OSMANLI DEVLETİ GERİLEME DÖNEMİ (1699 1792)

OSMANLI DEVLETİ GERİLEME DÖNEMİ (1699 1792) GERİLEME DÖNEMİ PADİŞAHLARI 1 II. Mustafa 1695 1703 2 III. Ahmet 1703 1730 3 I. Mahmut 1730 1754 4 III. Osman 1754 1757 5 III. Mustafa 1757 1774 6 I. Abdülhamit 1774 1789 7 III. Selim 1789 1807 Gerileme Dönemi 1699 Karlofça Antlaşması ile başlar ve 1792 Yaş Antlaşmasına kadar devam eder. 1-18. Yüzyılda Dış Politika: Karlofça ve İstanbul Antlaşması yla kaybedilen yerleri geri almak ve mevcut toprakları korumak amacıyla batıda Avusturya ve Venedik, kuzeyde Rusya ve doğuda İran ile savaşlar yapılmıştır. 2-18. Yüzyılda İç Politika: Bu yüzyılda Avrupa dan geri kalındığı Pasarofça Antlaşması ndan itibaren Avrupa dan geri kalındığı kabul edilmiş ve yapılan ıslahatlarda Avrupa örnek alınmıştır. 18. YÜZYILIN ÖZELLİKLERİ: 1)- Osmanlı Devleti 18. yüzyıla ilk defa toprak kaybeden bir devlet olarak girdi (KARLOFÇA). Bu yüzden bu yüzyılın başlarında kaybettiği toprakları geri alma çabasına girdi. 2)- Osmanlı Devleti 17. yüzyılda en çok Avusturya ile savaşmıştı. 18. yüzyılda ise en çok Rusya ile savaşmıştır. 3)- Bu yüzyılda Osmanlı Devleti'nin toprak kaybı hızlanmış, Avrupa'nın bilim ve tekniği alınmaya çalışılsa da yeterli olmamış, sonuçta Osmanlı Devleti Avrupa'nın üstünlüğünü kabul etmek zorunda kalmıştır. 18. YÜZYIL SİYASİ OLAYLARI: 1703 Edirne Vakası (Cebeci İsyanı): Sultan II. Mustafa devlet işlerinden elini çekmiş ve vaktinin çoğunu Edirne de geçirmeye başlamıştır. Şeyhülislam Feyzullah Efendi nin eline kalan devlet işlerinde önemli aksamalar görülmüştür. Bir de başkentin Edirne ye taşınacağı söylentisi, yeniçerilerin isyanına sebep olmuştur. Şeyh ül- İslam Feyzullah Efendi öldürülmüş, II. Mustafa tahttan indirilerek yerine Sultan III. Ahmet getirilmiştir. (Bu olay cebeciler olayı olarak ta adlandırılır.) Osmanlı-Rus İlişkileri 18. yy. Rusya nın bazı girişimleri ve Osmanlı Devleti aleyhine yürüttüğü siyaseti iki ülke arasında gerginliğin temelini oluşturur. Osmanlı Aleyhine Rusya nın siyaseti: 1. Orta Asya üzerinde yayılmak istemesi 2. Balkan toplumlarını kışkırtarak Slavlaştırmak istemesi (Panslavizm) 3. Osmanlı topraklarında ki Ortodoksları himaye altına almak istemesi 4. Açık ve sıcak denizlere inmek istemesi * Rusya aleyhine Osmanlı siyaseti: İstanbul Antlaşmasını geçersiz kılmaya çalışarak, kaybettiği toprakları geri alabilmek. 1711- Prut Savaşı (III. Ahmet Dönemi) 18. yy. başlarında Rus Çarı olan I. Petro Rusya yı bir Avrupa devleti haline getirmiş ve tarihi bir dış politika tayin etmiştir, sıcak denizlere inmek. Bir taraftan Baltık Denizi ne diğer taraftan Akdeniz e açılmayı hedeflemiştir. Lehistan ın iç işlerine karışması İsveç ile savaşlara sebep olmuş Poltova Savaşı nda (1709) Ruslara mağlup olan İsveç kralı 12. Şarl ın peşinden Petro da Osmanlı topraklarına girmiştir. Bunun üzerine Osmanlı Devleti, Rusya ya savaş açmıştır. Prut bataklığında Rus ordusu sıkıştırılmışsa da Baltacı Mehmet Paşanın, 1. Yeniçerilere güvenmemesi 2. Kuşatmanın uzun sürmesi ve yeni bir kutsal ittifak kurulacağı endişesi 3. Rusların ateş gücü yüksek silahlarının kaybı artıracağı endişesi 4. Bu savaşın kaybedilmesi durumunda ülkenin daha da zor duruma düşeceği gibi sebepleriyle savaşın iyi durumundan faydalanılarak barışa karar verildi. 1711 Prut Antlaşması (III. Ahmet): 1. Azak Kalesi ve çevresi Osmanlı ya verilecek 2. Ruslar İstanbul da elçi bulunduramayacak 3. Rusya Lehistan ın iç işlerine karışmayacak 4. Demirbaş Şarl ülkesine dönebilecek 1

5. Çar Petro ve ordusu serbest bırakılacaktır. Not: İstanbul Antlaşması yla kaybedilen yerler ve haklar geri alınmıştır. Karlofça ile kaybedilen yerlerin de geri alınabileceği ümidi doğmuştur. Not: Karadeniz yeniden Ruslara kapatılmış ve Türk gölü haline gelmiştir. 1715 1718 OSMANLI AVUSTURYA VE VENEDİK SAVAŞLARI Mora halkının Venedik idaresinden memnun olmayıp Osmanlı dan yardım istemesi üzerine Venedik ile savaş yapılmış, Mora alınmıştır. Fakat bu olay Karlofça nın garantör devleti olan Avusturya nın Osmanlı ya savaş açmasına sebep olmuştur. İki devletle birden savaşmak zorunda kalan Osmanlı Devleti barış istemiştir. 1718- Pasarofça Antlaşması (III. Ahmet): 1. Yukarı Sırbistan, Belgrat ve Banat Avusturya ya verildi. 2. Mora yarımadası ve Girit iskelesi Osmanlı Devletinde kaldı. 3. Dalmaçya, Bosna ve Arnavutluk kıyılarındaki bazı iskeleler Venedik e verildi. 4. Yapılan anlaşma 24 yıl geçerli olacak. Önemi: Osmanlı Devleti Avrupa ya geçişte çok önemli bir üstü olan Belgrat ı kaybetti. Venedik ise Çanakkale boğazı ve Ege den uzaklaştırıldı. Not: Avrupa nın üstünlüğü kabul edilmiş, Lale Devri başlamış ve ilk kez Avrupa örnek alınarak ıslahatlara girişilmiştir. OSMANLI İRAN İLİŞKİLERİ: İran ın Sünni Müslümanlara baskı yapmasıyla mezhep ve saltanat mücadelesi başlamıştır. İran da ortaya çıkan bu karışıklıktan faydalanmak isteyen Rusya İran a saldırınca Osmanlı Devleti de İran a girmiş, Fransa nın arabuluculuğu ile savaş olmadan Rusya ile 1724 İstanbul Antlaşması (III. Ahmet) imzalanmıştır. Buna göre, İran ın kuzeyi Rusya ya batısı Osmanlı Devleti ne bırakılmıştır. İran Osmanlı Devleti nin ele geçirdiği toprakları geri almak isteyince Osmanlı İran savaşları başlamış, 1732 Ahmet Paşa Antlaşması (I. Mahmut) ile son bulmuştur. Buna göre, Tebriz, Kirman, Hemedan İran da, Tiflis ve Dağıstan Osmanlı da kalıyordu. Bu esnada İran da, taht değişikliği olmuş, Safevi hanedanına son veren Avşar Türklerinden Nadir Şah tahta geçmiş ve yapılan anlaşmayı tanımayarak Osmanlı ya savaş açmıştır. Sonunda 1746 Kerden (II. Kasr-ı Şirin) Antlaşması imzalanmıştır. Buna göre; I. Kasr-ı Şirin Antlaşması esas alınmış ve Zağros Dağları sınır kabul edilmiştir. Böylece günümüze kadar süren dostluk dönemi başlamıştır. 1736 1739 OSMANLI AVUSTURYA ve RUSYA SAVAŞLARI Rusya nın Kırım a saldırması, Osmanlı İran Savaşları nda Kırım hanının göndereceği yardımın Ruslar tarafından engellenmesi, Avusturya ile Rusya nın Osmanlı Devleti ni parçalama konusunda anlaşmaları üzerine savaşlar başlamıştır. Osmanlı Devleti bu yüzyılda bile iki büyük devlete karşı başarılı mücadeleler vermiş. Fransa nın da arabuluculuğu ile antlaşma imzalanmıştır. Avusturya ile Belgrat Antlaşması (1739) (I. Mahmut) 1. Avusturya Banat yaylası hariç (temeşvar eyaleti) Pasarofça ant. ile aldığı bölgeleri geri verecek. 2. Devam eden savaşta Avusturya Rusya ya yardım etmeyecek. İsveç in Osmanlı lehine savaşa hazırlanması ve tek başına kalması üzerine Rusya Fransa nın arabuluculuğu ile barışa razı oldu. Rusya ile Belgrat Antlaşması (1739) (I. Mahmut) 1. Ruslar savaşta elde etmiş oldukları toprakları Osmanlı Devletine geri verecek. Yalnızca Bug ırmağı ile Dinyeper arasındaki arazi Ruslara bırakılacak 2. Azak kalesi Ruslarda kalacak, fakat Ruslar bu kaleyi yıkacak ve yerine yeni bir kale yapmayacaklar. 3. Buna karşılık Rusya Karadeniz de savaş ve ticaret gemisi bulundurmayacak. 4. Rus çarı protokol bakımından Avusturya imparatorluğu ve Fransa kralına eşit sayılacak. 5. Anlaşma 27 yıl geçerli olacak. Önemi: Her iki antlaşmada Osmanlı nın 18. yy da imzaladığı son şerefli antlaşmadır. Osmanlı Devleti devrin iki büyük devletine karşı koyabileceğini göstermiştir. Ruslar Karadeniz in bir Türk gölü olduğunu onaylamışlardır. Otuz yıl kadar barış dönemi yaşanmıştır. Bu başarıların altında yapılan ıslahatlar, özellikle humbaracı 2

ocağının etkisi vardır. Avusturya ve Rusya veraset savaşları ve yedi yıl savaşları ile uğraşmıştır. 1740 kapitülasyonları (I. Mahmut Dönemi) Fransa Belgrat antlaşmaları sırasında Osmanlı ya yardımcı olmuştu, buna karşılık Kanuni döneminde Fransa ya verilen kapitülasyonlar sürekli hale getirildi. 1768 1774 OSMANLI RUS SAVAŞI (III. Mustafa Dönemi): Rus çariçesi II. Katharina, Çar I. Petro nun yolundan gidiyor, Kırım ı ele geçirmek, Balkanlar da kendine ait devletçikler kurmak, Kafkasları ve Lehistan ı ele geçirmek istiyordu. Lehistan da çıkan taht mücadelelerine karışmış, Rusya yanlısı birini kral seçtirmiştir. Lehlilerin Osmanlılardan yardım istemesi üzerine Osmanlı Rus Savaşları yeniden başlamıştır. Baltık Denizi ve İngilizlerin de yardımıyla Cebelitarık tan dolaşan Rus donanması Çeşme önlerinde Osmanlı donanmasını yakmışlardır (Çeşme Baskını 1770). Kartal Meydan Muharebesinde 180.000 kişilik Osmanlı ordusu 30.000 kişilik Rus ordusu karşısında ağır bir yenilgiye uğramıştır. Bu olayları duyan III. Mustafa kederinden ölmüştür. Tahta geçen I. Abdülhamit barış istemiş, 1774 Küçük Kaynarca Antlaşması imzalanmıştır. 1774 Küçük Kaynarca Antlaşması (I. Abdülhamit) 1. Kırım bağımsız olacak NOT: (Böylece ilk kez halkının tamamı Müslüman olan bir bölge kaybedilmiştir ve ilk kez halifeliğin siyasi gücünden faydalanılmaya başlanmıştır.) 2. Azak kalesi ve çevresi Rusya ya bırakılacak 3. Ruslar istedikleri yerlerde konsolosluk açabilecek 4. Rusya, Ortodoksların hamiliğini üstlenmiştir. (Rusya Osmanlı nın iç işlerine karışma yetkisini elde etmiştir.) 5. Ruslar kapitülasyonlardan faydalanacak (ilk kez) 6. Rusya, Karadeniz de savaş ve ticaret gemileri bulundurabilecek, Osmanlı limanlarını kullanabilecek NOT: Karadeniz bir Türk gölü olmaktan çıkmıştır. 7. Rusya savaş sırasında işgal ettiği, Eflak, Boğdan ve Ege adalarından çekilecek, Osmanlı Devleti buralarda genel af ilan edecek, belli bir süre vergi almayacak ve halkın göç etmesine izin verecektir. 8. Osmanlı Devleti savaş tazminatı verecek. NOT: Osmanlı Devleti tarihinde ilk kez bir devlete savaş tazminatı ödemiştir. Önemi: Osmanlı Devleti nin 18. yüzyılda imzaladığı en ağır şartlı anlaşmadır. 1779 Aynalıkavak Antlaşması (Tenkihnamesi): II. Katherina nın Rusya yanlısı Şahin Giray ı Kırım hanı seçtirmesi üzerine Kırım halkı Osmanlı dan yardım istemiştir. Fakat savaş durumu ortaya çıkmadan Fransa nın arabuluculuğu ile Aynalıkavak Tenkihnamesi (1779) imzalanmıştır. Buna göre; Kırım bağımsız kalacak, Şahin Giray ın Kırım Hanlığı nı Osmanlı Devleti kabul edecektir. 1787 1792 Osmanlı Rusya ve Avusturya Savaşları: Rusların Kırım ı işgal etmeleri, göç eden halkı katletmeleri ve Osmanlı yı paylaşma konusunda Avusturya ile anlamları üzerine savaşlar başlamıştır. Özi kalesinin Ruslar tarafından ele geçirilip halkının katledilmesi üzerine I. Abdülhamit kederinden ölmüş, yerine III. Selim geçmiştir. 1789 Fransız İhtilali olunca Avusturya, 1791 Ziştovi Antlaşması nı imzalayıp savaştan çekilmiştir. 1791- Ziştovi Antlaşması (III. Selim): Buna göre; 1. Savaşta alınan yerler geri verilecek 2. Unna ve Orsova çevresi Avusturya ya bırakılacak 3. Rusya ile savaş devam ederse Avusturya yardım yapmayacaktır. Not: Osmanlı-Avusturya Savaşları sona ermiştir. Avusturya nın Osmanlı Devleti yle yaptığı son antlaşmadır. Not: İlk kez Avusturya ile Osmanlı arasında sınır kavramı ortaya çıktı. NOT: Yalnız kalan Rusya da barış istemiştir. 1792 Yaş Antlaşması na göre (III. Selim); 1-Kırım ve Özi Rusya da kalacak 2- Buğ ve Dinyester ırmakları arasındaki arazi Rusya ya bırakıldı. Dinyester Irmağı sınır kabul edilecektir. 3

3- Doğu Anadolu da Rusların işgal ettiği bölgeler boşaltılacak. Not: Kırım ın Rusya ya ait olduğu kabul edildi. Not: Dağılma dönemi başlamıştır. Not: Fransız İhtilali nin çıkması Osmanlı Devleti nin lehine olmuş ve Osmanlı nın kaybı azaltmıştır. XVIII. YÜZYIL ISLAHAT HAREKETLERİ 1- Lale Devri (1718 1730): Pasarofça Antlaşmasıyla başlamış, Patrona Halil İsyanı yla sona ermiştir. Bu dönemde Avrupa nın üstünlüğü anlaşılmış ve ilk kez Avrupa örnek alınarak ıslahatlar yapılmıştır. Bu dönemde askeri ıslahat yoktur. Dönemim padişahı III. Ahmet, dönemin sadrazamı ise Nevşehirli Damat İbrahim Paşa dır. Yapılan ıslahatlar: 1- İbrahim Müteferrika ve Sait Efendi tarafından ilk kez matbaa getirildi. (ilk teknik yenilik). İlk basılan eser Vankulu Lügatidir. 2- Avrupa da ilk kez geçici elçilikler açıldı. (Yeniliklerin öğrenilmesi maksadıyla). 3- İlk çiçek aşısı uygulandı. Bu durum Osmanlı Devleti nin halk sağlığına verdiği önemi gösterir. 4- Yeniçerilerden ilk itfaiye bölüğü oluşturuldu (Tulumbacılar). 5- Yalova da bir kağıt fabrikası kuruldu. 6- İznik ve Kütahya da çini imalathaneleri kuruldu. 7- İstanbul da kumaş fabrikaları kuruldu. 8- Bilim ve tercüme heyetleri oluşturularak birçok eser Türkçe ye çevrildi. 9- Mimari de ilk kez Avrupa tarzında eserler inşa edildi (sivil mimari gelişti). 10- Köşkler, bahçeler, kütüphaneler kuruldu. 11- Bu dönemde minyatürde Levni, şiirde Nedim meşhurdur. Damat İbrahim Paşa nın İran seferine çıkmayı reddetmesi üzerine Patronu Halil isyanı çıktı (1730). Sonucunda III. Ahmet tahtan indirildi. Sadrazam öldürüldü, saraylar tahrip edildi. Dönem sona erdi. Lale devrinde ilk kez Avrupa usulünde yenilikler yapıldı. I. Mahmut Dönemi Islahatları (1730 1754) Önemli Siyasi Olaylar a) 1736-1739 Osmanlı-Rus ve Avusturya Savaşları sonucunda BELGRAT Antlaşması imzalandı. b) 1740 Yılında Fransızlara verilen Kapitülasyonlar sürekli hale getirildi. c) 1746 yılında İran'la Kasr-ı Şirin Antlaşmasındaki sınırları kabul eden antlaşma imzalandı. Bu dönemde Fransa dan gelen Kont do Bonnevale (Humbaracı Ahmet Paşa) Müslüman olarak Ahmet Paşa adını almıştır. Ahmet Paşa tarafından topçu ocağı ıslahatları yapılmış Humbaracı Ocağı kurulmuştur. Kara mühendishanesi (Hendesehane) kuruldu (1734). Orduda yapılabilecek ıslahatlarla ilgili risaleler hazırlandı. Osmanlı orduları bölük, tabur, alay sistemine göre düzenlendi. Bu ıslahatlar sayesinde 1736 1739 Osmanlı- Avusturya Rusya savaşlarında başarı sağlandı. III. Mustafa Dönemi Islahatları (1757 1774) III. Mustafa döneminde Lehistan meselesi yüzünden 1768 1774 Osmanlı-Rus Savaşı yapıldı. Savaş Osmanlı Devleti için felaketle sonuçlandı. III. Mustafa kederinden öldü. (1774) Sadrazam Koca Ragıp Paşa ve Baron Dö Tott tarafından Tophane ve Topçu Ocağı düzenlendi. Tersanelerde ıslahatlar yapıldı. Deniz mühendis hanesi kuruldu. Maliye düzeltilmeye çalışıldı. Temeli iç borçlanmaya dayanan Esham Sistemi getirildi. Fransızcadan matematik ve astronomi ile ilgili tercümeler yapıldı. I. Abdülhamit Dönemi Islahatları a)-küçük Kaynarca Antlaşması imzalandı. (1774) b)-1783'de Ruslar, Kırım'ı işgal etti. 4

c)-1787 1792 Osmanlı - Rus + Avusturya savaşı başladı. 1789'da ölümüyle yerine III. Selim tahta geçti. Sadrazam Halil Hamit Paşa ve Cezayirli Gazi Hasan Paşa tarafından ıslahatlar yapıldı. Yeniçerilerin sayımı yapıldı. Ulufe alım satımı yasaklandı. Lağımcı ve humbaracı ocakları düzenlendi. Sürat topçusu ocağı kuruldu. Denizcilik alanında düzenlemeler yapıldı (Levent teşkilatı kaldırıldı). İstihkâm okulu açıldı. Yerli malı kullanımı teşvik edildi. III. Selim Dönemi Islahatları (1789-1807) a) Başa geçtiğinde Osmanlı Devletiyle Rusya ve Avusturya savaşı devam ediyordu. (1787-1792) b) 1789'da Fransız ihtilali çıktı. Bunun üzerine Avusturya 1791'de savaştan çekilerek Ziştovi Antlaşmasını imzaladı. c) Tek başına kalan Rusya da 1792'de YAŞ antlaşmasını imzaladı. d) Napolyon 1798'de Mısır'ı işgal etti. Nizamı Cedit Fransız ordusunu Akka'da yendi. Fransızlar Mısır'dan çekildi. e) Fransız ihtilalının etkileri Osmanlı Devletinde görülmeye başlandı. 1804'de Sırp İsyanı çıktı. f) 1806 1812 Osmanlı Rus Savaşı başladı. g) 1807'de Kabakçı Mustafa Olayı ile tahttan indirildi. 7- Üsküdar da Dârü t-tıbbaati l-âmire adıyla resmi devlet matbaası kuruldu. 8- Yerli malı kullanımı teşvik edildi. NOT: Kabakçı Mustafa isyanı ile III. Selim tahttan indirilip daha sonra öldürüldü. XVIII. yy Islahatlarının Genel Özellikleri 1- Avrupa nın üstünlüğü kabul edilmiş o yönde ıslahatlar yapılmıştır. 2- Özellikle askeri alanda ıslahatlar yapılmıştır, bunun sebebi savaşlarda galip gelme düşüncesidir. 3- Islahatlar kişilere bağlı kalmıştır. 4- Islahatlar tam olarak başarılı olamasa da çöküşü gecikmiştir. 5- Mimaride Rokoko - Barok tarzı Osmanlıya gelmiştir. 6- Teknik eğitime önem verilmiştir. 7- Yeniçeri ocağı sebebiyle inkılâplar başarıya ulaşamamıştır. Hanifi DEMİR BİREY DERSHANESİ OR-AN ŞUBESİ TARİH ÖĞRETMENİ Bu dönemin ıslahatlarına Nizam-ı Cedit (yeni düzen) adı verilir 1- Yapılacak ıslahatlar için raporlar hazırlattı. 2- Avrupa tarzında Nizam-ı Cedit ordusu kuruldu. Bu ordunu ihtiyacını karşılamak için İrad-ı Cedit adıyla hazine oluşturuldu. 3- Avrupa nın büyük şehirlerine sürekli elçiler gönderildi. (Paris, Londra, Viyana, Berlin Büyükelçilikleri kuruldu) 4- Kara ve deniz mühendis haneleri modernleştirildi. (Mühendishane-yi Berr-i Hümayun ve Mühendishane-yi Bahr-i Hümayun) 5- Fransa ve İsveç ten öğretmen askerler getirildi. 6- Fransızca, devletin resmi yabancı dili oldu. 5