KASTAMONU ÜNĠVERSĠTESĠ IV. ULUSLARARASI ġeyh ġa BÂN-I VELÎ SEMPOZYUMU -HANEFÎLĠK-MÂTURÎDÎLĠK- 05-07MAYIS 2017 CĠLT 2
Kastamonu Üniversitesi IV. Uluslararası ġeyh ġa bân-ı Velî Sempozyumu -Hanefîlik-Mâturîdîlik- EDĠTÖRLER Yrd. Doç. Dr. Cengiz ÇUHADAR Yrd. Doç. Dr. Mustafa AYKAÇ ArĢ. Gör. Yusuf KOÇAK (Kastamonu Üniversitesi, Türkiye) ISBN: 978-605-4697-06-9 (Tk) 978-605-4697-08-3 (2.c) Aralık 2017, Kastamonu Baskı: Kastamonu Üniversitesi Matbaası Eserde yayımlanan bildiri metinlerinde ileri sürülen görüģlerin ilmî ve hukuki sorumluluğu bildiri sahiplerine aittir. Kaynak gösterilmeden alıntı yapılamaz. Her hakkı saklıdır. III
IV. ġeyh ġa ban-ı Velî Sempozyumu (Hanefîlik-Mâturîdîlik) HANEFÎ-MÂTURÎDÎ GELENEKTE HUKUK AHLÂK ĠLĠġKĠSĠNE DÂĠR NÂDĠR BĠR YAZMA KĠTÂBÜ L-CEM 99 Recep ÖZDĠREK 1 Özet Kastamonu el yazmaları kütüphanesi sahip olduğu nadir ve değerli eserlerle ülkemiz kütüphaneleri arasında önemli bir yere sahiptir. Bu eserlerden birisi de 935 numarada kayıtlı ve dünyada tek nüsha olan Kitâbu'l-Cem' Beyne'l-Fetvâ ve't-takvâ fî Mühimmâti'd-Dîn ve'd- Dünyâ isimli kitaptır. Hukuk-ahlak iliģkisini fetva-takva bağlamında ele almaktadır. Eser, Nureddin Mahmud Zengî döneminin önemli eğitim kurumlarından Medrese-i Nûriyye nin Hanefî âlimlerinden Sâid b. Ebî Bekir er-râzî tarafından Gazâlî nin Ġhyâ kitabına benzer bir üslup ile yazılmıģtır. Zâhidü l-kevserî eseri keģfetmiģ ve iki makalesinde esere atıfta bulunmuģtur. Eserin ilim çevresine tanıtımı amacıyla bu tebliğ hazırlanmıģtır. Ġki cilt olan eserin ikinci cildi kayıptır. Bununla birlikte müellif kitabın giriģinde tüm kitaba ait temel bölümleri ve ana baģlıkları plan olarak vermiģtir. Buna göre eser üç bölümden oluģmaktadır. Birinci bölüm giriģ bilgilerini içermektedir. Ġkinci bölüm fıkıh konularını ele almaktadır. Üçüncü bölüm tasavvuf konularını ele almaktadır. Eserin fihrist ve mukaddimesi ayrı bir çalıģma halinde neģredilecektir. Bu çalıģmalarla birlikte ilim âlemine tanıtılan eserin araģtırmacıların dikkatini çekmesini ve daha detaylı çalıģma yapacaklar için bir yol rehberi olmasını ümit ediyoruz. Anahtar Kelimeler: Hukuk, Ahlak, Tasavvuf, Kastamonu El Yazmaları Kütüphanesi, Sâid b. Ahmed. Abstract Kastamonu El Yazmaları Kütüphanesi is one of the most important manuscript Library in Turkey. It has got many rare and valuable manuscripts. A book named Kitâbu'lcem' beyne'l-fetvâ ve't-takvâ fî mühimmâti'd-dîn ve'd-dünyâ which is registrated in number 935 is the unique manuscript in the World. It deals with the relationship between law and morality in the context of fetva-takva. It was written by Abu Bakr er-razi who is one of the Hanefite Scholar of Madrasa Nuriyye in the period of Nureddin Mahmud Zengi. It was written in a style similar to Ghazālī's "Ihya" book. Zahidü l-kevserî has discovered the book in the Library and cited in two articles. This Symposium notification has been prepared for the purpose of promoting the book to the scientific world. The book consists two volumes but unfortunately the second volume of the book is lost. However, at the beginning of the book, the author has given the basic chapters and headings belonging to the whole plan. The book consists of three parts. The first part contains the introduction information. The second chapter deals with the issues of fiqh. The third section deals with mysticism. The index and the issue of the book will be published in a separate study. After these articles we hope that the book will be a guide to draw attention of researchers and make more detailed study with the contents and the Mukaddime (preface). Key words: Law, Ethic, Mysticism, Kastamonu Manuscript Library, Sâid b. Ahmad. GiriĢ: Eserin Serencâmı Kastamonu ülkemizin önemli ilim merkezlerinden birisidir. Medreseleri, kütüphaneleri ve yetiģtirdiği âlimleriyle ilim, fikir ve kültür hayatımızda önemli katkılar sağlamıģtır. Kastamonu el yazmaları kütüphanesi sahip olduğu nadir ve değerli eserlerle ülkemiz kütüphaneleri arasında önemli bir yere sahiptir. Kastamonu el yazmaları 1 Yrd. Doç. Dr. Recep Özdirek, Kastamonu Üniversitesi Ġlahiyat Fakültesi, Ġslam Hukuku Anabilim Dalı Öğretim Üyesi
Kastamonu Üniversitesi kütüphanesinde bulunan eserler on medrese, dört dergâh kütüphanesi, beģ farklı kütüphane ile iki gayrı Müslim kütüphanesinden gelen kitaplardan oluģmuģtur. 2 ġu an bulunan yazma eser sayısı 4222 olup ayrıca 10.000 civarında da matbu eser bulunmaktadır. Ġlim erbabı bu eserler üzerine muhtelif çalıģmalar yapmıģtır. Günümüzde de üzerinde çalıģma yapılabilecek çok değerli, nâdir eserler bulunmaktadır. Kastamonu el yazmaları kütüphanesinde bulunan nâdir ve kıymetli eserler muhtelif araģtırmacıların dikkatini çekmiģtir. Prof. Dr. Ahmet AteĢ, 1949 tarihinde Kastamonu ya yaptığı bir ilmi seyahatte kırk dokuz adet çok değerli eserin bulunduğunu tespit etmiģ ve bunu bir dergide yayınlamıģtır. 3 KuruluĢundan itibaren kütüphane müdürlüğü yapan Mehmet Öztürk tarafından hazırlanan bir tebliğde de kütüphanede bulunan bazı nadir eserler tanıtılmıģtır. 4 Bunun dıģında kütüphane ile ilgili tanıtıcı bir takım, makâle, tebliğ Ģeklinde yazılar yazılmıģtır. Kastamonu da bulunan nâdide eserlerden birisi de el yazmaları kütüphanesinde 935 numarada kayıtlı olan Kitâbu'l-Cem' Beyne'l-Fetvâ ve't-takvâ fî Mühimmâti'd-Dîn ve'd-dünyâ isimli kitaptır. Müellif nüshası olan eserin baģka bir nüshası tespit edilememiģtir. Eserin ismi dünya ve ahiret vazifeleri (görevleri) ile ilgili fetvâ ve takvâyı bir araya getiren kitap Ģeklinde tercüme edilebilir. Hukuk-ahlak iliģkisini fetvâ-takvâ bağlamında ele almaktadır. 1- Benim Eserle TanıĢmam: Ġslam Hukuku Koordinasyon toplantısında Prof. Dr. Mustafa Baktır hocamız Kastamonulu olduğumu duyunca Kevserî nin Kastamonu da fetvâ ve takvâ ile ilgili bir eser bulunduğundan bahsettiğini bu eseri görüp görmediğimi sordu. Ben de görmediğimi fakat Kastamonu ya dönünce eseri tetkîk edeceğimi söyledim. Kastamonu ile ilgili eserler konusunda geniģ bilgi sahibi değerli dostum Mustafa Gezici beyle konuyu istiģare ettim ve onun delâletiyle El Yazmaları Kütüphanesi ne gidip müdürümüz Mehmet Öztürk beyle tanıģtım. Mehmet beye bu eserden bahsettim. O da Ankara dan gelen bir talep doğrultusunda Kastamonu da bulunan en eski eseri tespit etmeye çalıģtığını öne çıkan birkaç eser olduğunu bunlardan birisinin de bu eser olduğunu söyledi. Daha sonra ilgili eseri tetkîk ettim. Eserde noktalama iģaretlerinin büyük ölçüde olmaması hızlı bir Ģekilde mütâlaa edip bir sonuca ulaģmama engel oldu. Yaptığım incelemeler neticesinde eserin iki cilt olduğunu ve ikinci cildin kayıp olduğunu gördüm. Önce eserin mukaddime kısmında müellif tarafından verilen planını Arapça olarak yazdım. Okumakta zorlandığım yerleri Ġstanbul da ĠLAM da (Ġlmî AraĢtırmalar Merkezi) bulunan mütehassıs arkadaģların yardımıyla çözdüm. Daha sonra eseri baģtan sona gözden geçirerek baģlıklarını çıkarttım ve sayfa numaralarını gösterdim. 5 Benim çıkarttığım fihrist ile eserin baģında verilen planı mukayese ettiğimde eserin ikinci cildinin bulunmadığı netleģti. Nitekim birinci cilt bundan sonra nikâhla ilgili kısım bulunacaktır Ģeklinde bir ifadeyle sona ermektedir ki bu da bu kanaatimizi pekiģtirmektedir. 2- Eserin Ġslam Âleminde Tanınması: Eser hakkında ilk defa bilgi veren ve onu yazdığı müstakil bir makalede kaynak olarak kullanan merhum Zâhid Kevserî dir. Asrımızın değerli Ġslam âlimlerinden Zâhidü l-kevserî 2 Öztürk, Mehmet, Kastamonu Yazma Eser Kütüphanesi ve Yazma Eserler Uluslararası ġeyh ġa ban-ı Velî Sempozyumu (6-8 Mayıs 2016), sh: 451-475; Mehmet Serhat Yılmaz, Kastamonu Medrese ve Dergâh Kütüphanelerindeki Yazma ve Basma Eserlerin Kastamonu Yazma Eser Kütüphanesine Devri, III. Uluslararası ġeyh ġa ban-ı Velî Sempozyumu, sh: 438-450. 3 AteĢ, Ahmet, Kastamonu Genel Kitaplığında bulunan bazı mühim Arapça ve Farsça yazmalar (Oriens, 1952, c. V. nr. 1, s. 28-46. 4 Öztürk, Mehmet, Kastamonu Yazma Eser Kütüphanesi ve Yazma Eserler Uluslararası ġeyh ġa ban-ı Velî Sempozyumu (6-8 Mayıs 2016), sh: 458-463; 5 Eserin mukaddimesi ve fihristi Arapça olarak hazırlanmıģ olup müstakil bir makale olarak neģredilecektir. Ayrıca eserin bilgisayar ortamında yazılarak neģre hazırlanması çalıģmaları devam etmektedir. 100
IV. ġeyh ġa ban-ı Velî Sempozyumu (Hanefîlik-Mâturîdîlik) Kastamonu ya dârü l-hadis mektebi kurmak üzere 1914 yılında müdür olarak atanmıģtır. 6 Kastamonu da üç sene kalmıģ ve bu müddet içinde ilmî çalıģmalarının yanında Kastamonu kütüphanelerinde bulunan eserleri de tetkîk etmiģtir. 7 Bu esnada tespit ettiği çok kıymetli eserlerden birisi de bizim tebliğimizin konusu olan Kitabü l-cem isimli kitaptır. Kevserî makâlatında iki yerde bu eserden bahsetmektedir. Ayrıca Kevserî nin hayatını ele alan bir eserde de onun ilme olan düģkünlüğü ve kitap kurdu olması konusunu anlatırken Kitabü l- Cem isimli eser ve müellifiyle ilgili bilgi verilmektedir. 8 Makâlat, Muhammed Zahid el-kevserî nin akâidden fıkha, tefsirden hadise, tarihten tasavvufa, Ġslamî disiplinlerin hemen tamamına müteallik makalelerden oluģan yazılarının bir araya getirilmesiyle oluģmuģ bir eserdir. Bu eserde Kevserî iki yerde Kitâbü l-cem isimli eserden bahsetmektedir: 1- Fakîdu l-ġlm: el-allâme Ġsmâil Sâib Sencer: 9 Kevserî yakın dostlarından kütüphaneci Ġsmâil Sâib Sencer in vefatı üzerine bu makaleyi kaleme almıģtır. Kendisi hakkında kısa bir tanıtıcı bilgi vermiģ ve onun kitaplara ve tabakât âlimlerine dair engin bilgisinden bahsettikten sonra kendisinin ona ilave bir bilgi sunduğu hatırasını anlatmıģtır. 10 Akif CoĢkun olayı Zâhüdü l-kevserî nin ağzından Ģu Ģekilde nakletmektedir. 11 Cihan harbine rastlayan yıllarda Kastamonu ya bir medrese açmak için gitmiģtim. Nu mâniye Kütüphanesinde el yazması eserler arasında el-cem u beyne l-fetvâ ve t-takvâ fi mühimmâti d-dîn ve d-dünyâ isminde hicri altıncı asırda yaģamıģ Ebu l-a lâ Saîd b. Ahmed b. Ebî Bekir er-râzî ye ait iki ciltlik bir eser gördüm. Kitap ilim, amel ve ahlâk konularını çok güzel tasnif etmiģti. Ġsmâil Sâib e kitabın müellifi hakkında bilgi malumatı olup olmadığını sordum. el-cevâhirü l-mudiyye de zikredilenden daha fazlasını bilmiyorum dedi. Ben de kitabın müellifinden bahsettim. Nureddin eģ-ġehîd döneminde Rakka da Hanefî medresesinde hocalık yapmıģtır. Bu kitabı hicrî 570 de telif etmiģtir. Ebû Necîb es-sühreverdî ye yetiģmiģ Bağdat ta Nizâmiye Medresesi âlimlerinden ġerefüddin ed- DımeĢkî den ilim almıģtır. Usûle dair Hülâsatü l-mîzân fi l-usûl isimli bir eserin de müellifidir. Edebî sohbetlerde Nedîmü l-ümerâ dır 12 deyince üstad yerinden fırladı. KeĢfü z- Zünûn nüshasını getirdi: Biz bu müellifi ne zamandır Fatih kütüphanesinde Hanefî makâmât müellifleri arasında kaydedilmiģ birisi olarak biliyorduk. ġems eģ-ġehrezûrî nin (h.687) muasırı ve sizin muttalî olduğunuz kitabından baģka bir bilgiye ulaģamamıģtık. Nedîmü l- Ümerâ kaydıyla biliniyordu. Dedi ve bu yeni bilgilerden dolayı çok sevindi ben de memnun oldum. Hâsılı, (Ġsmail Sâib Sencer) araģtırma konusunda âdeti böyle güzel bir insandı. 13 2-Ellâ Mezhebiyye Kantaratun Ellâ Dîniyye: 14 (Mezhepsizlik dinsizliğe köprüdür) Kevserî mezhepsizliğin büyük bir tehlike olduğunu ifade etmek üzere kaleme aldığı bu makalesinde mezhep imamlarının farklı içtihatlarının nasıl değerlendirilmesi gerektiğiyle ilgili bir tasnif yapıyor. Buna göre görüģlerden birisi mezhep imamlarının içtihatlarının 6 Kevserî 1914 yılında birinci dünya savaģı baģladıktan sonra Kastamonu Dârü l-hadîs ine müdür olarak atanmıģ ve burada üç yıl kalmıģtır. Ġstanbul a dönüģte bindiği kayık batmıģ ve pek çok kıymetli el yazma eseri batıp gitmiģtir. Ebu Gudde, Safahât min Sabri l-ulemâ, sh: 274-275, Mektebe Matbûâti l-ġslâmiyye, Halep, 1992. 7 Bu kitapların el yazmaları kütüphanelerinde toplanması daha sonra olduğundan o dönemde muhtelif medrese, dergâh kütüphaneleri Ģeklinde çok sayıda kütüphane vardı ki bunlar Ģu anki el yazmalarının kaynağını oluģturur. 8 CoĢkun, Akif, Ġstanbul dan Mısıra bir Ġslam Âlimi Zahidü l-kevserî, sh:23-24, IĢık Yayınları, Ġstanbul, 2013. 9 Kevserî, Makâlât, sh:431-433, Mektebetü t-tevfikıyye, Kâhire, t.y. 10 Kevserî, Makalat, 431-433 11 CoĢkun Akif, Ġstanbul dan Mısıra bir Ġslam Âlimi Zahidü l-kevserî, sh: 23-24. 12 Burada tercüme hatası vardır. Zira müellife ait Nedîmü l-ümerâ isimli bir eser var. Bunu Ġsmail Sâib Sencer söylüyor ve müellifin Makâmâtü l-hanefiyye isimli eserde bu eser atıflar yaptığını söylüyor. 13 Makâlât, 614. Zâhidü l- Kevserî bu ilave bilgileri Kitâbü l-cem isimli eserin giriģ sayfasında bulunan notlardan derlemiģtir. 14 Kevserî, Makâlâtü l-kevserî, Ellâmezhebiyye, sh: 134, Mektebetü t-tevfikiyye, Kahire, baskı yılı yok. 101
102 Kastamonu Üniversitesi hepsinin doğru olduğu Ģeklindedir. Bu görüģ sahipleri de iki grupta ele alınmaktadır. 1) Mutezile mezheplerin farklı içtihatlarının hepsinin doğru olduğunu dolayısıyla kiģinin bunlardan istediğini seçebileceğini belirtiyor. 1) Sûfiyye ise mezhep imamlarının görüģlerinin hepsinin doğru olduğunu belirli bir mezheple sınırlamadan mezheplerin farklı görüģlerinden azîmet olanın tercih edilip alınması gerektiğini belirtiyorlar. Nitekim Nureddin eģ-ġehîd in adamlarından (yakın dostlarından) Ebu l-alâ Sâid b. Ahmed b. Ebu Bekir er-râzi el-cem u Beyne t-takvâ ve l-fetvâ min Mühimmâti d-dîn ve d-dünyâ isimli eserinde fıkıh bölümlerinde fetvanın muktezası olan Ģeyleri ve özellikle dört mezhep imamının görüģleri arasında takvânın gereği olan Ģeyleri zikrediyor ve bunun ilke olarak (aslen) teģehhî (kafasına göre bir fetvayı tercih etme) sayılamayacağını aksine bunun mahza takvâ ve verâ olacağını beyan ediyor. Kevserî burada mutasavvıfların görüģlerini Ebu l-alâ Sâid b. Ahmed in eserinden naklederek bildirmiģtir. I- Ebu l-a lâ Saîd b. Ahmed b. Ebî Bekir er-râzî el-hanefî Hayatı ve Eserleri A- Hayatı Müellif hicrî altıncı, miladî on ikinci asır âlimlerindendir. Nureddin Mahmud Zengî eģ-ġehîd (511/569-1118/1174) döneminde yaģamıģtır. Nureddin Zengî tarafından Rakka da Hanefîler için yaptırdığı Medresetü l-meliki n-nûriyye medresesinde hocalık yapmıģtır. 15 Ebû Necîb es-sühreverdî ye 16 (ö.563/1168) yetiģmiģ Bağdat ta Nizâmiye Medresesi âlimlerinden ġerefüddin ed-dımeģkî den ilim almıģtır. Ayrıca Nâfi sahibinden fıkıh öğrenmiģtir. 17 ġemseddin Muhammed b. Mahmûd eģ-ġehrezûrî nin muasırıdır. 18 Tarih ve tabakât kitaplarında bulunan bilgiler bunlarla sınırlıdır. Gerek hayatı ve gerekse elimizdeki eseri üzerinde yaptığımız araģtırmalar neticesinde Sâid b. Ahmed hakkında Ģu kanaatlere ulaģtık. Sâid, Nureddin Mahmud Zengî döneminde Hanefîlerin önde gelen üstadlarındandır. Ehl-i tasavvuf olduğu hatta ehl-i tasavvufun önde gelenlerinden olduğu Nureddin Zengî nin tasavvufî yönü sebebiyle onu Rakka daki medreseye hoca olarak atadığı ve kendi özel sohbet grubuna kattığı anlaģılmaktadır. Sâid in fıkıhçı mutasavvıf olduğu ve bu yönüyle Ġslam âleminde önemli bir yeri olan Gazâlî den etkilendiği ve hatta onun takipçisi olduğu ve onun Ġhyâ sında yaptığı tasnife yakın bir tasnif ile Kitâbü l-cem isimli eseri kaleme aldığı söylenebilir. B- Sâid b. Ahmed in Eserleri Kaynaklarda Sâid b. Ahmed e ait olduğu belirtilen altı kitap tespit edilmiģtir. Bunlardan bizim tebliğ konumuzu teģkil eden Kitâbü l-cem e ve Makâmâtü l-hanefî ye ulaģabildik. Diğer kitaplar ise kaynaklarda belirtilmektedir. Kaynaklarda belirtilen kitaplar Ģu Ģekildedir. 1- Kitâbü l-cem Beyne l-fetvâ ve t-takvâ fî Mühimmâti d-dîn ve d-dünyâ: Eser fıkıh, ahlak, tasavvuf konularını ele almakta olup tebliğimizin konusunu teģkil etmektedir. 570/1174 tarihinde Rakka da (Suriye) yazılmıģtır. Kastamonu el yazmaları kütüphanesi 935 numarada kayıtlı olan eserin üzerinde müellif nüshası olduğu kaydı bulunmaktadır. Eser iki cilt olup ikinci cildi kayıptır. 15 Bu bilgiler Kitâbü l-cem in iç kapağında yer almaktadır. 16 Sufî, fakih ve muhaddis olan Sühreverdî nin hayatı hakkında geniģ bilgi için bkz. Öngören, ReĢat, Sühreverdî, Ebü n-necîb, XXXVIII, 36. 17 Burada Nâfi sahibi olarak ifade edilen kiģi en-nafi fi l-fürû isimli eserin yazarı Muhammed b. Yusuf Semerkandi olsa gerektir. (ö.556/1161). DIA, XXXVI, 480. 18 Sâid b. Ahmed bu zatı Makâmat ın baģında ekda l-kudât ve reîsü l-hükkâm Ģeklinde medh ediyor ve eserini ona atfediyor. Bu zat iģraki felsefenin kurucusu ġemseddin ġehrezûri değildir. Nureddin Mahmud Zengi döneminin MeĢhur ġafii kadı l-kudâtı Muhammed b. Abdullah eģ-ġehrezûrî nin (Bkz. Zehebî, Siyeru A lami nnübelâ, XXI, 57-60.) oğlu Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed eģ-ġehrezûrî olması kuvvetle muhtemeldir. (Bkz. Zehebî, Siyeru A lami n-nübelâ, XXI, 60-61.)
IV. ġeyh ġa ban-ı Velî Sempozyumu (Hanefîlik-Mâturîdîlik) 2- Makâmâtü l-hanefî: Ġsmâil Sâib Sencer müsteģrik Dr. Oskar Rescher in 19 bazı makâmât eserlerini neģrettiğini bunlar arasında Sâid b. Ahmed e ait Fatih kütüphanesinde Makâmâtü l-hanefi isminde bir eserin bulunduğunu belirtmektedir. 20 Eser 1914 yılında Ġstanbul da neģredilmiģtir. [Makâmâti l-hanefi ve Ġbn Nâkiyâ ve Ğayrihima, Matbaa-i Ahmed Kâmil, Ġstanbul 1330; Beitraega Zur maqâmen Litteratur, Heft 4, enthalted die, Maqamat el- Hanafi und Ibn Nikia, ediert von, O. Rescher, Stainbul, 1914.] Bir kapağı Arapça diğer kapağı Almanca olarak yayınlanmıģtır. Ġstanbul.B.B. Atatürk Kitaplığı Sayısal ArĢiv ve e- Kaynaklar bölümünde, DemirbaĢ: Bel_Arp_00586 bulunmaktadır. 3-Nedîmü l-ümerâ: Ġsmâil Sâib Sencer in verdiği bilgiye göre Sâid b. Ahmed Makâmat isimli kitabında bu esere Nedîmü l-ümerâ fi l-muhâdarât ismiyle atıflar yapmaktadır. 21 Ayrıca Kitâbü l-cem in giriģ sayfasında müellife ait Nedîmü l-ümerâ 22 isimli bir eserinin olduğu belirtiliyor. Kevserî nin verdiği bilgide muhâdarât Ģeklinde ilave bir bilgi bulunmaktadır. 23 4-Cevâmiu l-fıkh: Müellife ait böyle bir eserin bulunduğu el-cevâhür ül-mudiyye 24 isimli eserde ve et-tabakâtü s-seniyye 25 isimli eserde belirtiliyor. Ayrıca KeĢfü z-zunûn da 26 da geçiyor. 5- Kitâbü l-ahsâb ve l-ensâb: Müellife ait böyle bir eserin bulunduğu el- Cevâhür ül-mudiyye 27 ve et-tabakâtü s-seniyye 28 isimli eserlerde belirtiliyor. Ayrıca KeĢfü z-zunûn da 29 da geçiyor. 6-Hülâsatü l-mizân fi l-usûl: Müellife ait böyle bir eserin bulunduğu Kitâbü l-cem isimli eserin giriģ sayfasında 30 müellife ait diğer eserler Ģeklinde bir not olarak belirtilmektedir. Ayrıca büyük ihtimalle bu kaynaktan alarak Zâhidü l-kevserî de bahsetmektedir. 31 II- Kitâbü l-cem in Muhtevâsı A-Eserin Bölümlerinin Tanıtımı Eser üç bölümden oluģmaktadır. Müellif her bölüm için Kutub ifadesini kullanmaktadır. Kutub kelimesi ana eksen anlamına gelmektedir ki eserin üç ana, temel konudan bahsettiğini ifade etmektedir. 32 Eserin sistematiğinde kutub ana bölümü kısım 19 Oskar Rescher daha sonra Müslüman olmuģ ve adını Osman ReĢer olarak değiģtirmiģtir. Hayatı hakkında geniģ bilgi için bkz. ġensoy, Sedat, ReĢer Osman, DIA, XXXV, 11. 20 Kevserî, Makâlât, sh:431-433. 21 Kevseri, Makâlât, sh:431-433 22 Ebu l-alâ Sâid b. Ahmed b. Ebû Bekir er-râzî el-hanefî, Kitâbü l-cem Beyne l-fetvâ ve t-takvâ fî Mühimmâti d-dîn ve d-dünyâ, vr.1b. Kastamonu El Yazmaları Kütüphanesi, no: 935. 23 Kevseri, Makâlât, sh:431-433 24 Ebu l-vefâ el-kureģî, Cevâhiru l-mudiyye fî Tabakâti l-hanefiyye, II, 259, Mektebetü Hicr, 1993, Cîze, Mısır 25 Gazzî, Takiyüddin Abdülkadir et-temîmî, Tabakâtü s-seniyye fi Terâcimi l-hanefiyye, IV, 78, Mektebetü Dârü r-rifâî, b.y.y., 1989 26 Hacı Halife, KeĢfü z-zunûn, I, 611 27 Ebu l-vefâ el-kureģî, Cevâhiru l-mudiyye fî Tabakati l-hanefiyye, II, 259, Mektebetü Hicr, 1993, Cîze, Mısır 28 Gazzî, Takiyüddin Abdülkadir et-temîmî, Tabakâtü s-seniyye fi Terâcimi l-hanefiyye, IV, 78, Mektebetü Dârü r-rifâî, b.y.y., 1989 29 Hacı Halife, KeĢfü z-zunûn, II, 386. 30 Ebu l-alâ Sâid b. Ahmed b. Ebû Bekir er-râzî el-hanefî, Kitâbü l-cem Beyne l-fetvâ ve t-takvâ fî Mühimmâti d-dîn ve d-dünyâ, vr.1b. Kastamonu El Yazmaları Kütüphanesi, no: 935. 31 Kevseri, Makâlât, sh:431-433, Mektebetü t-tevfikıyye, Kâhire, t.y. 32 Kutub kelimesi için bkz. AteĢ, Süleyman, DĠA, Kutub, XXVI, 498-499. 103
104 Kastamonu Üniversitesi ise alt bölümü oluģturmaktadır. Eserin planının verildiği mukaddime kısmında alt baģlıklar bulunmamaktadır; fakat eserin içerisinde fasl Ģeklinde alt baģlıklar bulunmaktadır. Fasılların da alt baģlıkları bulunmakta olup bunlar için ortak bir isimlendirme yapılmamıģtır. Fasılların alt baģlıkları normal metne göre daha büyük ve kalın Ģekilde yazılmıģtır. Bazen kısım altında nev Ģeklinde bir alt baģlık atılmıģ bu nev lerin alt baģlığı olarak da mes ele Ģeklinde alt baģlıklar kullanılmıģtır. Birinci Kutub mukaddimât denilen giriģ bilgileri içermektedir. Diğer bölümlerle mukayese edildiğinde farklı bir Ģekilde tasnif edilmiģtir. Buna göre kutub ile kısım arasında kitâb Ģeklinde bir ara tasnif yapılmıģtır. Buna göre birinci kutub beģ kitâb tan oluģmakta olup birinci kitâb ın alt baģlığı olarak altı kısım yani alt baģlık bulunmaktadır. Birinci bölümün diğer kitaplarının ise birer alt baģlığı (kısım) bulunmaktadır. Kısımlar birbirinin devamı olacak Ģekilde numaralandırılmıģtır. Ġkinci Kutub fıkıhla ilgili bilgiler içermekte olup yirmi kısımdan oluģmaktadır. Ġçerik olarak giriģ bilgileri diyebileceğimiz temel konular ele alınmıģtır. Ġkinci kutub fıkıh konularını ele almakta ve yirmi kısım dan oluģmaktadır. Fıkıhla ilgili bölüm sekizinci kısım olan nikâh bölümüne kadar elimizdeki birinci ciltte bulunmaktadır. Bundan sonraki kısımlar eserin ikinci cildinde bulunmakta olup bu ikinci cilt maalesef kayıptır. Bu ciltte hangi konuların ele alındığıyla ilgili elimizde sadece müellifin planı bulunmaktadır. Üçüncü Kutub ilm-i bâtın denilen tasavvuf konularını ele almaktadır. Müellif bu bölümdeki yedi kısmın içeriğini oluģturmuģ ve sekizinci kısım dedikten sonra sayfa bitmiģtir. Devam eden sayfada okunamayan silinmiģ yazılar bulunmaktadır. Buradan hareketle bu bölümün sekiz kısmın dıģında daha baģka alt baģlıklarının da olduğu tahmin edilmektedir. Buna göre eserin ana planı Ģu Ģekildedir: Birinci KUTUB Mukaddimât beģ kitap ve on kısımdan oluģmaktadır. 1. Kitap: (ilk altı kısımdan oluģmakta, ilimle ilgili bilgiler) 1. Kısım (ilim ve fıkhın fazileti, farzı kiyafe olan ilim) 2. Kısım (ilmin kısımları) 3. Kısım (dört imamın menkıbeleri, özellikleri, ahlakları) 4. Kısım (din ve dünya alimleri) 5. Kısım (öğrenme ve öğretmenin fazileti) 6. Kısım (öğretmen ve öğrencinin edepleri) 2. Kitap: 7. Kısım (akıl ile ilgili bilgiler) 3. Kitap: 8. Kısım (ruh ile ilgili bilgiler) 4. Kitap: 9. Kısım (kalp ile ilgili bilgiler) 5. Kitap: 10.Kısım (nefisle ilgili bilgiler) Ġkinci KUTUB Fıkıh yirmi kısımdan oluģmaktadır 1. Kısım (Taharet) 2. Kısım (Namaz) 3. Kısım (Zekat, haraç) 4. Kısım (Oruç, itikaf) 5. Kısım (Hac) 6. Kısım (Cihad, siyer, cizye, eman, ahkamu l-bağy, irtidat, küfr) 7. Kısım (Tilâvetü l-kur an) 8. Kısım (Nikah, talak, itak, hacr, iflas) 9. Kısım (Yemin, adak)
IV. ġeyh ġa ban-ı Velî Sempozyumu (Hanefîlik-Mâturîdîlik) 10. Kısım (Büyu, selem, sarf, icare, mudarebe, mukaraza, Ģirket, kesb) 11. Kısım (Helal ve haram, serika, zina, satranç, müzik, Ģiir dans) 12. Kısım (Abık, mefkud, lakit, lukata) 13. Kısım (Vedia, ariye, havale, vekalet, kefalet, daman) 14. Kısım (Hediye, hibe, sadaka, karz, vakıf) 15. Kısım (ġirb, ihya-i arzı mevat, müzaraa, müsakat) 16. Kısım (Kısmet, Ģüf a, sulh) 17. Kısım (Sayd, zebaih, udhiye, akika, hitan) 18. Kısım (Ġmare, erzaku l-vulat, akdiye, hukumat, da va, Ģehadat, tezkiye, beyyine) 19. Kısım (Ġhtisab, emri bil maruf, inkar ale l-münkerat) 20. Kısım (Ġkrar, vesâya, feraiz) Üçüncü KUTUB Ġlm-i Bâtın (tasavvuf) sekiz kısımdan oluģmaktadır 1. Kısım (Mühlikât: Batn ve ferc Ģehveti ve bunları kırma yolları) 2. Kısım (Âfâtü l-lisân) 3. Kısım (Gazap, hıkd, hased) 4. Kısım (Zemmü d-dünyâ) 5. Kısım (Zemmi hubbi l-mâl, hırs, tamah, kanaat) 6. Kısım (Sehâ, Ģuh, buhl) 7. Kısım (Ahlaku l-mahmude ve l-mezmume) 8. Kısım B-Eserin Ġçeriğinin Değerlendirilmesi 1. Kutub: GiriĢ Bilgileri Müellif giriģ bölümünde daha sonra ele alacağı konularla ilgili zemin oluģturmak üzere bir takım bilgiler vermektedir. Bu baģlıklar Ģu Ģekildedir: Ġlim ve ilmin fazileti, fıkıh ve fıkhın önemi, mezhep imamları ve onların fazileti, din ve dünya ilimleri ve bunların hedefleri ve faydaları, akıl ve önemi, kalp, ruh, nefis kavramları ve bunların maddî ve mânevî ilimleri elde etmedeki önemi. Bu bölümdeki bilgiler konuyla ilgili ayet ve hadislerle verilmekte, sahabenin ve Ġslam büyüklerinin konuyla ilgili güzel söz ve tavsiyeleri ile konu ortaya konulmaktadır. 2. Kutub: Fıkıh Müellif fıkıh bölümünde fakihlerin farklı fetvalarını bir rahmet olarak görmekte ve bu farklılıklardan bir kısmının fetvâ bir kısmının ise takvâyı gerektirdiğini dolayısıyla bir konuda farklı fetva olan durumlarda ihtiyat olan görüģün hangisi olduğunu, takvâ olan görüģün hangisi olduğunu ifade etmektedir. Müellif fıkıh bölümünü klasik fıkıh bâblarına göre ele almıģtır. Fıkıh bâblarının sıralanıģı eserin yazıldığı tarihe kadar neredeyse tamamen oturup yerleģtiği için kendisi yeni ve orijinal bir ilave yapmamıģtır. Müellif konularla ilgili mezheplerin görüģlerini ele alırken meseleci yaklaģımı devam ettirmiģtir. Her baģlığın altında mesele baģlığı atarak bir konuyu ele almıģ o konuyla ilgili mezheplerin görüģlerini belirtmiģtir. Sâid b. Ahmed kitabını tanıtırken konuları klasik fıkıh kitaplarında bulunandan farklı bir Ģekilde düzenlediğini ve bu yönüyle kendisinden önce benzer bir tasnif yapan birisinin olmadığını ifade etmektedir. Onun farklı dediği husus konunun sadece fıkhî yönü yanında fazileti, hikmetleri bize kazandırdıkları Ģeklindeki mânevî yönüne de değinmesidir. Eser bu yönüyle Ġmam Gazâlî nin Ġhyâu Ulûmi d-dîn isimli eserinin konuları ele alıģ üslûbuna benzemektedir. Ġhyâ da ilim (giriģ), akâid, fıkıh ve tasavvuf olarak bir giriģ ve üç bölüm Ģeklinde bir tasnif kullanan Gazâlî nin bu eseri ve tasnifi orijinaldir. Sâid b. Ahmed in 105
Kastamonu Üniversitesi kitabında akâid kısmı bulunmamakta, giriģ kısmından sonra fıkıh ve tasavvuf bölümleri bulunmaktadır. Gazâlî nin eseri daha geniģ iken Sâid b. Ahmed in eseri daha kısa ve özet bilgiler içermektedir. Ayet ve hadisleri kullanması ve Ġslam büyüklerinden nakiller yapması yönüyle de her iki eser arasında benzerlik dikkat çekmektedir. 3. Kutub: Ġlm-i Bâtın (Tasavvuf) Eserin üçüncü bölümünde tasavvufî meseleler ele alındığı belirtilmektedir. Eserin giriģ bölümünde tasavvufla ilgili giriģ bilgileri olan, kalp, ruh, nefis ile ilgili verilen bilgilerden hareketle eserin bize ulaģmayan bölümü için içeriğiyle ilgili verilen plan çerçevesinde bir takım tahminler yürütebilmekteyiz. Sonuç Değerli âlim Zâhid Kevserî nin dikkatimizi çektiği bu eser Sâid b. Ahmed b. Ebu Bekir er-râzi el-hanefî nin günümüze kadar ulaģan nâdîde bir eseridir. Dil, üslup ve yöntem olarak Gazâlî nin Ġhyâu Ulûmi d-dîn isimli eserine benzemektedir. Hedef olarak mezheplerin görüģ farklılıklarının uzlaģtırılması ve bir bütün halinde ele alındığında farklı görüģlerden birisinin fetvâ diğerinin ise takvâ olduğunu belirtmektedir. Bu yönüyle Ġmam ġa rânî nin Mîzânü l-kübrâ ile ortaya koyduğu mîzan teorisi ile mukayeseli olarak değerlendirmeyi hak etmektedir. Kevserî ellâ mezhebiyye isimli makalesinde bir konuda verilen farklı hükümlerin nasıl anlaģılması gerektiği konusunu ele alırken Sâid b. Ahmed in görüģlerine değinmektedir. Onun görüģlerinin mutasavvıf fıkıhçıların bakıģ açısını yansıttığını ifade etmektedir. Fıkıh tarihinde fakih mutasavvıflar Ģeklinde bir grubun bulunduğu bir gerçektir; fakat bunların bir ekol haline gelip gelmediği ve fakih mutasavvıfların olayları değerlendirme Ģekli de mukayeseli bir Ģekilde müstakil bir çalıģmaya konu olacak geniģliktedir. Fıkıh tarihinde Mutezilî Hanefîler, EĢ arî Hanefiler, Mâturîdî Hanefîler yanında mutasavvıf Hanefîler Ģeklinde bir grubun bulunup bulunmadığı ve mutasavvıf yönü bulunan âlimlerin olayları değerlendirmede kendilerine has bir takım temel ilke ve prensipler doğrultusunda olayları değerlendirildiği görülebilir. Eserin elimizdeki bu eksik Ģekliyle neģredilmesinin uygun olduğu görülmüģtür. Elimizdeki birinci ciltte giriģ bilgileri ile fıkıh bölümünün ilmihal bilgilerini içeren ibadetlerle ilgili kısmı bir bütünlük göstermektedir. Bu Ģekliyle eserin neģir için yazım çalıģmaları devam etmektedir. 106