع ة ف يھ و لا خ لة ب ي ع م ن ق ب ل أ ن ي ا ي ي و م لا لا خ و ف س ل م ب ي جا ه د الم olur. nın ismi muzâf veya şibh-i muzâf (muzâfa benzeyen) olursa yine mansûb لا Örnek: olmaz. İyilik işleyen hiçbir kimse pişman نا د م فا ع ل خ Cinsini nefyeden lâ nın haberi mahzuf (düşmüş) olabilir. Örnek: Allah tan başka hiçbir güç ve kuvvet yoktur. Grup olumsuzu olarak kullanılan لا sık sık ( لا (إ ile birlikte kullanılır. Örnek: Allah tan başka ilah yoktur. لا ب ا وة إ و لا ق ل ھ إ لا ا لا إ و ل لا ح 21
Adnan Hoyladı 4. Kane ve Benzerleri, Beş İsim (Esma ul-hamse) 4.1. Kane ve Benzerleri İrab (hareke) bakımından إ ن ve Kardeşleri nin tam tersine isimlerini ref haberlerini nasbederler. Kâne ve kardeşleri sekiz adet fiil-i mâzîden oluşur. Bu sekiz fiili mâzîden her birinin muzâri ile emri de aynı işi yapar. Yani, isim cümlesi olan mübtedâ ve haberin önüne gelip mübtedâyı merfû haberi de mansûb yapar. Bunlara nâkıs (eksik) fiiller de denir. Nâkıs fiil denmesinin sebebi; merfû ismiyle birlikte tek bir mânâ ifâde etmeyip ikinci ismi ج و (Çocuk geldi) deyince cümle anlamı yeterli olur fakat ح ض ر ال و ل د istemeleridir. ن ا yetmez, (Hava idi) deyince ا mana eksik kalır. Yanına ikinci bir isim ilâve edilerek ن ا ج و با ر دا ا (Hava soğuk idi) deyince mana tamamlanır. Nâkıs veya Kâne benzeri olan fiiller ve işlevleri şunlardır: صا ر ل ي س أ ص ب ح أ م ى ى أ ض ظ ل با ت ن ا Çözümleme: ش د يدا Soğuk şiddetlidir. Soğuk şiddetliydi. ال د ا ل د ش د يد ان ال د ش د يدا ان Nakıs fiilin haberi Harekesi fetha Nekre Nakıs fiilin ismi (Mübteda) Harekesi zamme Marife Nakıs Fiil İsim cümlesinin kuralları nakıs fiilin ismi ve haberi için de geçerlidir. oldu) (..idi, ان 4.1.1. ن söylenmez. fiilinin asıl manası..idi olup nâkıs fiildir. Tam fiil olarak kullanıldığında ismi haberi şeklinde ا Çünkü o zaman mübtedâ haberin önünde değil bir fiil cümlesinin içinde (birleşik fiil olmak üzere) yardımcı fiil vazifesini görür. Bu durumda kânedeki gizli zamir kânenin ismi, fiil ise kânenin haberi olur. O yazdıydı. Gizli ه و kânenin ismi mahallen merfu ا ن ك ت ب 22
Anadolu İmam-Hatip Lisesi 11. Sınıf Arapça Dilbilgisi Örnek: د ان و ج Sen hastaydın. kânenin haberi mahallen mansup ك ت ب kânenin ismi mahallen merfu ت kânenin haberi mansup م ر ضا ان ي ق رأ ك ن ت م ر ضا ب ت ان ك olur. bulunmuştu okuyordu yazdı idi, yazmıştı ن olur. mazi fiilin bulunduğu bir cümlenin başına gelirse basit geçmiş zamanın hikayesi ا Örnek: Ahmet mektup yazdıydı. ان ا ح م د ك ت ب الر س ال ة ن bulunan mazi fiilin bulunduğu bir cümlenin başına gelirse bileşik geçmiş zamanın hikayesi ق د başında ا Örnek: Ahmet mektup yazmıştı. ان ا ح م د ق د ك ت ب الر س ال ة ن olur. muzari fiilin bulunduğu bir cümlenin başına gelirse geniş veya şimdiki zamanın hikayesi ا Örnek: Ahmet mektup yazardı. ان ا ح م د ي ك ت ب الر س ال ة Ahmet mektup yazıyordu. ن başında gelecek zaman eki bulunan muzari fiilin bulunduğu bir cümlenin başına gelirse gelecek ا zamanın hikayesi olur. Örnek: Ahmet mektup yazacaktı. ا ح م د س ي ك ت ب الر س ال ة ان 23
Adnan Hoyladı Konuyla İlgili Cümle Yolculuk faydalıydı. ح ل ة م م ت ع ة. ا ن ت الر Hoca yoktu. ان الا س تاذ غا ي با Ders kolaydı. ان ال درس س ه لا Ev temiz idi. ان ال ب ي ت ن ظ يفا Kalabalık çoğaldı. حا م ش د يدا ان الز ن ن nin ismi de haberi de tamlama şeklinde gelebilir. Bu özellikler ا geçerlidir. nin diğer benzerleri için de ا Örnek: Müslümanların Kâbe yi tavafı dün kolaydı. س ان ال ك ع ب ة س ه لا أ م س ل م ن ب ط وا ف الم Harf-i cer ya da zarfla başlayan ( var manası ifade eden) cümle parçası mübtedâ değil öne geçmiş haberdir. (haber mukaddem). Var olan şey de muahhar mübtedâ olur. Böylece dolayısıyla ( ن nin ( ا haberi de öne geçmiş haber, ( ن ( ا nin ismi de sonradan gelen isim olmuş olur. Çözümleme: ال غ رف ة ر جا ل Adamlar odada idi. ان Nakıs fiilin ismi (Mübteda) Nakıs fiilin haberi Nakıs fiil İsmi fâil Kâne fiilinin haberi olunca geçmiş zamanın sürekli halini oluşturur. Örnek: O Allah a secde ederdi. ه و ان ج دا ن fiili Allah ile kullanıldığında anlamı zamanla sınırlı değildir. Sadece geçmişi anlatmaz, durumu bildirir ve ا haberin sonsuz devamlılığını gösterir. ن ي ون ا ebedidir, ezelidir manalarına da gelir. Örnek: 24
Anadolu İmam-Hatip Lisesi 11. Sınıf Arapça Dilbilgisi Allah bilir ve hakîmdir. ع ل يما ح ك يما ان ا Olumsuz ن ا nin haberi muzâri olduğunda başında esreli bir ( (ل bulunabilir. Buna inkâr lâmı (lâmul cuhûd) denir ve yanında gizli bir ( ن (أ olduğu düşünülür. Örnek: Arkadaş arkadaşına asla ihanet edecek değildir. dönüştü) (oldu, صا ر 4.1.2. (صا ر ي ص anlatır.( Bir halden diğer hale geçmeyi ما ان ال صد يق ل ي خ ون ص د يق ھ Elbise kısa oldu. صا ر ال ثو ب ق ص ا çalışkanlaştı. İki öğrenci صا ن ر الط ال با ن م ج د ي oldu. İki öğrenci sevilen صا ن رت ل م يذ تا ن م ح ب و ت olmadı) (değil, ل ي س.4.1.3 Muzârisi olmayan bir fiil olarak mâzî durumunda çekime girer. Hizmetçi güçlü değildir. Ben fakir değilim. gelir. fiili ile yapılan cümlelerde haber kısmı iki şekilde ل ي س ل ي س ا خا د م ق و ا ل س ت ف ق ا 1- Mansûb durumda; Sen mümin değilsin. Onlar mü min değiller. ل س ت م و م نا إ م ل ي س ن وا م و م ن 25
Adnan Hoyladı 2- Manayı te kîd için ( (ب harfi cerine bağlı mecrûr olarak; Bu bir şey değildir. Bu hiçbir şey değildir. Nâdiren olumsuzluk edatı olarak kullanılır. ل ي س ه ذا ش يي ا ى ي ء ل ي س هذا Yağmur yağmıyor. ط ر ل ي س س ق ط الم ( (لا ت ( denen Leyse ye benzeyen edatlar mübtedâ ve haber cümlesinin başına getirilerek (إ ن ( (ما ( (لا kullanılmakta ل ي س gibidir. Hepsi de yok, değil manasınadır. gelebilir. gibi görev yapar, ismini ref, haberini nasbeder. İsmi belirli veya belirsiz olarak ل ي س :إ ن Adam ayakta değildir. Zeyd ayakta değildir. gelir. Hem belirli hem belirsiz isme :ما Senden hayırlı kimse yoktur. Bu ihmal edilmiş değildir. azdır. gibi kullanıldığı ل ي س getirilir. Yalnız belirsiz ismin başına :لا Ondan hayırlı bir kimse yoktur. إ ن رج ل قا ي ما إ ن ز د قا ي ما ك ما أ ح د خ ا م ن ما ه ذا م ه م لا ھ لا أ ح د خ ا م ن 26
Anadolu İmam-Hatip Lisesi 11. Sınıf Arapça Dilbilgisi Kaçan adam yoktur. لا رج ل ها ر ا eder. harf-i ceri getirilebilir. Bu cer te kit ifade (ب ( haberlerine nın لا ve ما Bu hiçbirşey değildir. ما هذا ى ي ء değildir. Ali asla huzurlu ما ع ا د ئ Bu cümleler إ ن cümlesine gelen te kîd lâmı gibidir. Gerçekten Ali huzurludur. ئ إ ن ع ل يا ل ها د manasındadır. İsmini ref haberini nasbeder. Başında bulunduğu isim cümlesinin kısımları zaman ل ي س :لات isimlerinden biri olur. Ancak kullanıldığı ifadede mübtedâ ile haberi birarada zikredilmez. İkisinden birisi, genellikle mübtedâ ( لات nin ismi) mahzûf olur (düşürülür), haberi kullanılır. Pişmanlık vakti değildir. (Artık) kurtulma zamanı değildir. sabahladı) (sabah oldu, أ ص ب ح 4.1.4. Mazi ve muzarisi ( أ ص ب ح ي ص ب ح ) şeklindedir. لات و ق ت ن دا م ة لات ح ن م ن اص Bahçe güzel oldu. أ ص ب ح ت ا ح د يق ة ج م يل ة Meşgul oldular. ن أ ص ب حوا ش غ ول Onlar hemşire oldular. ت ضا م م ر أ ص ب ح ن 27
Adnan Hoyladı kuşlukladı) (kuşluk oldu, أ ض 4.1.5. Mazi ve muzarisi ( ض ي ض (أ şeklindedir. Cadde kalabalık oldu. Bulut yoğun oldu. Doktorlar meşgul oldu. etti) (gündüz oldu, devam ظ ل 4.1.6. ل ( muzarisi Mazi ve şeklindedir. (ظ ل ي ظ أ ض الش ار ع م زد ح ما أ ض ال غ ما م ك ث يفا أ ض الا ط باء م ش غ ول ن Anne sabırlı olmaya devam etti. ظ لت صا رة م ب الا ع ل م خ د م ة ال تع ل ي م etti. Öğretmen talim (eğitim) hizmetinde devam ظ ل الم Kızlar avluda oynamaya devam etti. ء ظ لت ال ب نا ت ي ل ع ن ال ف نا akşamladı) (akşam oldu, أ م ىى 4.1.7. ي م ى ي) Mazi ve muzarisi şeklindedir. (أ م ى ى İşçi yorgun oldu. Öğretmenler mutlu olarak akşamladı. Öğrenci çalışkan oldu. geceledi) (gece oldu, با ت 4.1.8. Mazi ve muzarisi ( ت ي ب يت (أبا şeklindedir. ال عا م ل م ت ع با سا ت س ع يدا د ر الم الت ل م يذ م ج دا أ م س ت أ م أ م ىى ى ى ت 28
Anadolu İmam-Hatip Lisesi 11. Sınıf Arapça Dilbilgisi Hasta acı çeker oldu. لمر ض م تا لم ا ا با ت Öğrenci çalışkan oldu. الت ل م يذ م ج دا با ت İşçi yorgun oldu. با ت عا م ل م ت ع با manasında kullanılabilir. Bunlara صا ر kelimelerinin hepsi yardımcı fiil olarak (أ ص ب ح أض ظل أ م ى ى بات ( (oldu) bir halden bir hale dönüşmeyi ifade ederken zaman mefhumu yoktur. Hepsi صا ر denir. benzerleri de صا ر de oldu şeklinde tercüme edilebilir. Ancak ifade ettikleri zamanın anlamı zihnen muhafaza edilir. *Yukarıda ikinci olarak verilen anlamlar tam fiil olarak kullanıldığında tercüme edilir. Mâzî muzâri emir olmak üzere bütün siygaları kullanılır. Niçin öğrencilerden çoğu (öğrencilerin çoğu) orduda subay olmayı sever (ister)? sabahladı. Adam hastanede ال رج ل الم س تشفى أ ص ب ح ي ص ب ك ث م ن ال تلام يذ أ ن حوا باطا ذا ي ح ب لم ا ا ج ي ش Mesela ilk cümlede أص ب ح yı tam fiil olarak kabul edersek, o zaman bu fiillerden sonraki isme أص ب ح nın ismi س ت ش فى fâil, ال رج ل fiil أ ص ب ح ve haberi demeyiz. Fiil cümlesinin elemanları olarak da mef ûlün bih gayr-i sarih الم olur. ن ل ي س صا ر Nakıs fiillerden en çok kullanılanı dır. ا ن Not: Tahfif (kolaylık) kabilinden ve nehyinden bazen nun harfleri (ي ك ن ( meczûmundan nin ا muzâri düşürülebilir. Bu kullanılış daha ziyade Kur ân-ı Kerim ve eski metinlerde görülür. İyilik olursa kat kat arttırır. إ ن ت ك ح س ن ة ي ضا ع ف ها ل م أ ك خا ي نا olmadım. Hâin Olumsuz ن ا nin haberi başına zâid ( (ب harfi getirilince mana kuvvetlenmiş olur. Örnek: değildir. Orada asla yabancı ل م ي ك ن ر ب ف يھ 29
Adnan Hoyladı Not: ( ي س (ل fiili hariç diğerlerinin mâzî muzâri ve emri mevcuttur. ل ي س nin yalnızca mâzî çekimi vardır. 4.1.9. Ef âlü l-istimrâr ن Ef âlü l-istimrâr denilen (devamlılık ifâde eden) fiiller de irab bakımından ve kardeşleri gibidir. İsim ا cümlesinin başına geldiği takdirde mübtedâ ile haber üzerinde aynı etkiyi yaparlar. Birçok gramer kitabında ن ا ve Kardeşleriyle birlikte zikredilmektedirler. Bu fiiller isminin haberiyle nitelenmesindeki sürekliliği anlatır ve şunlardır: أ ص ب ح أ م ى ى أ ض ظ ل با ت ما Hepsi de halâ, devam ediyor manasındadır. Mâzî ya da muzâri olarak gelebilirler. Başlarındaki olumsuzluk harfi olmasına rağmen fiile olumsuzluk değil devamlılık manası kazandırır. Aksi takdirde devamlılık vermez. Şimdi bunları örnekleriyle görelim: Hasta hâlâ hayattadır. ما زا ل الم ر ض ح يا Çocuklar hâlâ uyuyorlar. لا ي زا ل الا طفا ل نا ي م ن Çocuk hâlâ hastadır. ال و ل د م ر ضا ما ب ر ح Hasta hâlâ uyuyor. ح الم ر ض نا ي ما لا ي Tüccar hâlâ doğrudur. ف ئ الت اج ر صا د قا Câhil inadında hâlâ ısrarlıdır. ا جا ه ل م ص را ع ع نا د ه لا ي ف ت ا Hava hâlâ yağmurludur. ما ان ف كت السما ء م م ط رة Meltem (ılık rüzgâr) hâlâ tatlıdır. ال نس يم ع ل يلا لا ي ن ف ك Işık zayıf olduğu müddetçe okuma. ال نور ض ئ يلا ما دا م لا ت ق رأ Diri olduğum müddetçe Allah a ibadet ederim. ح يا أ ع ب د ا ما د م ت ye. Aç olduğun müddetçe ل ما د م ت ئ عا Bu ilk dört fiil örneklerde görüldüğü gibi yalnız mâzî ve muzâri siygalarında gelir. bağlar. dığı müddetçe: Kendinden önce gelen cümlenin müddetini kendinden sonraki cümleye ما دا م gibi yalnız mâzî siygasında bulunur. ي س ل 30
Anadolu İmam-Hatip Lisesi 11. Sınıf Arapça Dilbilgisi Not 1: ن ا ve kardeşlerinden bu yana söylenen nâkıs fiillerin isimleri müfred, tesniye ve cemi de gelse fiiller hep müfred gelir. Aksi takdirde normal fiil vazifesi görürler. İki adam konuşuyorlardı. Çocuklar hâlâ uyumaktadırlar. ن ي ت لما ن ا ن ال رج لا ط فا ل نا ي م ن لا ي زا ل الا Not 2: Nâkıs fiillerin isimleri müzekkerse fiiller de müzekker, isimler müennes ise fiiller de müennes gelir. Ev geniş değildir. Mümin yaşadığı müddetçe namazı hiç terk etmeyecek. ن ي ك ل ار وا س ع ة ل ي س ت الد ال صلاة و م ن ح يا ما دا م الم Not 3: Nâkıs fiillerin haberleri isim cümlesinin haberi gibi müfred, cümle ve şibh-i cümle (zarf ve cârmecrûr) olarak gelir. م ر ا ن ع Çeşidi Müfred Terbiyeli daima sevilir. ما زا ل الم ه ذب ح ب و ا İsim Cümlesi Sabahleyin Ömer in kızı uyuyordu. ب نتھ نا ي م ة ال صبا ح لم م ع أ س تا ذ ه konuşuyordu. Fiil Cümlesi Öğrenci hocasıyla ا ن الط ال ب ي ت د رس idi. Zarf Kız öğrenciler okulun önünde ت Câr- mecrûr 4.2. Beş İsim (Esma ul - Hamse) Statta seyirciler vardı. ة ون ان الط ال با ت أ ما م الم ل ع ب م تف ر ج ا ن الم Arapça da Esmâ ü l-hamse denen ve tamlama kalıbında kullanıldığında alışılmamış bir şekil değişikliğine uğrayan 5 isim vardır. Bu beş isim şunlardır: أ ب ح م أ خ ذ و ف و Ağız Sahip Erkek kardeş Kayınpeder Baba 31
Adnan Hoyladı Bu isimler mütekellim yâ sı (ي) dışındaki zamirle birleştikleri takdirde (و: vâv ) ile merfû, (elif: ا ) ile mansûb ve (yâ: (ي ile mecrûr olurlar. Yâni bu isimlerden birinin fâil ya da mübtedâ veya nâib-i fâil olması durumunda son وك أ بو ك ( bulunur harfinin merfû (ötre) olması gerekirse zamirle birleşmeden önce sonunda vâv gibi). Mef ûl أ خ gibi mansûb (fethalı) olması gerekirse zamirle birleşmeden önce sonunda elif bulunur ( أ خ اك أ ب اك gibi). Harf-i cer den sonra gelmeleri gibi esre olmaları gereken durumda ise sonunda yâ bulunur. ( م ن أ خ يك gibi). م ن أ ب يك Beş ismin irabının harflerle olabilmesi için şu şartların oluşması gerekmektedir: 1. Müfred olmalı. Tesniye veya cemî olmamalı. 2. Mütekellim yâ sı dışında herhangi bir isme veya zamire muzâf olmalı. 3. Musaggar olmamalı. Yani küçültme vezninde (ism-i tasgir) olmamalı. Bu şartları taşıyan beş ismin ref hali vav (,(و nasb hali elif ( (ا cer hali ise yâ ( (ي ile olmaktadır. Beş isimden ancak yularıdaki şartlar فو - ذ و alırlar. bu şartları taşımazlarsa normal müfret kelimeler gibi hareke ح م أ ب أ خ dahilinde kullanılırlar. Ağız anlamına gelen فو, ayrıca mim harfiyle de kullanılmaktadır. ف م Mim ile kullanıldığında muzâf dahi olsa irabı harekeyle olur. Misal: ف م ھ ف م ھ - ف م ھ Mecrûr Hali Mansûb Hali Merfû Hali Beş İsim أ ي أ ب أ ب و أ با Baba أ خ و أ خا أ خ Kardeş ح ي ح ما ح م و ح ح م ح م Kayınpeder ذ ي ذا ذ و ذو ذ Sahip فا ف و فو ف Ağız Konuyla İlgili Cümle Merfu Baban işten döndü. رج ع أ ب وك م ن الع م ل Kardeşi Ankara ya gitti. س اف ر أ خ وه إ أ ن ق رة görmesin. Ağzın dert وك لا فض Kayınpederi çok zengindir. ح م وه غ ي ج دا Edep sahibi sevilir. ذو الا د ب م ح ب وب 32
Anadolu İmam-Hatip Lisesi 11. Sınıf Arapça Dilbilgisi Konuyla İlgili Cümle Mansub Babam, kayınpederini akşam yemeğine davet ediyor. Diş doktoru hastadan ağzını açmasını istedi. Kim olursa olsun hak sahibine hakkını ver. Hangimiz rahmetli babanı tanımayız ki! Müdür, Ali nin kardeşini sınıftan attı. Konuyla İlgili Cümle Mecrur الع ش اء أ ي ي د عو ح م اك إ اه أ ن ي ف ت ح ف ب يب الا س نان م ن المر ض طل ب ط آت ذ ح ا ا ح ق قھ اي ن ا م ن ان م ن م نا لا ع ر ف أ ب اك المر ح و م م ن ال صف طرد الم د ير أخا ع ه ل ي ن ط ق م ن م اء mi? Ağzımda su var, ağzında su olan kimse konuşabilir ف يھ ف ي م اء و Kardeşine söyle bir daha benle konuşmasın. ثان ي ة لم م خ يك لا ي ت ق ل لا Kötü ahlaklı kişiden uzak dur. ا ب ت ع د ع ن خ ص ذ ي ق خ ل س ي ئ Her kız babasına hayrandır. ا م ج ب ة ن ت ب ا ب ل ب Dersten sonra kayınpederine uğrayacağım. س ا م ر ب ح م يك ع د ال در س Bu beş isimden gibidir. tamlama kalıbında olmadıklarında normal kurallı isimler ح م أ ب أ خ Baba çarşıdan evine dönüyor. Kayın pederin senin babandır. ب ي رج ع إ ب ي ت ھ م ن ال سو ق ا لا ح م وك أ ب ل ك (sahip olan) sadece tamlama yapısının ilk elemanı olan muzâf olarak görev yapar ve belirsiz (nekre) şekli ذ و de yoktur. Zamirlerle kullanılmaz. akıllısın. Gerçekten sen إ نك ذو ع ق ل 33
ا ل ك ر م ذ و ف ض ل ع الن اس Adnan Hoyladı Kerim insanlara karşı fazilet (iyilik) sahibidir. Bu beş isimden biri olan ve Kur ân da çok geçen ذ و isminin çekimi şöyledir: Müsennâ- Mecrûr Hali Mansûb Hali Merfû Hali ذ ي ذا ذو ذا ت ذا ت ذا ت ذو ي ذ و ي ذوا ذ وا ي ذ وا ي ذ وا تا Müfred-Müzekker Müfred-Müennes Müsennâ-Müzekker Müennes و ذ ي و ذ ي ذ و وا Cem-Müzekker ذ و ذ وا ت ذ وا ت ت ذ وا Cem-Müennes أ و أ أ ول و أ Cem-Müzekker أ ول أ ولات أ ولات ولات أ Cem-Müennes Beş ismin tesniyeleri: Nasp Hali أ Merfu Hali ب Beş İsim Baba أ أ ب و ن ب و ان أ خ أ خ و ان و أ خ Erkek Kardeş ن Kayınpeder ح م حم و ان حم و ن ذو ي Sahip ذ و ذوا ف م ن ف و - ف م ف م ان Ağız Beş ismin cemileri: Merfu Hali Beş İsim آب اء أ ب آب Baba أ إ خ و ة إ خ و ان أ خ Erkek Kardeş Kayınpeder ح م أ ح م اء 34
Anadolu İmam-Hatip Lisesi 11. Sınıf Arapça Dilbilgisi و- ذ و وا ذ و أ ول Sahip ذ أ ف و اه فو - Ağız Kaç kardeşin var? İki kardeşim var. ن ك م أ خا ك أ خ وا ن اث نا Çocuklar ana babalarına saygı gösterir. ي ح م الا ب نا ء الا ب و ن Ana babamız bize yardım ediyor. ي ن ص ر نا أ ب وا نا geldi. Çalışkan iki kardeş ج د ان خ و ان ا ج اء الا gördüm. İlim sahibi iki kişiyi رأ ي ت ذو ي ع ل م Babanıza selam verdim. س لم ت ع أ ب و ك م ا Kardeşler birbirlerine yardım ederler. Babalar çocuklarının eğitiminden sorumludurlar. Babam her yıl bir kere düzenlenen kayınpederler toplantısına katıldı. İhtiyaç sahipleri geldi. İhtiyaç sahiplerini gördüm. İhtiyaç sahiplerine selam verdim. 5. Fiil Cümlesi الا خ و ان س اع د ع ض ه م ع ض ا الا ب اء م س و ول ون ع ن ت ر ي ة د ه م أ و لا ل عام ي اج ت م اع الا ح م اء ا لذ ي ي ق ام م رة ش ارك أ ج اء ذ و و ا حاج ات رأ ي ت ذ و ي ا ح اج ا ت س لم ت ع ذ و ي ا ح اج ات Türkçede yüklemi isim olan cümlelere isim cümlesi, fiil olan cümleye ise fiil cümlesi denilmektedir. Türkçe bir cümleyi Arapçaya isim ya da fiil cümlesi olarak çevirmek istersek Türkçe cümlenin fiiline göre cümlenin çeşidini belirleriz. Arapçada isimle başlayan cümleye isim, fiille başlayan cümleye fiil cümlesi denir. Fiil cümlesinin 2 temel ögesi vardır: Fiil ve fail. Genelde buna meful de eklenir. Böylece 3 öge olur. Meful Fail Fiil 35
Adnan Hoyladı 5.1. Fail ا خ ذ ح م ا د ا ل ك ت اب kitabı Ahmet aldı. Tümleç Özne Yüklem Cümlenin öznesidir. Fiili yapanı gösterir. Genellikle marifedir. Bazen yerine göre nekra da olabilir. Harekesi ise merfudur. Fail, fiilden sonra gelir. Fiil, faile cinsiyet bakımından uyar; ancak sayı bakımından uymaz. Fail ister müfred, ister müsenna, isterse cem i olsun, fiil her zaman müfred gelir. Cümlede fail yoksa fiil çekilerek tesniye veya cemi gelebilir. Arapçada fâil daima merfudur. Merfû, tesniye (ikil) ve cem-i müzekker sâlim (düzenli eril çoğul) isimler hariç sonu zammeli anlamına gelir. Tesniyelerde sondan bir önceki elif ile cem-i müzekker sâlimlerde aynı özellikteki vâv ref alâmeti (merfû luk belirtisi) olan zammeye eşdeğerdir. Aşağıdaki cümlelerde altı çizili fâillerle onların merfû luklarına delil teşkil eden ref alâmetlerini dikkatle inceleyiniz. oynuyor. Çocuk bahçede ا حد يق ة ي ل ع ب ال و ل د ilgilenirler. Anne baba çocukların eğitimiyle د ه م ا م الا ب وان ب ب ي ة أ و لا ت Müslümanlar güneş doğmadan önce kalkarlar. ر ق ب ل ال ف ج ي ض الم س ل م ون 5.2. Fiil Zamana bağlı olarak bir iş, bir oluş ve bir hareket bildiren kelimedir. Mazi, muzari ve emir olarak üçe ayrılır. Mâzî: Türkçemizdeki dili geçmiş zamanın karşılığıdır. Muzâri: Türkçemizdeki şimdiki, geniş ve gelecek zamanların karşılığı olup gelecek zaman anlamına geldiğini gösteren bir delil yoksa şimdiki ve geniş zaman karşılığında kullanılır. Emir: Bir işin olmasını veya yapılmasını istemek için kullanılan fiil kipidir. Hoca, Halit i ödüllendirdi. Mümin Allah a tevekkül eder. اف ا و ل ي ت الا س ت اذ خال دا و م ن ع الله الم ا ج ل س Otur. 36
Anadolu İmam-Hatip Lisesi 11. Sınıf Arapça Dilbilgisi ر ى ى kullanılır. Şu farklı noktaya da dikkat çekmek istiyoruz: Bazen mazi fiiller dua veya beddua anlamında ع ن ك ى ل ه ب ; olsun.) (Allah senden razı ا ي د ا أ بت ; kurusun.) (Ebu Leheb in elleri ت ف يك (Allah seni ب ارك ا bereketlendirsin.) cümleleri bu kaideye örnektir. 5.3. Meful Failin yaptığı işten etkilenen kelime veya kelimelere denir. Türkçedeki nesnenin veya tümlecin karşılığıdır. Mef ûl daima mansûbdur. Mansûb, tesniye (ikil) ve sâlim cemi (düzenli çoğul) isimler hariç sonu fethalı anlamına gelir. Cem-i müennes sâlimlerde kesra, tesniyelerde ve cem-i müzekker salimlerde ise, sondan bir önceki harf konumundaki yâ nasb alâmeti (mansûbluk belirtisi) olan fethaya eşdeğerdir. Çocuk süt içiyor. Anne çocukları börekle doyuruyor. İstanbul da kütüphaneleri ziyaret ettik. Müdür çalışkanları ödüllendirdi. Ali iki mektubu yazdı. Genel يب ش رب ال و ل د ا ح ل م ش ب ع الا الا و لاد ال ف ط ب ك ت با ت إ س ت ان ب ول الم اف ا الم د ير د ين ج ا ن ك ت ب ع ز ر ن ا ال ت س ا لر Öğrenci bir hikâye okudu. ق رأ الطال ب ق ص ة uyudu. Bebek ن ام ال رض يع Asker öldü. مات ا جن د ي Bayan öğrenciler çıktı. خ رج ت الط ال بات İki çocuk oynuyor. ي ل ع ب الو لدان البنتان oynuyor. İki kız Müslümanlar secde etti. Hasan bir aslan gördü. Ali mescitte namaz kıldı. 37 ت لع ب ج د المسل مون رأ ى ح س ن أ س دا ص ع الم ج د
Adnan Hoyladı Örneklere dikkat edilirse fâil (özne), ister müfred (tekil), ister tesniye (ikil), isterse de cemi (çoğul) olsun fiil dâima 3. tekil şahıs kipinde gelmektedir. Fiille fâil arasında sadece müenneslik (dişillik)-müzekkerlik (erillik) açısından uyum bulunmaktadır. Türkçe devrik cümlelerde olduğu üzere, Arapça fiil cümlelerindeki Fiil+Fâil+Mef ûl dizilişi ( الم ج د صل يت ) örneğinde olduğu gibi mef ûlün öne geçmesi suretiyle bozulabilir. Öne geçen mef ûl isim olsa da cümle yine fiil cümlesi olarak kalır. Ancak fâil hiçbir zaman için fiilin önüne geçemez. Şayet geçerse cümle fiil cümlesi olmaktan çıkar ve isim cümlesine dönüşmüş olur. Bu durumda öne geçmiş olan fâil de mübteda olmuş olur. Örneğin ( الد رس ي ق رأ ع ) Ali dersi okuyor fiil cümlesinde fâil (özne) konumunda olan ( ع ) kelimesini başa alarak ( ع ي ق رأ الد رس ) şeklinde yeniden yazmış olsak cümle artık isim cümlesi ve bir önceki cümlede fâil konumunda olan ( ع ) kelimesi de artık fâil değil mübteda olmuş olur. 6. Mefûller 6.1. Meful Bih Failin yaptığı işten doğrudan etkilenen; olayın, üzerinde meydana geldiği ögedir. Eğer harf-i cersiz olarak gelirse mefulün bih sarih olur. Eğer harf-i cerli gelirse mefulün bih gayri sarih olur. Mefulün bih sarih açık meful demektir. Çünkü nasb alametini açıkça alır. Türkçedeki karşılığı düz tümleçtir. Mefulün bih gayr-i sarih ise açık olmayan mefulün bih anlamına gelir. Çünkü harf-i cerden dolayı açıkça nasb alametini alamaz. Mefulün bih alan fiil müteaddi fiildir. Mefulün bih almayan fiil ise lazım fiildir. Harekesi üstün ( -) ya da üstün tenvin olur (.(ا Fiile ne, kimi, neyi, neye sorusunu sorduğumuzda aldığımız cevap mef ûl bihtir. Fiil ile fâil arasında olması gereken müzekker-müennes uyumu şartı mef ûlün bihle diğerleri arasında yoktur. Yâni mef ûlün bih in fiil ya da fâil ile müzekkerlik müenneslik, tekillik çoğulluk vs. açısından uyumlu olma şartı aranmaz. Meful Fail Fiil Öğrenci dersi yazdı. ال درس الت ل مي ذ ك ت ب الت ل Baba suyu içti الما ء الا ب ش ر ب Öğrenci bir kitap okudu ك تا با ا ل ت لي م ذ ق رأ Yukarıdaki örneklerde görüldüğü gibi fâilin açıkça yazılışı (öğrenci, baba, Halit gibi) gâib fiil kullanıldığında gerçekleşir. Muhâtab ve mütekellim fiillerde fiil ve fâil bir arada olur. Yine de fiile aynı sorular (ne, neyi, kimi kime) sorulduğunda alınan cevap mef ûlü bihtir. 38