KENT AGA4LARI VE SUS BITKILERINDE BAKIM ve BUDAMA ESASLARI

T.C. ISTANBUL BUYUK$EHIR BELEDIYE BA$KANLIGI ^EVRE KORUMA VE KONTROL DAIRE BASKANLIGI PARK VE BAHCELER MUDURLUGU KENT AGA4LARI VE SUS BITKILERINDE BAKIM ve BUDAMA ESASLARI GENISLETILMIS 4. BASKI

YAYIN KURULU -Prof. Dr. H. Ferhat BOZKUS - I. U. Orman Fakultesi Ogretim Uyesi -Prof. Dr. Huseyin DIRIK - I. U. Orman Fakultesi Ogretim Uyesi -Prof. Dr. Unal ASAN - 1. U. Orman Fakultesi Ogretim Uyesi -M. Ihsan SIMSEK - Ibb Park ve Bahceler Mi di rii -YGksel SAHIN - lbb Park Bah4eler Are ve Halkla lliskiler Sefi -Ibrahim DEDEOGLU - fbb Park Bahceler Budoma ve Restorasyon Sefi IBB BASIMEVI - 2010

ONSOZ Turkiye'nin dunyaya acilan penceresi, dunyanin ulkemize giris kapisi Istanbul, gunumuzde 14 milyon nufusa ev sahipligi yapan, Turkiye ekonomisinin yaklasik yuzde 50'ini sirtlayan dev bir metropol. Bu anlamda yogun is temposu ve buna bagli gelisen styes, Istanbullularin ruhsal ve bedensel olarak yenilenecekleri yesil alanlarin onemini her gecen gun biraz daha arttirnyor. Bundan dolayi Istanbul Biyiksehir Belediyesi olarak bizler, Istanbul halkina en guzel cevresel imkanlari saglamak konusunda "do ru ve etkili" projeler hazirlayip, uygulamaya koyuyoruz. Iste bundan dolayi bugun Istanbul'umuz, basta laleler olmak uzere bin bir cesit cicek ve agacla donatilmis durumda. Bu anlamda 2007 yilinda park ve bahcelerimizde acacak 7,5 milyon lalesiyle, toplami 40 milyon metrekareyi asmis yesil alanlariyla artik Istanbul'umuz tam anlamiyla bir "yesil kent." Gerceklestirmis bulundugumuz bu calismalarin bilimsel bir temele oturtulmasi amaciyla Istanbul Universitesi Orman Fakultesi ile isbirligi yaparak bir bakim ve budama semineri duzenledik. Bu seminerin neticesinde ortaya cikan "Kent Agaclari ve Sus Bitkilerinde Bakim ve Budama Esaslari" baslikli bu eserde, dunyanin onde gelen sehirlerindeki bakim ve budama calismalarindan, tarihi kent a aclarinin korunmasina kadar bir dizi konu, uzman akademisyenler tarafindan ele aliniyor. Basta Istanbul olmak uzere ulkemizdeki turn yerel yonetimlerin yesil clan calismalarina isik tutacagina inandigim bu eser, ayni zamanda universitelerimizde gerceklesen bilimsel calismalara da kaynaklik edecek nitelikte. Yine basta Milli Kutuphane olmak uzere turn kutuphanelerimize da itacagimiz bu onemli kayna in, gelecekte peyzaj calismalarina da yon verecegine inanlyorum. Bu vesileyle bu de erli eserin hazirlanmasinda eme i gecenlere tesekkur ediyor, bin bir cesit cicekler ile bezenmis yemyesil bir Istanbul'da hep birlikte yasamayi diliyorum. Kadir TOPBA$ Istanbul Buyi ksehir Belediye Ba^kani 3

IcINDEKILER ONSOZ... 3 Dr. Mim. Kadir TOPBAS, Istanbul Buyuk. ehir Belediye Baskam Istanbul'da Yapilan Budama calismalari ve Dunya Kentleri Ornekleri...7 M. Ihsan 5IMSEK, Ibrahim DEDEOGLU Budama Atiklarinin Degerlendirilmesi ve Kompostlastinlmasi...33 Doc. Dr. Ibrahim DEMIR Istanbul'da Kent Ormanlari ve Yol Agaclarinin Tarihsel Geli^imi ve Aktuel Durumu...41 Prof. Dr. Adnan UZUN Kent A aclarinda Baslica Bakim Sorunlari ve Budama Esaslari...63 Prof.Dr. Ferhat BOZKUS, Suleyman 0BAN Sus Bitkilerinde Budama Ilkeleri ve Uygulama Teknikleri...83 Prof. Dr. Huse yin DIRIK Bitkitere Zarar Veren cesitli Faktorler......117 Prof. Dr. Torul MOL Istanbul'daki Tarihi Agaclarin Tedavi ve Rehabilitasyonu...135 Ibrahim DEDEOGLU, Abdullah AYKUT Anitsal A^aclarin Tanimi,Teknik Ozellikleri ve Korunmalari...157 Prof. Dr. Unal ASAN Istanbul kent ormantannda planlama esaslari ve faydalanmanin duzenlenmesi...169 Prof. Dr. Unal ASAN Kent Ici Yol Agaclandirmalarimn Kulturel Ko^ullari ve Dolmabahce Cinarlari Orneginde Budama ve Koruma Esaslari...193 Prof. Dr. Hbseyin DIRIK, Servet 4ALl^KAN, Beyza SAT Bonsai ve Topiary Budama Sanatlari ve Istanbul Kenti Icerisindeki Kullanimlari Dr. Gokgen Firdevs YUCEL Ibrahim DEDEOGLU...225 Meyve A aclarinda Bahce Tesisi ve Budama Esaslari...245 Erol Bekin, Lutfi 4eribas 5

7 ISTANBULDA BUDAMA ALI$MALARI YE DUNYA KENTLERI ORNEKLERI M. Ihsan $im$ek 1 Ibrahim DEDEOGLUI Park ve Bahceler Muduru Orman Muhendisi 1.GIRIS Istanbul kentinde 1996'dan beri yogun bir ekilde gorsel ve i$levsel amacli agaclandirmalar, park ve ye$il alan duzenlemeleri yapilmaktadir. Bu tali malarla bir dunya ehri olan Istanbul'a onemli olcude ye il doku kazandirilmt, gelecekte ehrin ihti$amma, ferahligina katkida bulunulnu^tur. Yapilan bu agaclandirma cali^malari kapsamli ve uzun sureli bakim uygulamalarini da zorunlu kilmaktadir. Zira agar kulturu, budama, sulama, gubreleme ve zararlilarla mucadele gibi turn bakim tedbirlerinin duzenli olarak uygulanmasmi gerektirir. Bu ko ul ozellikle kent agaclarmda buyuk onem to ir. Kentler kirsal alanlardan cok farkh ve kendilerine ozgu bir ekosisteme sahiptirler. Kentlerdeki agaclar kirsal alandakilere kiyasla, cok daha zor ko^ullarda yeti^mektedir. Bu zorluluklari iyi te$his etmek ve ona gerekli teknik onlemleri almak gerek i r. Budama, gene ya*lardan itibaren ihmal edihneden sistemli bir bicimde ileri ya$lara kadar devan ettirilmesi gereken bir i^lemdir. Ilk yillarda ihmal edip ileri ya$larda telafi Win yapilan kuvvetli budamalar arzulanan sonucu saglamaz, aksine buyuk yaralar acilir, yaralar koruma macunu ile kapatilmazsa zararlilarin geli$imine ortarn hazirlanir. Budamalar yeri, zamani ve dozu iyi ayarlanirsa saglikli geli$meyi duzenler, guzel bir form kazandirir ve cicek acan bitki turlerinde cicek miktarmt ve kalitesini arttirir. Budama cah$malari bilgi ve tecrube gerektirmektedir. Budama seminerleri bu alandaki eksiklikleri gorme, bilgi birikimi, yenilikleri payla mak icin onemli firsattir. 2. AMA(7 -KAPSAM YONTEM Amac; Park ve bahceler mudurlugu ekiplerince, Istanbul smirlarinda bulunan agaclarin saglikli ve duzenli gelisimlerini saglamak, ruzgar ve firtmalarda devrilebilecek agaclarda her turlu guvenlik onlemlerinin almmasi ve agaclarin gelecek nesillere aktarilmasmm saglanmasi olarak ozetlenebilir. Kapsam; Istanbul Buyuk^ehir Belediyesi mulkiyeti, kamu alanlarindaki agaclar ve muracaat eden ozel mulkiyetteki agaclarin program dahilinde budanmasmt kapsamaktadir. Ytida yakla*ik 100.000 adet agacin bakim budamalari yapilmaktadir. Yontem; Budama cali^malari, LU.Orman Faktiltesinin seckin ogretim elemanlarmin yaptigi bilimsel cali^ma, teknik rapor ve seminerleri i^iginda Orman ve Ziraat muhendisleri kontrolunde, tecrubeli bahcivanlar tarafindan yapilmaktadir. cali^malardaki tarihi agaclarin budamalari koruma kurullarmm onayini mutakiben Abide-i Hurriyet Cad. (aglayan Lisesi Yarn $i^li / Istanbul, E-Mail : misimsek@ibb.gov.tr 2 Budama $efi, Kadirgalar caddesi eski IETT Gazhanesi- Dolmabahge, E-Mail;idedeoglu@ibbgov.tr

yapihnakta, yapilan budama cali^malari hakkinda Koruma Kurullarma bilgi verilmektedir. Budama cali^malarma yonelik 2004 yilinda budama bro*uru hazirlanmi$ ve budama cali$malari olan bolgelerde bilgilendirme amacli halka dagitilmilm$tir. Ayrica, butun belediyelerin yaptiklarn budama faaliyetlerinin ayni paralelde yurumesi icin her yil uygulamali koordinasyon toplantilan yapilmaktadir. 3. 1STANBULDA YAPILAN AGAR BUDAMA ALI$MALARI Istanbul Buyuk$ehir Belediyesi Park ve Bahceler MudUrliigti biinyesinde budamalar 1997 yihnda kurulan Budama sefligi ve ihale dosyalari kapsaminda yapilan budama faaliyetleri olmak uzere iki $ekilde yapilmaktadir. Bu kapsamda sus bitkileri, gill ve agac budamalari yapilmaktadir. Park ve bahceler mudurlugu bir yilda yakla^ik 100.000 agar ve 5.000.000 adet gill ve sus bitkisi budamaktadir. Budama rah^malari mudurlugumuz bunyesinde cali^an orman muhendisi, ziraat muhendisleri kontrolinde ve yetismis bahcivanlar tarafindan yapilmaktadir. Budama ekiplerimiz daha once bircok kez yapilan uygulamalh budama seminerleri ile yeti^tirilmi^tir. Yapilan bu seminerin amaci Istanbul genelinde yapilan budama faaliyetlerinin aym duzen ve disiplin etrafinda yapilmasmm saglanmasi, budama ile ilgili sorunlara cozum alternatiflerinin belirlenmesidir. Bakim budamalari, bitkinin hayatiyetini devam ettirebilmesi icin cok buyuk onem to imaktadir. Bakim budamalan kapsaminda kuru dallar, hastalikli dallar, bir birine zarar veren dallar, catallar, tepe tact aralamalari, genclestirme budamalari, ciceklenmeye yonelik budama islernlerini icermektedir. Budamalar Marmara bolgesi icin genel olarak 31 Ekim-31 Mart tarihleri arasinda agaclarm uyku doneminde yapilmaktadir. $ekil I.Bakim budamalari yapilan agaclar fazia yukselip tehlike arz etmez Yaz budamalari, agaclarin yaprakli oldugu donemde su ve kok surgunu budamalari, kuru dal budamalari ve buyumelerini kontrol ettigimiz bitkilerde yapilan form budamalarmi kapsamaktadir. Su ve kok surgunleri Temmuz-Agustos aylarmda bitkinin hayatiyeti icin cok onem ta^imaktadir. Zira tepe tacma su ve besin aki^i azalirsa bitki kurumaya ba^lar, hatta tepe cokmeleri olu^ur.budama sonucu tahrik edilen agaclardaki yara yuzeyleri macunla kapatilmali ve surgun kontrolu yapilmalidir.

Sekil 2.Budamalar sonucu kok ve govde surgunu olu^ur bunlar hemen alinmalidir. Budama bitkilere 2-3 yilda bir tltmli bir ekilde uygulanmasi gereken bakim tedbiridir. Budama tali*malari ozellikle gene agaclarm gelecekte alacagi ekil icin onemlidir. Yeti^kin agaclar ise kok ve tepe arasindaki dengeleme budamalari acisindan onem to imaktadir. Budama cah^malarinda budanacak dallarda kesilecek yerin onemi cok buyuktur. Budama yerinin belirlenmesi, kesim yuzeyi ve bir yil sonra ki yara yuzeyi durumu gorulmektedir. $ekil 3.Bir dalin kesim yerinin belirlenmesi, kesim yuzeyi ve bir yil sonraki durumu Istanbul genelinde yapilan budamalar yapilan i^leme gore ele alinacaktir. 3.1.GULLERDE VE SUS BITKILERINDE YAPILAN BUDAMA CALI$MALARI Bu tur budamalar icin iyi yeti*mi* bahcivan ve uygun alet ve ekipman cok onem to imaktadir. A^agida ce^itli mekanlarda yapilan budama cali^malarinda ornekler verilmektedir. Sekil 4. Hava alani yolu peyzaj gulti budamasi- Bakirkoy 9

$ekil 5. Ye ilyurt havuz peyzaj gulu budamasi-bakirkoy Sekil 6. Sultanahmet havuzlu Park sus bitkilerinde form budamasi 10

$ekil 7. Dalyan Parki Zakkum ve gullerin gorunumu $ekil 8. Gortepe gul bahcesi gorunumu 3.2.AGAc'LARDA YAPILAN FORM BUDAMALARI Avrupa'da bircok ulkede yuzyillardan beri tarihi meydan ve saray bahcelerinde bu tar uygulamalari gormek mumkundur. Bu uygulamalarda amac simetrik bir gorumum, dogal bir cit ve alle tesisi olu^turmaktadir. $ekil 9. Fransa'da yapilan agaclarda form budamaya ornek 11

Sekil 10. Equp kernikli dere Caddesi Q.ilex'lerde( mete) yapilan form budamalari Sekil 11. Merter fildami yolu top akasyalarda form budamalan Sekil 12. Bakirkoy sahil yolu 4inar agaclarinda form budamalari 12

Sekil 13. Gaziosmanpasa Q.ilex'lerde( me e) yapilan form budamalari 3.3. MEYDANLARDA YAPILAN BUDAMA ALISMALARI 2006 Mart ayinda mudurlugumuz budama ekiplerince yapilan Sultanahmet Meydam, Ayasofya Meydam, At meydam ve cevresindeki tarihi mekanlarin siluetini korumak icin meydan agaclarmda yapilan budama cali^malari ve yaz donemindeki durumlari a^agidaki gibidir. $ekil 14. Sultanahmet ve Ayasofya meydani Budama cali$malari ve yaz mevsimi gorunum u Sekil 15. Ayasofya meydam ve Ayasofya camiinin budama tali malari sonrasi silueti 13

$ekil 16. Budama cali^malarinda ku yuvalan korunmaktadir Sekil 17. At meydani ve Alman ce*mesinin budama call malari sonrasi silueti $ekil 18. Sultanahrnet camii bahccesi budama cali^malari ve sonrasi gorunumu 14

$ekil 19. Sultanahmet camiinde yapilan budama calt^malari ve sonrasi durum 3.4. KORULARDA YAPILAN BUDAMA C'ALI$MALARI Istanbul Buyuksehir Belediyesi mulkiyeti ve sorumlulugunda ki Anadolu Yakasi'nda bulunan Beykoz, cubuklu-hidiv, Fethipaa, Buyuk camlica, Kucuk camlica, Harem Validebag ve Osmangazi korulari ve Avrupa Yakasi'nda ki Florya, Gulhane, Yildiz, Emirgan, Haciosman ve Kocata5 korulari olmak uzere 13 adet korunun amenajman ve silvikultur planlari Istanbul universitesi orman fakultesi ogretim uyelerinden Prof. Dr. Unal ASAN ba*kanligindaki ekip tarafindan 2001 yilinda yapilarak belediyemize kazandirilmistir. Korulardaki uygulama rali$malari, Kultur ve tabiat varliklarmm planlari onaylamasiyla 2005 yilinda ba$lamistir. ce itli korulardaki budama cali^malari ve orman idaresince damgalana ve i$aretlenen aga4larin kesilmesi aaglda verilmi t ir. $ekil 20. Florya Ataturk korusu agar budama cali$masi budama oncesi durum $ekil 21. Florya Ataturk korusu agar budama tali mass ve sonrasi durum 15

Sekil 22. Haciosman korusu agarlarda kuru alt budama cali^malari $ekil 23. Haciosman korusu Orman idaresince damgalanan agaclarin kesilmesi $ekil 24. Haciosman korusu kuru alt budama sonrasi agaclarin durumu $ekil 25. Emirgan korusu agar budama cali^malari 1 6

$ekil 22. Haciosman korusu agaclarda kuru alt budama cahsmalari. w 3^ Sekil 23. Haciosman korusu orman idaresince damgalanan agarlarin kesilmesi $ekil 24. Haciosman korusu kuru alt budama sonrasi agaclarin durumu $ekil 25. Emirgan korusu agar budama ^ali^malari 16

$ekil 26. Gulhane korusu agar budama calismalari 3.5.CADDE AGACLARINDA YAPILAN TEPE TACT BUDAMA CALI$MASI Sekil 27. Millet Caddesi Fatih $ekil 28. Darulaceze Onu cinar Agaclari Sekil 29. Nisbetiye Caddesi 17

$ekil 26. Gulhane korusu agar budama cali^malari 3.5.CADDE ACAIrLARINDA YAPILAN TEPE TACI BUDAMA IYALI$MASI Sekil 27. Millet Caddesi Fatih $ekil 28. Darulaceze OnU ^inar Agaclari Sekil 29. Nisbetiye Caddesi 17

Sekil 33.Taskisla Caddesi - Si *Ii Sekil 34. Mektep Sokak Sariyer $ekil 35. Koyba$l Caddesi Sariyer 19

$ekil 36. Suleyman Seba Caddesi - Be$ikta$ Sekil 37. Vali Konagi Caddesi $i$li $ekil 38. Icadiye Caddesi - Uskudar 20

Sekil 39. Beylerbeyi - Kucuksu Sahil Yolu Oskudar Sekil 40. Emin All Pa*a Caddesi - Kadikoy $ekil 41. Bostanci Sahil Yolu - Maltepe 21

Sekil 42. Kizilay Caddesi - Pendik 3.6. OTOVOL KENARLARINDA (E-5 VE TEM VE KAVSAKLARI) YAPILAN BUDAMA I ALI$MALARI Sekil 43. Darulaceze Onu E-5 Kenari Gullerde Budama Ve Kompost Takviyesi 22

3.7. PARKLARDA YAPILAN BUDAMA CALI$MALARI Parklarda yapilan budamalar; kuru dallarin alinmasi, bir birine zarar veren dal aralamalari, alt dal budamalari, ekillendirme budamalari, tehlikeli ve kink dallarin budanmasmi icerrnektedir. Tek Gdvdelilige Te vik Mutedil Budamadan Budamadan Hafif Sonra Once Budamadan a b Sonra Sekil 48. Parklarda budama fidan dikimini muteakiben mutedil olarak yapilmalidir. t0 = i`' i ' i ' L Birle^im yerlerinde ^ T zay n kabuk da u olan gatallarda zay^f baflanb nedeniyle kirimia riski yuksektir. Bu dallarin kesinlikle "`" budanarak uzakla^bnlmasi gerekir. t Emirgan Korusu gocuk parkmda iysel kabuk nedeniyle kmlip duen atkestanesi govdesi gdrulmektedir. Sekil 49. Parklarda agaclar tek govdelilige te^vik edilmeli V birle^imli dallar tehlikeli olabilir Sekil 50. Park agaclarmda zorunlu hailer di inda tepe tact kisaltmalari yapilmaz sadece dal aralamalari yapilmaktadir 24

3.7. PARKLARDA YAPILAN BUDAMA CALISMALARI Parklarda yapilan budamalar; kuru dallarin alinmasi, bir birine zarar veren dal aralamalari, alt dal budamalari, ekillendirme budamalari, tehlikeli ve kink dallarin budanmasini icermektedir. Tek Govdelilige Te^vik Mutedit Budamadan Budamadan Once Hma Budama dan a a Sonra Sonra Sekil 48. Parklarda budama fidan dikimini muteakiben mutedil olarak yapilmalidir. Birleim yerlerinde. - lysel kabuk oluyumu. g ^ olan gatallarda zay f X1 1 balant nedeniyle kinmla risks yuksektir.,r Bu dallann kesinlikle -^ '`-- budanarak uzakia$tmimasi.»....'j`.. a gereklr. F ' t:t' Emlrgan Korusu gocuk parkmda igsel kabuk nedentyle kinhp doyen atkestanesi govdesi gcrulrnektedir. $ekil49. Parklarda agaclar tek govdelilige te^vik edilmeli V birle^imli dallar tehlikeli olabilir $ekil 50. Park agaclarinda zorunlu hailer di inda tepe tact kisaltmalari yapilmaz sadece dal aralamalari yapilmaktadir 24

Sekil 51. cam turleri genelde budanmazlar ancak agar boyunun 1/3'u oraninda alt dallar budanabilir 3.8. BUDAMA SONRASI BAKIM ONLEMLERI: YARALARIN MACUNLA KAPATILMASI VE SURGUN KONTROLU $ekil 52. Budama yuzeylerinin macunla kapatilmasi yara yuzeyini did etkenlerden 2 veya 3 yil korumaktadir. 25

Sekil 53. Budama sonucu agarlar tahrik olur cok sayida su ve kok surgunu uyuyan gozeneklerden cikabilmektedir. Mutlak suretle uzakla^tirilmalidir. 3.9. BUDAMA ATIKLARININ YONGALANMASI Park ve bahceler mudurlugu daha once farkli tiplerde kullandigi yongalama makinelerinin ergonomik ve verimsiz cali^masi uzerine, 2006 yllmda son teknoloji aracla ta^ina bilen ve yongalarmi uzerinde biriktirebilen yongalama makinesi almi tir. Yapilan yongalama faaliyetleri sonucu 8-10 cm capina kadar dallari serf olarak ba^ariyla parcalayan yongalama makinesinden yenilerinin alinmasi kararla^tiril mi^tir. Sekil 54. Budama atiklarini parcalamak icin kullanilan yongalama makinesi 26

3.10. DUNYA KENTLERI TEPE TACI BUDAMA ORNEKLERI Istanbul genelinde yapilan tepe tact budamalarinin kar^ila$tirilmasma olanak saglamak amaciyla, dunya kentlerinde yapilan budama ornegi olarak sadece tepe tact budamalari ele almmi^tir. A$agida ce$itli i lke kentlerinde uygulanan tepe tact budama ornekleri resimleri verilecektir. Sekil 55. Hollanda Amsterdam'da Fidanlik Sartlarmda Yapilan Budama Ornekieri Sekil 56. Fransa Paris'te Yapilan Budama Ornekleri Sekil 57. Ingiltere Londra'da Yapilan Budama Omekleri 27

$ekil 60. Almanya da Yapilan Budama 6rnekleri 29

4. SONU VE DEGERLENDIRME Belediyeler kent icinde yapmts olduklari agaclandirma ve ye^il alan duzenlemeleri kapsaminda dikmis oldugu bitkilerin gelecek nesillerinde faydasina sunmak icin; bakim, budama, sulama ve ilaclama i lerini mutlak suretle duzenli olarak yapmak mecburiyetindedir. Her belediye kendi agac ve bitki varligini tespit etmeli yapacagi her turlu i^lemleri bir plan cevresinde yapmalidir. Agaclarin budanmasi belirlenecek plan cercevesinde yapilmalidir. Programli ve teknigine uygun budamalar meydana gelen ani devrilmeler sonucu ortaya cikan can ve mal kayiplarim ortadan kaldiracaktir. Sekil 60. Emirgan korusunda aniden kinlan atkestanesi bir ki^inin olumune neden olmu*tur Mevcut agaclarm birikmi* 30-40 yillik budama problemlerini bir kalemde ortadan kaldirmak pratikte mumkun degildir. Yapilmasi gereken i^lem agaclarin durumunu dikkate alan ve uzun bir surece yayilmasi gereken bakim budamalaridir. Yaz donemlerinde su surgunu, kuru dal, kok surgunu kontrolu yapilmali agar uzerindeki bu olumsuziuklar derhal giderilmelidir. Aksi durumda bitkilerde tepe cokmeleri sonucu olume dogru hizli bir gidis olacaktir. Belediyeler cadde ve sokaklarda sadece belirli yerlerde ki agaclari budama yaparak birakmamali, turn guzergah boyundaki agaclar ele alinarak budamalar tamamlanmalidir. Budama ekipleri ve ekipmanlari bulunmayan belediyeler, mutlaka zaman gecirmeden bunyelerinde bu ekipleri kurmali veya ihale yontemiyle konuyu cozume kavu^turmalidir. Budama yapacak personel bilgili, becerikli ve donanimli olmali, bu ekipleri kontrol eden teknik elamanlar deneyimli olmalidir. Bunun icin konusunda uzman ogretim uyelerinin verecegi seminer ve egitim Cali*malari yapilmalidir. Belediyeler can ve mal tehlikesi haric yasal ve teknik olmayan budama taleplerini geri cevirmelidir. Sekil 61. Budama cali^malari sirasinda ku yuvalari korunmalidir, Maltepe sahil yolu ornegi gorulmektedir 30

Ozetle kent i4indeki agaclar, dogal ortam di^mda gelisimini surdurmektedir. Istenilen form, bicim, ciceklenme ve saglikli geli^ebilmesi icin, dikimleri muteakiben her bitki tiiru icin belli periyotlarda uygun budama yapilmasi zorunludur. 4. KAYNAKLAR -ATAY, I.,1989, "Orman bakimi ders notu". I.U.Yayin no:3541 -ATAY,L-AYTUG,B.-SELIK,M.-URGENC,S.- YALTIRIK,F.,1990: "Sehir i^i agaclarmm teknige uygun bakimi ve budanmasi" seminer notlari -BOZKU$,H.F.;2000 LU.Orman fakultesi "kent agaclarmin ba^lica bakun ve tesis sorunlari" seminer notu -cebi,6.,1993, "Trakya universitesi fen bilimleri enstitusu yuksek lisans tezi" -DIRIK, H.,2000,"Ornemental agaclarin budanmasi" seminer notu -Edward,F.GILMAN,Enviromental horticulture department university, FLORIDA / U.S.A (ceviri;r.kele$,g.nair) -MOL,T.,2000: "Agarlarin korunmasi" I.U.Orman fakultesi seminer note -URGENc,ASLANBOGA,ALPTEKIN,DIRIK,cELEM,ACUN,GULTEKIN,ATA,. 1997, Kent agaclandirmalari ve Istanbul 1996 sempozyumu bildirileri -URGENc, S.,1998,Genel plantasyon ve agaclandirma teknigi, LU.Orman Fakultesi Yayinlari No:444, Istanbul-1998 -SEcKIN,O.B., 2003 "Peyzaj uygulama teknigi" Ders kitabi,l.u. yayin no:4105 -S i MSEK,Y.-AVCI,H.B., "Odun Uretimi(Turk Alman ormancilik projesi)" -YALCIN,F.,"Meyve agaclari ile igne ve yayvan yaprakh agaclarda budama" Bogazici hayvanat bahcesi yaymlarn 31

Fotograf: Ilker Ater

BUDAMA ATIKLARININ DEGERLENDIRILMESi VE KOMPOSTLA$TIRILMASI Doc.Dr. Ibrahim DEMIR* ve Dr. Equp Nafiz KORKUT** l.giri^ Budama atiklari, yerle$im yerlerinde agaclarin, calilarin veya diger bitkisel peyzaj ogelerinin budamnast ve sokulmesi sonucu olu^an atiklardir. Budama bitkilerin daha guzel, formlu, estetik, daha uzun omurlu ve saghkli olmalari acisindan yapilan cali^malar butunudur. Ayrica budama agaclarm kent artlarmda insanlarm can ve mal guvenligini teminat altina almak icin yapilan uygulamalari da kapsamaktadir. Budama atiklarinm miktar ve ozellikleri i*lemin yapildigi bitkinin cinsi ile dogrudan alakalidir. Bu atiklar onemli bir organik madde ve lif kaynagidir. Budama, projelendirilmeden uygulamaya ve nihai bertarafa kadar bir biitun dahilinde projelendirilmeli ve uygulamnalidir. Budama sonucu elde edilen malzeme bir atiktan cok onemli bir kaynak olarak dusunulmeli ve degerlendirilmelidir. 2. Budama Atik ce^itleri Budama atiklari genellikle yerle im yerlerindeki yerel yonetimlere ve kamuya ait ormanlar, park-bahceler ve mezarliklardan kaynaklanir. Yapila^maya bagli olarak konut, sanayii ve ticaret bolgelerinde de olu^masi mumkun olrnaktadir. Askeri bolgelerde diger onemli budama atigi kaynagi olabilmektedir. Budama atiklari genel olarak u ekilde smtflandirilabilir; Agac ve cab Atiklan: Agaclarin ve calilarm kokleri, govdeleri ve dallari Otsu atiklar: Mevsimlik cicek ve otsu(cim) bitkilerin sokulmesi, kesilmesi veya sokulmesi sonucu olu^an atiklardir. Budama atigi denilince genel olarak agar ve cahlardan elde edilen atiklar anla^ilmakta olup bu bildiride bunlar ele alinacaktir. 3. Budama Atiklarmin Degerlendirilmesi ve Kompostla^tirilmasi Budama atiklari, biyolojik olarak coziinebilir atiklardir. Bu sebeple dogrudan degerlendirilmesi, yeniden kullanim ya da geri donu^umu soz konusudur. Bunlarin herbiri tek olarak kullanilabil- digi gibi birlikte de kullanilabilir. Budama atiklari verimli ekilde degerlendirilebilmesi icin copten ayri toplanmali, icine yabanci cisimler kari^mamalidir. Ozellikle tai, demir ve plastik gibi unsurlarla kart rnamasina ozen gosterilmelidir. *IBB cevre Koruma ve Geligtirme Daire Ba,kam * IBB cevre Koruma ve Geliitirme Daire Ba1kanhgi, Atik Ycnetimi $ube Muduru 33

3.1.Dogrudan Kullanim Atiklarin dogrudan kullanimi en yaygm olarak kereste veya yakit maksath degerlendirilmeleridir. Uygun ozelliktekiler i^lenerek kereste haline getirilerek ce*itli maksatlar icin degerlendirilmektedir. Bazi hallerde i^lenmeden re^itli ekillerde yaps malzemesi olarak degerlendirilmeleri mumkun olmaktadir. Budamada elde edilen atiklarin yakit olarak degerlendirilmesinde en yaygin usul boyut uygun hale getirilerek dogrudan yakilmaktir. Bazi hallerde parcalama, ogutme ve birketlenerek kullanilmasida mumkundur. Kereste yapuni sirasinda olu^an yonga veya tala da yakit olarak degerlendi ri lebilniektedir. 3.2. Atiklarin Peyzaj Elemani Olarak Kullanilmasi Budama atiklarinin degerlendirilmesinde yongalama (mulch) en yaygin yontemdir. Yongalama saglikli bitkiler elde etmek icin yapilan bir uygulamadir. Mulch, toprak yuzeyinin geli^mesi ve korunmasi amaciyla kullanilan o rtu tabakasidir ve cok dogal bir yontemdir. Kullanilan maddeler dogada kendiliginden ve buyuk miktarlarda olu*an maddelerdir. Bu maddeler arasmda du*en yapraklar, cam igneleri, agar kabugu parcalari, cicek pargalari, agaclardan du^en meyveler ve diger organik maddeler sayilabilmektedir. Agar ve buyuk bitkilerin etrafina serilerek kok etrafindaki a^iri buharla*mam azaltarak sulama ihtiyacmi azaltir. online gecerek bitkilerin ve agaclann uzun omurlu olmasim saglar. Toprak erozyonunu onler, topragi zenginle^tirir ve istenmeyen yaban otlarmin olusumunu onler. Koklerin donmasmi onler, toprak sicakligini sabitler. Yongalar mulch olarak dogrudan kullanilabildigi gibi boyanarakta uygulanabilmektedir. 3.3. Budama Atiklarinin Kompostla^tirilmasi Budama atiklari dogrudan kendisi kompost yapilarak veya diger malzemelerin kompostla^tinhnasmda katki veya gozenek malzemesi olarak yaygm *ekilde kullanilmaktadir. Kompostla^tirma, organik maddelerin kontrollu cevresel sartlar altinda biyolojik olarak ayri tirilmasi ve stabilizasyonu prosesidir. Kompost ise proses sonucu olusan, stabil, humus benzeri ve toprak *artlandiricisi olarak kullanilan urundur. 3.3.1. Proses Turleri Kompostla^tirma i*lemei aerobik(havah) ve Anaerobik (havasiz)olarak gercekle^tirilebilir. Kompost denilince hep havali metodlar du^unulur. Havasiz metodlar genellikle havasiz kompostlastirma veya havasiz curutme olarak isimlendirilir 34

Aerobik konrpostla^tirma : Org.madde+02+M.org CO2+H20+ISI+Kompost Anaerobik kompostla^tn-ma : Org.mad.+M.org CO2+H20+CH4+org.asitler+Kompost 3.3.2. Proses Turlerinin Kar^ila^tirilmasi Anaerobik kompost]a*tirmada; daha az enerji aciga rikar koku problemi daha fazla (ara urunler,m.orglar) Aerobik kompostla tirmada; organik maddenin ayri masi daha hizh dizayn ve i*letme artsmdan daha avantajlt artlarkompostla^tirma tesislerinin cogu aerobik olarak i*ietilmektedir. Aerobik kompostla^tirma prosesi ekil 1 de semat^k olarak gosterilmi^tir. CO2 + H 2 O + ISI Organik Madd Su M. organizmal Katki ve/veya gozenek malzemesi Kompost $ekil I. Kompostla^tirma prosesinin ematik gosterimi ce^itli malzemelerin ayn^ma hizlari $ekil 2 de gcsterilmi*tir. Org.madde+02+M.org CO2+H20 +ISI+Kompost K.hidratlar $ekerler Proteinler Yaglar Seluloz Lignin Mineral madde $ekil 2 ce^itli malzemelerin ayri^ma hiziari 35

3.3.3. Prosesi Etkileyen cevresel $artlar Kompostla$tirma proseseini etkileyen belli ba$1t revresel artlar $unlardir; Su muhtevasi Dane boyutu Hava (02) C/N orani ph Sicaklik Su Muhtevasi M.orglar besinlerini ancak cozunmus halde alabilirler, reaksiyon ortami daima nemli olmalidir. Su muhtevasi % 45-65(50-55) araliginda olmalidir. Su muhtevasi %60 dan fazla olursa dander arasindaki bo*luklar su bo^luklar dolar ve oksijen giri^i engellenir, sicaklik du*er buna bagli olark patojen mikroorganizmalar canli kalir ve ortam anaerobik hale donerek koku problemi olu^ur Su muhtevasmin %40 altina dg mesi halinde ise mikroorganizmalarorglar cogalamaz ve reaksiyon yava^lar. Su muhtevasi % 25,n altma du^unce mikroorganizmalar olur, faaliyet durur. Aritma tesisi camurlarmda ve taze hayvan gubrelerinde optimum su muhtevasi yuksektir. Bunun ba^langicta % 55-60,ilem sonunda % 40-45 olmasi saglanmalidir.(eleme acismdan - daha kuru olursa toz emisyonlarina neden olur) Su muhtevasi ve dane boyutunu ayarlamak icin gozenek malzemesi veya katki malzemesi kullanilmalidir. Gozenek malzemesi organik veya inorganik yapida olabilir. En qok kullanilan malzemeler; - Odun parcalari - Agac kirpintilari - Lastik parcalari - Findik kabuklari - Tai parcalari - Tala - Kompost (geri donu^um) Dane Boyutu Dane boyutu azaldikca mikroorganizmalar daha genii bir alanda faaliyet gosterirler ve biyokimyasal reaksiyon hizlari artar. Dane boyutu cok kucuk olursa hacim agirligmi arttirilar, gozeneklerin boyutu azalir, havanin yigin icine giri^i engellenir, reaksiyon hizi yava^lar. Evsel kati ahklar gibi maddeler duzensiz *ekillere sahiptirler, kompostla^tirilmadan once on i^lem olarak parcalanmalari ve dane boyutlarmrn azaltilmalari gerekir. 36

Mekanik kan^tirma ve suni havalandirma yapilan tesislerde dane boyutu, parralandiktan sonra 1.25 cm. kadar kuciik olmalidir. Dogal havalandirmah statik kume ve yiginlarda ise 5 cm'den daha az olmalidir. Karbon/Azot Orani Mikroorganizmalar icin en onemli besi temel elementleri C,N,P ve K dur. Kompostla^tinna prosesinde C/N orani cok onemli bir parametredir. Proseste C enerji kaynagi, N yeni hiicre sentezi icin kullanilir. C'nun buyuk bir kismi m.orglarm metabolik faaliyetleri sonucu CO 2 `ye oksitlenir, kalan C yeni hiicre sentezinde kullanmlir. Kompost i^lemi esnasinda azottan daha fazia C gereklidir. Uygun C/N orani 20/-30/1 dir. C/N orani buyuk olan kompost topraga verilirse, mikroorganizmalar cogalmalan icin gereken azotu topraktan alirlar bu durumda toprak N bakimindan fakirle^ir. C/N orani kiicuk olan kompost topraga verilirse, N, NH3 halinde topraktan uzakla^ir ve azot bakiomdan fakirle^me meydana gelir. Agar ve kagit atiklan gibi malzemeler azot bakimindan fakirdir. Bu tip malzemeler kompostla^tmhrken N bakimindan zengin katki malzemeleri kullanilmalidir. N bakimindan zengin katki malzemeleri: Yesil yapraklar cim artiklan Hayvan gubresi Mutfak artiklan Atiksu aritma tesisi camurlari Gozenek malzemesi ile katki maddesi arasindaki en biiyiik fark, gozenek malzemesinin proses sonunda geri kazanilabilmesi fakat katki maddesinin atikla biitiinle*erek kompost haline donii*mesidir. ph Mikrobiyolojik faaliyet icin optimum ph : 6.5-8.0 dir. Proses sonunda, atigin ph'rndan bagimsiz olarak 7.5-8.0 degerlerine u1a^ilir. Aktif kompostla^tirma periyodunun ilk birkac gunii icinde ph diner. (ph: 4-5 ) Sicaklik Kompostlasma prosesi ekzotermik yani isi ortaya rikaran bir prosestir. Ayri ma olayl sonunda ortaya cikan enerjinin bir kismi yeni hucrelerin yapiminda kullamlirken bir kismi da isi olarak aciga cikar. Uretilen isi kutlenin sicakligini arttirir. Proses sirasinda iki sicakhk faze etkilidir: Mezofilik (20-45 OC) Termofilik (>45 OC) Sicaklik ve zamana bagli olarak kompostla^tirma prosesi ekildeki gibi tanimlanabilir.

Mezofilik sicakliklar. <45 C Termofilik sicakliklar, < 45 C Aktif kompostlastirma periyodunda - Kolay ayri*abilen maddeler, - Patojenler giderilir Olgunlayma periyodunda - Zor ayrt^abilen maddeler ( Yag asitleri ) Sicaklik degi^imine baglt olarak re itli m.orglar gorev ahr. Reaksiyonun ilk bolumunde mezofilik bakteriler yer ahr. Sicaklik arttikca termofilik bakteriler cogalir. Cok yuksek sicakliklarda (>75 C) m.orglar spor yapma safhasma gecerler, proses yava^lar istenmeyen bir durum. Patojen m.org giderimi 55-60 C Kolay ayri abilir maddeler oksitlendikten sonra mikrobiyolojik faaliyet yava^lar, sicaklik azalir,olgunla^ma periyodu ba^lar. OI ^sma - a periyodu... Ayrismaya direncli maddelerin stabilizasyonu NO3 olu umu Nitrifikasyon ara urunu olan NO2 bitkiler icin toksiktir, NO3 ise bitki metabolizmasi icin en elveri^li formdur. NO2 NO3 donu^umu olgunla$ma evresinde gercekle^ir. AKT1F KOMPOSTLA$MA PERIYODU OLGUNLASMA PERIYODU Y mu Termofilik Sicakliklar Mezofilik Sicakliklar Stabil ve Olgun Kompost ZAMAN Hava (02) Kompostla*tinna i^lemi *u maksatlar icin havalandirilhr: - biyolojik ayrt^ma Win m.orglara gerekli (Stokiometrik lhtiyac) - Su muhtevasi yuksek olan maddelerden suyu uzakla^tirmak icin - Proses sicakhgim kontrol edebilmek, fazla i.sryi gidermek amaciyla Oksijen ihtiyaci atigin su muhtevasina bagli olarak degi*ir. Du^uk su muhtevasmda daha cok serbest hava boslugu bulunur daha iyi havalanma olur. 38

Serbest hava boslugu (FAS) : Su tarafindan i*gal edilmeyen toplam gozenek bo^lugudur. Gozenek bo^lugu, havanin partikullere dogru geci^ini saglar Teorik olarak anaerobik artlarm olu^umunu engellemek ve sicakligi kontrol altinda tutabilmek icin atiga hacimce % 12-20 arasinda olacak ekilde hava vermek gerekir. Fazla isiyi uzakla^tirmak icin gereken Hava miktari aerobik *artlari saglamak icin gerekenden yakla^ik 9 kat daha fazladir.. 60 C'de verilen her 1m3 hava 130g. su ve 23.5 kj isi uzakla^tirlr Cebri havalandirmada havalandirma borularmin etrafi ile sicak ortamlarda yiizey cok kurumakta veya yiizey yagi^lardan dolayi cok islanmakta ve havalandirma borusunun etrafi kurumaktadir. Buna bagli olarak yiginindaki cevresel artlar bozulmakta ve kompost kalitesi du^mektedir. Bu olumsuzlugu gidermenin caresi kompost yigimm kart tirmaktir. Organik maddenin m.orglar tarafindan ayri tirilmasmi etkileyen en onemli faktorler 02 ve su muhtevasidir. Prosesin en onemli enerji girdisi substrattaki organik molekiillerdir. 3 temel havalandirrna metodu vardir: Havalandirma metodlari Kompostla^tirmada temel olarak dort havalandinna usulii kullamlir: Dogal (Pasif) havalandirma: Dogal havalandirma metodunda, yigin icinde isman hava yukselerek uzakla ir ve iceriye taze hava girer. Mekanik kart*tirarak havalandirma Aktif (Cebri) havalandirma (a-basmcla b-vakumla) Cebri ve mekanik kart*tirarak Mikrobiyoloji Kompostla^tirma i^lemininde tek hiicrelilerden boceklere varincaya kadar genii bir canli grubu etkili olmaktadir. Etkili olan tgrler ve foksiyonlari unlardir: Reaksiyonda bakteriler, aktinomisetler, mantarlar, protozoalar, solucanlar vb. organizmalar yer ahr. Hakim tiir, sicakliga, su muhtevasma, ortamda oksijen olup olmamasma baglidir. Bakteriler cok degi*ik cevre *artlarmda, degi*ik sicaklik ve nem araliklannda ya*ayabilir. Mantarlar du^iik sicaklik ve genii bir ph araliginda hizla cogahrlar. Seliiloz ve hemiseliilozun ayn^tirilmasmda etkililer. Aktinomisetler 30-40oC'de daha aktiftirler. Seliiloz, yag, fenol ve lignini indirgerler. Protozoalar bakteri ve mantarlarla beslenirler. 40oC uzerinde olurler. Ba^langic safhasmda mezofilik bakteriler hakimdir. Sicakligin yiikselmesi ile termofilik bakteriler baskin hale gelir. Son safhada aktinomisetler ve solucanlar ortaya cikar. Bazi durumlarda a*i olarak kompost kullanilarak reaksiyon hizlandirilir. 39

3.3.4. Kompostla^tirma metodlari Baffin metodlarm esasi yeterli miktarda ve ozellikte organik maddenin uygun cevresel ^artlar altinda tutulmasidir. Yeterli duzeyde havalandirmak en onemli faktordur. Bu arada homejenlik saglamak icin kart*tirmak ve su muhtevasmi ayarlamak gerekli sureyi azaltmakta ve kompost kalitesini yukseltmektedir. 1- Bahce kompost metodlari 2- Basit Metodlar. a- Statik yigin metodu b- Kari^tirmah yigin metodu c- Havalandirmali yigin metodu d- Havalandirmali-kari^tirmali yigin metodu 3- Mekanik metodlar a- Tunel metodu b- Doner tambur metodu c- Biriket metodu d- Konteyner metodu e- Kule metodu v.s. Agac ve budama atiklarimn dogrudan kompsotla^ririlmasi mumkun degildir. Mutlaka parcalanarak boyutlammn uygun hale getirilmesi gereklidir. Budama atiklarinin tek ba^larma kompostla tirilmasi rok zordur ve elde edilen urun azot bakimindan fakirdir. Bu nedenle budama atiklarmm kompostla tirilmasinda onemli miktarda azot bakimmdan katki malzemesinin kullanilmasi zarureti vardir. Diger yandan su muhtevasinin iyi bir *ekilde belirlenmesi ve izlenmesi gereklidir. 3.3.4. Kompostun Faydalari Komposttun en buyuk faydasi atigin geri kazamlmasidir. Atiklarin kompostla^tirilmasi ile elde edilen ikinci buyuk fayda ise atiklarm depolanmamasi nedeni ile depo yeri ihtiyacmm azalmasidir. Bunlarin haricinde kompostun belli ba^li faydalari unlardir: Depolanabilir bir urun elde edilmesi Elde edilen urunun tarimda, bahcecilikte kullanilmasi Atiktaki patojen m.orglarin giderilmesi Duzenli depolama sahalarina gidecek miktarin azaltilmasi Erozyon kontrolu Zeminin bo^luk hacmini arttirmasi,havalanmayi kolayla^tirmasi,su tutma kapasitesini artirmasi Zor i^lenen topraklarin kolay i^lenir hale getirilmesi Suni gubre tuketiminin azaltilmasi 4. Sonuc Genelde park ve bahce atiklari ozelde budama atiklari degerlendirilebilir bir malzeme olarak gorulmeli ve degerlendirilmelidir. Bu atiklardan yerel yonetimler mutlaka mulch ve kompost olarak faydalanmalidir. 40

istanbul'da KENT ORMANLARI VE VOL AGAcLARININ TARIHSEL GELI$IMI VE AKTUEL DURUMU Prof.Dr. Adnan UZUN I.U. Orman Fakultesi Peyzaj Mimarligi Bolumu Peyzaj Teknikleri Anabilim Dali GIRT$ Tarihsel surecte hukum suren bircok medeniyetler Anadolu topraklari uzerinde sayisiz yerle^im merkezleri kurmuslardir. Bu merkezlerin son 2000-2500 yil oncesine ait olanlan halen Turkiye'nin ce*itli bolgelerinde kalintilar halinde gorulebilmektedir. Eski caglarda agaclar insan ve toplum hayatinda; sembol olma, kutsallik, meyva, golgeleme, barimna gibi yonleri ile on plana cikmistir (Holodonsky, 1989). Ancak insan ve toplum hayatindaki geli^melere paralel olarak agaclarm onemi ve degeri daha da artmi*, gorsel ve i^levsel etkileri agirlik kazanmi^tir. Agaclarm kentsel peyzajdaki gorse] ve islevsel etkilerinin anla^ilmasi da esasen antik caglar kadar eskilere dayanrr. Misir'da milattan once binlerce kilometre uzakiiklardan to roan agaclarin kentlere dikildigi ve yine milattan once Theophrastus (370-285 M.O.) ve Pling (23-79) in agaclarin dikimi ve bakimi ile ilgili kapsamli bilgiler verdigi tarihi yazitlarda be] irtilmektedir (Harris, 1983). Tarihsel surer icerisinde, yol agarlandirmalarmrn geli imine bakacak olursak; yol agaclarmrn ilk kullammi 15. yuzyil ROnesans bahceleri'nde gercekle^tirilmi^tir. 17. yuzyilda yol agaclarl Fransa, Ingiltere ve ttalya'da asaletin bir simgesi olarak degerlendirilmistir. Bu donemlerde agaclandir na teknigi ve buyuk agaclarm nakli konusunda onemli a*amalar kaydedilmemi^tir. Ancak agaclarm yollar uzerindeki gercek rolu anla^ilamami^tir. Yol agaclarmm gunumuz du*uncesine uygun olarak ortaya ciki i 19. yuzyilm ikinci yarisinda Ronesans Avrupasi'nda olmu^tur (celem, $ahin 1996). Turkiye'de ise kentlerdeki agar kulturu konusundaki en eski kayrtlar 500 yil oncesine ait donemleri kapsamaktadir. Bu kayrtlarda gerek oncedep yapilmi*, gerekse yapilmakta olan kent agaclandirmalari konusunda bilgiler bulunmaktadir (Alan, Uzun 1994). Ulkemizde bu alandaki bilincli ve sistemli cah^malar, Turkiye Cumhuriyeti Devleti'nin kurulusu ile ba^lami$tir. Bugun, geli$mi modern yerle*im alanlarina baktigimizda yol duzenlemeleri icinde, kent ici yol agarlandirmalarmm onemi cok yogun olarak ortaya cikmaktadir. Bu uygulama ayni zamanda bir kentin prestiji acismdan da cok onemlidir. 41

1. ISTANBUL'DA KENT ORMANLARI VE VOL AGA^LARININ TARIHSEL GELISIMI Istanbul'daki kent ormanlari ve kent agaclarl, Cumhuriyet Oncesi ve sonrasi kent agarlandirmalari adi altinda 2 ana baslikta ayiklanacaktir. 1.1. Cumhuriyet Oncesi (Osmanli Imparatorlugu) Doneminde Kent Agaclari 1.1.1. Bizans ve Erken Osman li Donemi Bu donem ile ilgili belgeler daha cok dikilen turleri aciklamaktadir. Elde edilen bilgilere gore dikimi en cok yapilan egzotik agar tiru Cupressus sempervirens L. var. pyramidalis (Ehrami Servi), Pinus pinea L. (Fistik came)' dir. Bunun yanmda; Aesculus hippocastanum L. (At kestanesi), Sal ix babylonica L. (Salkim sogut), Biota orientalis Endl.(Dogu rnazmsi) olmu^tur. 1458'de Fatih Sultan Mehmet'in Beykoz'da yapilmasini istedigi Tokad bahresi ile Bogazici'nin ilk bahcesi kurulmu*tur.1562 tarihinde Kanuni Sultan Suleyman'm diktirdigi Serviler bugun anitsal nitelikli agaclar olarak halen Fenerbahce'de bulunmaktadir. Osmanli Imparatorlugu doneminde ilk kent ormani ise 1450-1500 yillari arasinda Istanbul'da Halic sirtlarmda kurulmu^tur. Evliya celebi'nin belirttigine gore, Fatih Sultan Mehmed Kasimpa^a-Haskoy arasindaki tersane bahcesine 12 000 adet satrancvari servi agaci diktirmi^tir. 1.1.2. Osmanli Imparatorlugu'nun Yukseli Donemi 1722'de Sultan I1L Ahmed, 1745'de Sultan 1. Mahmud'un buyruklari ile Bogazici ve Kagithane'ye Ihlamur, Karaagac, Me*e, Kocayemi$, Di$budak, Gurgen, cmar, Defne, Erguvan ve Ahlat fidanlarmmn dikimleri emredilmi$tir. Istenen bu fidanlar mevcut su kenari ve ormanlardan elde edilen yabani nitelikteki fidanlardi. Yaptigimiz cah$maya gore bunun gostergesi 18. yuzyilm ortalarma kadar Istanbul'da dogal veya egzotik bitki turn ureten bir fidanligin bulunmayi$idir. Bu arada egzotik olarak Taxodium distichum (L.)Rich, Zelkova carpinifolia (Pall.)K.Koch (Zelkova) ile Fraxinus angustifolia Vahl (Sivri meyveli Di$budak) `mnda mevcudiyeti gorulur. Bunu benzer nitelikli munferit cali$malar takip etmi^tir. Esas gelismeler, XVII. yuzyihn sonlannda ve XVIII. yuzyilm baslarmda (Lale devri) Istanbul'un Goksu ve Kagithane derelerinde, Bogazici'nin 4e^itli yerlerinde estetik ve rekreasyonel amaclarla kurulan koruluklar ile Istanbul'un kosk, saray ve kasirlarimn bahcelerinde yapilan plantasyonlarin kurulmasi ile gercekle$mi^tir. Hortikulturun altm cage olarakta kabul edilen bu peryod da Istanbul'un ba^ta Bogazici olmak Uzere ce$itli semtlerinde cok sayida yerli ve yabanci turlerle koruluklarin kurulmasi, kent cevresindeki mevcut dogal ormanlarm korulukiara donu$turulmesi ve de kosk, saray, kasir bah^eleri ve meydanlarin bitkilendirilmesi gercekle^tirilmi$tir. Benzer call malar diger buyuk Anadolu kentlerinde de kismen uygulanmi$tir. Gerek bu surecte, gerekse bir Onceki donemde ozellikle dinsel mekanlarda (cami, kilise, medrese, turbe, havra, sinagog aviulari) cogunlukla cmar, Servi, citlenbik, Sakiz gibi turlerle yapilan agaclandirmalarm 500 ya$ma ula$mi$ orneklerine gunumuzde bircok tarihi;turk kentinde (ozellikle; Istanbul, Bursa, Edirne, Izmir) rastlarnak mumkundur. Bu agaclar halen kentlerin yesil dokusuna katkida 42

bulunmanin otesinde 500 yit oncesi donemle gunumuz arasinda bag kuran anit nitelikli e^siz dogal ve kulturel varliklar olarak olaganustu degerler ta^imaktadtrlar. Anadolu kentlerindeki anit nitelikli agaclarm belirlenmesi icin bircok proje gercekle*tirilmistir (Resim 1). Anit agaclar baknrnrndan Turkiye'nin oldukca zengin olmasi nedeniyle bu projeler halen de devarn etmektedir (Asan, Uzun, 1994). Resim 1. Valide-i Atik Camisi'nde bir Anit Agac 1.1.3. Tanzimat(1839) ve Islahat Fermani (1856) sonrasi (Son Osmanli) Donemi Bu donemlerde in^a edilen saraylarin, kasirlarin, yuzlerce yall, ko*k, konak ve evlerin bahceleri Avrupa Fidanliklarindan saglanan sus agar ve calilari ile bezeniyordu (Resim 2). Yapilan call*malar sonucu sus bitkileri uretmek icin ilk fidanligm 1900 yillarinin ba^larinda, birinin Ortakoy (C.H.Koch adli bir Alman), digerinin ise Kadikoy Haydarpa^a'da (Adolphe Deroin-Yenne adl bir Fransiz) oldugunu biliyoruz. Bu donem icinde; Taxus baccata L.'Fastigiata'(Konik porsuk), Cephalotaxus harringtonia (Forbes) K.Koch (Japon yalanci porsugu), Ginkgo biloba L.(Mabet agaci), Cedrus atlantica(endl.)carr., Cedrus deodora(roxb.)g. Don., Cedrus libani A. Rich. (Sedirler), Calocedrus decurens(torrey)florin (Kaliforniya Su Sediri), Sequoia sempervirens(d.don.)endl. (Sahil sekoyasi), Abies pinsapo Boiss (Ispanyol Goknari), Quercus suber L. (Mantar mesesi), Quercus ilex L. (Pirnal mesesi), Magnolia grandiflora L.(Buyuk cicekli manolya), Sophora japonica L. 'Pendula' (Sarkik dalli japon soforasi), Liriodendron tulipifera L. (Amerikan lale agaci), Pinus pinaster Ait. (Sahil cami), Pinus halepensis Mill. (Halep cami), Platanus x acerifolia(ait)willd. (Londra cmari), Robinia pseudoacacia L. (Yalanci akasya), Ailanthus altissima (Mill.)Swingle (Kokar agar), Pinus nigra Arnold. subsp. nigra (Avusturya karacami) en cok kullanilan turlerdir. XVIII. yuzyilm sonlarina dogru Istanbul ile birlikte diger Anadolu kentlerinde de kent ve kent cevresi agaclandirmalan kapsarninda yapilan salt malar yaygmla maya ba^lami tir. 43

Resim 2. Yildiz Korusu'ndan bir gorunum Istanbul'da yol agaclandirmalarma ornek te^kil edebilecek en onemli cali^malar ise 1856 ylllarmda Dolmabahre saraymi Be^iktas'a baglayan yol uzerinde, ikinci yol 1870 yillarinda Beykoz ilcesi ve Abrahampasa Korusu onunde, ucuncu yol ise 1873 yilinda uygulanan Buyukdere ve Belgrad Ormani arasinda uygulanmi^tir (Resim 3). Londra cmari (Platanus x acerifolia) ile yapilan bu agaclandirma, Sultan AbdUlaziz doneminde turn fidan materyalinin Italya'dan getirilmesiyle yapilmistir (Yaltirik, Efe, Uzun, 1997). Resim 3. Buyukdere ve Belgrad Ormani arasinda 1873 yilinda uygulanmi yol agaclandirmasi 44

Bu donemde Istanbul Halkali'da (1892) Halepcami, Servi, Karacam, Mazi, Sedir, - Di^budak turleri ile buyuk bir kent korulugu kurulmu^tur. Yine 1916'da Istanbul'da Halic'in sahilinde ve yamaclarinda bugun de mevcudiyetini koruyan bir Fistikcami korulugu kurulmu tur. Bu cah^malar mama mama istanbul'un diger kesimlerine yayginla*ttrtlmi tir. Istanbul'da bu surecte gercekle^tirilmi bitkilendirme ve duzenlemelerin etud ve envanteri 1990-1994 yillari arasinda yapilan kapsamlt bir proje calmmast ile Yaltirik,F., Efe,A., Uzun,A. tarafindan yaptlmi tir. 'Tarih Boyunca Istanbul'un Park Bahce ve Korulart Egzotik Agac ve caltlari' adli bu proje (TUBITAK, Proje No: TOAG 805) kitap olarakta yayinlanmi tir. Tablo I. 'de Istanbul'da bulunan Korulara ait kisa bilgi verilmektedir. Proje cali^manin sonucu hayli ilgi cekicidir. Bu salt*ma sonucu Istanbul'da 902 adet egzotik agar ve calt taksonu saptanmistir. Bu says lstanbul'daki bitki turn zenginligi ve ce*itliligi acismdan onemlidir. Yeti*kin birer fert olan bitki turlerinin bulundugu yerler bu kitapta yer almaktadir. Bu bitkilerden 285 adedi tek veya ender olarak Istanbul'da kullanilan bitkilerdir. Tablo 1: Tanzimat(1839) ve Islahat Fermani (1856) sonrasi (Son Osmanli Donemi) doneme ait etud ve envanteri yapilmi^ tarihi korular ve bu korularla ilgili kisa bilgiler Istanbul'un Avrupa Yakasindaki Korular Yildiz Korusu 46,7 hektar, 1950 yilmda halka agilnu^tir. Koruda cogunlugu egzotik 120'den fazia a`aq turn vardir. Naile Sultan Korusu 4,9 hektar, ozel koru'dur. Naciye Sultan Korusu 3,3 hektar, ozel korudur. Vakif Korusu 22 donum, Istanbul Vakiflar Bolge mudurlagiinun malidir. Ervin Erkayinlar Korusu 100 donum, ozel koru'dur. Aye Sultan Korusu 65 donum, ozel korudur. Arifi Pala Korusu 22 d2 num, ozel koru'dur. Bogazigi Universitesi Korusu Emirgan Korusu 23hektar, Devlet Universitesi Korusu. 47,2 hektar,120'den fazla agar turn vardir. Buyuk^ehir Park-Bahceler Mudurlugu tarafindan idare edilmektedir. Said Halim Pala Korusu 9,2 hektar, Yapi ve Kredi Bankasi Korusu'dur. Avusturya Elciligi Korusu 5,5 hektar, 1l. Abdulhamit tarafindan, 11 Franz Joseph'e 1898'de hediye edilmi^, konsoloslu'a ait korudur. Fransiz Elciligi Korusu 7,5 hektar, I1I. Selim tarafindan 1807'de Buyukelci General Sebastian'a verilmi^ konsolosluk korusudur. ingiliz EI ili i Korusu 2,7 hektar, konsolosluk korusudur. Alman Elcilik Korusu 17 hektar, konsolosluk korusudur Huber Korusu 64.000m2 `lik korudur, Cumhurba^kanligi Yazlik Korusudur. Is an of El iligi Korusu 10.000 m2 Rus Elcili"i Korusu 16.6 hektar. Fransiz Yetimhanesi Korusu 3,3 hektar, BugUn Saint Benoit Fransiz Lisesi'nin malidir. Ayazaga Korusu 7.8 hektarlstanbul Kultur ve Sanat Vakfinin malidir. 45

Istanbul'un Anadolu (Asya) Yakasindaki Korular Abraham Pala Korusu 27.9 hektar, Buyuk^ehir Belediyesi miilki etinde. Beykoz Kasri Korusu 8 hektar, Biiyiik^ehir Belediyesi mulki etinde. Hidiv Ismail Pala Korusu 17.2 hektar, ('ubuklu korusu olarak bilinir. Bu uk ehir Belediyesi mulki etinde. Mihrabad Korusu 25 hektar, Orman Bakanligi, Alemdag Orman I*letmesine bagli. Amcazade Huse in Pa a Korusu 6.3 hektar, Cemil Filaber Korusu 13 hektar, Kandilli Kiz Lisesi Korusu 2 hektar, deviet mulki etinde. Vaniko y Rasathane Korusu 9.2 hektar Vanik^y Korusu -,Eski Papaz okulu. Vandettin Korusu 5 hektar, Ur anizade Cemil Molla Korusu 9 hektar Munir Bey Korusu 2.5 hektar, Deviet Demir Yollari mulki etinde. Fethi Pala Korusu 16 hektar. Demirag Korusu 10 hektar. Huse in Avni Pala Korusu 4.45 hektar. Abdulmecit Efendi Korusu 6.5 hektar. $ehzade Yusuf Izzettin Efendi Korusu 2.2 hektar. Kuguk Camlica Korusu - Adile Sultan Validebagi Korusu 10 hektar. 1.2. Cumhuriyet Donemindeki Kent Aga4lart Cumhuriyet doneminin ilk onemli calt^masi 1930' lu yillarda Ic Anadolu'da step rejyonda yer alan ba*kent Ankara'da gercekle^tirilmi^tir. Ataturk'un direkti fleri ile kentin kuzey-batisinda Gazi korulugu kurulmu^tur. Ayni donemde Istanbul- Florya'da Ataturk Ormani, Yalova-Termal'de Termal korulugu kurulmu^tur. Cumhuriyet donemindeki kapsamli salt*malar 11. Dunya Sava*t sonrasinda gercekle^tirilmi^tir. 1949 yilinda I.U. Orman Fakultesi ve Orman Bakanligi i^birligi ile, bitki turn ce^itliliginin kent halkina tanitilmasi ve kentlerde kullanimi mumkun olabilecek olanlarin denenmesi amarlarma ydnelik olarak istanbul'da Turkiye'nin ilk Arboretumu (Ataturk Arboretumu) kurulmu^tur (Resim 4). 46

Resim 4. Ataturk Arboretumu'ndan genel bir gorunum 1960 yili bilindigi gibi Turkiye'de planli kalkinma doneminin ba^langicidir. Bu donemde diger sektorlerde oldugu gibi kent ormani ve agaclandirmalari tali*malarmda da kapsamli planlama ve uygulamalar gercekle^tirilmi^tir. Bu tali*malar hem Orman Bakanligi Agaclandirma ve Erozyon Kontrolu Genel MudQrlugu, hem de Belediyelerin ilgili birimleri tarafindan kent ormani tesisi, ye^il ku^ak projeleri, yol agaclandirmalari, erozyon kontrol agaclandirmalari, hatira ormani tesisleri gibi cok degi^ik kapsamlarda kent cevresinde gercekle*tirilmi*tir (Uzun ve ark. 2001). Kent icindeki agaclandirmalar ise esasen Belediyeler tarafindan gercekle*tirilmektedir. Bu cali^malarla kentlerde, ki^i ba*ma du^en ye^il alan miktarlarinda onemli duzeylere ulasilmi tir. Belediyeler tarafindan gerceklestirilen kent ici agaclandirmalar, ozellikle 1980 yilindan sonra ulke genelinde yayginla mi tir. Bu cali^malar kent ici koruluklari, kent ici yol agaclandirmalari, semt parklari, ye il ku ak agaclandirmalari, meydan duzenlemeleri, cevre parklan kapsaminda ayrmtlli projelere konu edilerek gercekle*tirilmi^tir (Uzim ve ark., 2001). Urgent ve Dirik (1990) tarafindan, 1990 yili oncesinde Turkiye genelindeki kentlerde bu kapsamda yapilan bitkilendirme cali^malarmda kullan ilan turlerin envanterini konu alan bir ara^tirma yapilmis ve bu arastirma, Yaltirik, Efe ve Uzun (1997) tarafindan yapilan calisma ile kombine edilerek, Istanbul-Kent Ici Yol Agaclandirmalarmda Kullanilmasi Uygun Tuner ve Ozellikieri adi altinda Tablo II'de sunulmu^tur. Boylece, yapilacak bitkilendirmeler konusunda tar secimi bakimindan bir veri tabani olusturulmustur. 47

Tablo 1I'nin hazirlanmasinda Atay ve ark. 1987, Atay ve ark. 1990, Davis 1965-1985 kaynaklarindan da faydalamlmistir. Ulke genelinde cok yuksek miktarlara ula*an fidan ihtiyacini kar*ilayabilmek icin ba$ta Italya olmak uzere ce itli Avrupa ulkesi fdanliklarmdan ithal fidan getirilme yoluna gidilmi^tir. Kent agaclandirmalari, gunumuzde resmi kurumlar yaninda civil toplum orgutleri tarafindan da sahiplenilmi durumdadir. Bu ihtiyaclara paralel olarak i lke genelinde kent agaci fidanliklarmm sayilari ve kapasiteleri de artmi$tir. 2. ISTANBUL'DA KENT ORMANLARI VE VOL AGA^LARININ AKTUEL DURUMU 2.1. Kent Ici Yol Agaclandirmalarinm Planlama Esaslari Kent ici yol agarlandirma cali^malarmm ba^arili olmasinda, baslangicta yapilacak kapsamli bir teknik planlamamm rolti oldukca buyuktur. Oncelikle agaclandirilacak cadde ve meydanlarin standartlarinin ve buna bagli olarak agaclandirmalara uygunluk duzeylerinin envanter ve analiz call malarl ile ortaya konmasi gerekir. Bir cadde veya yolda agaclandirma yapabilmek iyin yolun genisliginin 5 m.den, kaldirim geni^liginin de 4 i n den az olmarnasi gerekir (Resim 5) (Uzun ve ark. 1996). Resim 5. Kent icinde uc siradan olu, an yol agaclandirmasi Agaclandirilmasi tasarlanan cadde veya yoldan gecen turn alt yapi tesisleri (elektrik, su, dogal gaz, telefon, kanalizasyon...), ilgili kururn veya kuruluslarla temaslar kurularak ortaya konmali ve alt yapi tesislerinin konumlarmtn 48