TÜRK VE DÜNYA EDEBİYATINDA İLKLER A-)İSLAMİYET ÖNCESİ VE İSLAMİ DEVİR TÜRK EDEBİYATINDA İLKLER İlk Türk alfabesi: Göktürk Alfabesi Orhun Yazıtları: Türk adının geçtiği ilk metin, edebiyatımızdaki ilk söylev (nutuk) örneği, Türk edebiyatının yazılı ilk ürünüdür. Bilinen ilk Türk yazarları Vezir Tonyukuk ve Yollug Tigin'dir. Şiirleri elimizde bulunan ilk Türk şairi Aprinçur Tigin dir. Onun yazdığı Sevgili şiiri ise edebiyatımızın ilk lirik şiiridir. İlk Türk destanı: Alp Er Tunga Destanı Kutadgu Bilig: Edebiyatımızın ilk mesnevisi, ilk siyasetnamesi, ilk didaktik şiiri, aruz kullanılan ilk eseridir. Türk edebiyatının tasavvuf alanında şiirler yazan ilk şairi: Ahmet Yesevi Türk edebiyatının ilk sözlüğü(arapça yazılmıştır): Divan-ı Lugati't Türk(Kaşgarlı Mahmut) İlk hamse sahibi: Ali Şir Nevai İlk mensur hamseyi Nergisi yazmıştır. İlk tezkire: Mecalisün Nefais(Ali Şir Nevai) Divan edebiyatının ilk şairi: Hoca Dehhani Anadolu da hamse sahibi ilk sanatçı: Hamdullah Hamdi(Bu bilgiyi her yerde bulamazsın bak kıymetini bil ) İlk fabl örneği: Harname Anadolu sahasında yazılan ilk tezkire: Heşt Behişt(Sehi Bey) Süslü nesrin ilk temsilcisi: Sinan Paşa dır. www.harunardic.net 1
İlk anı kitabı: Babürname(Babürşah) İlk seyahatname: Miratü l Memalik (Seydi Ali Reis) İlk bibliyografya: Keşfü z Zünun(Katip Çelebi) Sebk-i Hindu akımının ilk temsilcisi: Naili dir. İslamiyet öncesi ürünlere(sav, sagu, koşuk, destan) ilk olarak Kaşgarlı Mahmut un Divan-ı Lügati t Türk adlı eserinde rastlıyoruz Göktürk yazıtları (Orhun Kitabeleri) İlk kez Danimarkalı bilgin Thomsen tarafından okunmuştur. Orhun yazıtlarını ve Kutadgu Bilig i Türkiye Türkçesine aktaran ilk kişi Şemsettin Sami dir. Dünyada bilinen en eski destan Gılgamış'tır. Türklerin Müslüman olduktan sonra meydana getirdikleri ilk destan Manas tır. İslami ilk ürünler: Kutadgu Bilig, Divanı Lügati t Türk, Atabetül Hakayık, Divanı Hikmet Edebiyatımızda çoçuklar üzerine yazılmış ilk eserler Nabi'nin Hayriye si ve Sümbülzade Vehbi'nin Lütfiye sidir Anadolu da yazılan ve elimizde metni bulunan ilk Türkçe eser Ahmet Fakih in yazdığı Çarhname dir. Divan edebiyatının bilinen ilk kadın şairi Zeynep Hatun dur.(15. yy ) Halk şiirinde ilk kez özel isim kullanan aşık: Karacaoğlan ilk Müslüman Türk Destanı: Kırgızlara ait olan Manas Destanı www.harunardic.net 2
B-) TANZİMAT EDEBİYATINDA İLKLER Batılı anlamda ilk eleştiri yazısı ve yapıtı: Namık Kemal in Lisan-ı Osmanînin Edebiyatı Hakkında Bazı Mülahazat-ı Şamildir yazısı ve ilk eleştiri yapıtı da Tahribi Harabat tır. Batı etkisinde gelişen Türk edebiyatında ilk edebi tartışma Şinasi ile Sait Bey arasındadır. Ahmet Mithat Efendi Türk edebiyatında bovarist tipleri ilk kaleme alan sanatçıdır. Hem romanın yazılışı hem de asıl olay örgüsünü anlatış yönüyle dünya edebiyatında ilk olma özelliğini taşıyan romanın adı ve yazarı: Müşahedat - Ahmet Mithat Efendi İlk polisiye roman: Esrar-ı Cinayet(Ahmet Mithat Efendi) Yanlış Batılılaşmayı anlatan ilk roman: Felatun Bey ve Rakım Efendi(Ahmet Mithat Efendi) Yurt dışında yayımlanan ilk gazete: Hürriyet(Namık Kemal ve Ziya Paşa çıkarmıştır) Batılı anlamda ilk anı: Defteri Amal(Ziya Paşa) Tanzimat tan sonraki edebiyatımızın ilk kadın şairi: Nigar Hanım İlk tezli ( bir görüşü savunan ) romanımız Zehra( Nabizade Nazım ) Türkçenin ilk dil bilgisi kitabı: Sarf ı Türki ( Süleyman Paşa ) İlk uyarlama tiyatro eserinin yazarı: Ahmet Vefik Paşa İlk tarih ve coğrafya ansiklopedisi: Kamus ul Alam İlk yerli tiyatro eseri: Şair Evlenmesi(Şinasi) İlk yerli roman: Taaşşuk-ı Talat ve Fıtnat(Şemsettin Sami) İlk çeviri roman: Fenelon dan Telemak(Yusuf Kamil Paşa) İlk köy romanı: Karabibik(Nabizade Nazım) İlk resmi Türkçe gazete: Takvim i Vakayi İlk yarı gazete: Ceride-i Havadis www.harunardic.net 3
Edebiyatımızda ilk tarihi roman denemesi Ahmet Mithat Efendi'ye ait olan Yeniçeriler adlı eserdir. İlk tarihi roman: Cezmi(Namık Kemal ), Yeniçeriler( Ahmet Mithat Efendi ) İlk özel gazete: Tercüman-ı Ahval( Şinasi ve Agâh Efendi çıkarmıştır) İlk pastoral şiir: Sahra(Abdülhak Hamit Tarhan) İlk şiir ve fabl çevirisini yapan, ilk makaleyi yazan ve noktalama işaretlerini ilk kullanan ilk Türk gazeteci, edebiyat kelimesini ilk kullanan, şiire ilk başlığı koyan, atasözlerini derleyen ilk kişi: Şinasi İlk antoloji: Harabat(Ziya Paşa) İlk atasözleri kitabı: Durub-i Emsal-ı Osmaniye(Şinasi) İlk mizah dergisi: Diyojen(Teodor Kasap) Türk Edebiyatında yayınlanmış ilk öykü denemesi: Emin Nihat'ın Müsameratname adlı eseridir. İlk hikâye kitabı: Letaif-i Rivayet(Ahmet Mithat Efendi ) Batılı anlamda ilk hikaye: Küçük Şeyler(Samipaşazade Sezai ) İlk Türkçe sözlük: Kamus-ı Türkî(Şemsettin Sami) İlk naturalist eser: Zehra(Nabizade Nazım) İlk köy şiiri: Köylü Kızların Şarkısı(Muallim Naci) Edebiyatımızda kafiyesiz ilk şiiri yazan: A. Hamit(Validem) Aruz ölçüsüyle yazılan ilk tiyatro eseri: Abdulhak Hamit Tarhan'ın Eşber adlı eseridir. Heceyle yazılan ilk manzum tiyatro eseri: Nesteren ( Abdulhak Hamit Tahran) Sahnelenen ilk tiyatro: Vatan yahut Silistre İlk röportaj: Rüya( Ziya Paşa) İlk pastoral şiir: Abdulhak Hamit'in Sahra adlı şiiridir. İlk köy Romanı: Karabibik - Nabizade Nazım www.harunardic.net 4
İlk Psikolojik Roman Denemesi: Zehra(Nabizade Nazım) Batılı anlamda ilk günlük örneği: Seyahat Jurnali(Direktör Ali Bey) İlk özdeyiş örneği: Lehçetü l Hakayık(Direktör Ali Bey) İlk realist roman: Araba Sevdası(Recaizade Mahmut Ekrem) İlk Türk kadın romancımız Fatma Aliye Hanım dır. Boşboğaz Bir Âdem ilk Türkçe mizah gazetesidir. Edebiyat alanını da kapsayan ilk kuram kitabı ve yazarı: Poetika(Aristo) İlk atasözleri kitabı: Şinasi /Durub-i Emsal-ı Osmaniye İlk makale: Tercüman-ı Ahval Mukaddimesi C-) SERVETİ FÜNUN, FECRİ ATİ ve MİLLİ EDEBİYATTA İLKLER İlk edebi topluluk Servet-i Fünun dur. İlk edebiyat teorisi yapıtı: Recaizade Mahmut Ekrem in Talim-i Edebiyat ı Serbest müstezatı aruzla deneyen ilk şairimiz Tevfik Fikret tir. Aydınlar arasında heceyi ilk kez deneyen sanatçı M.Emin Yurdakul dur. Şiirde ilk defa Türk kelimesini kullanan sanatçımız M.Emin Yurdakul dur. Hayat hikâyesini İngilizce yazan ilk yazarımız Halide Edip Adıvar dır. Mektup tarzında yazılmış ilk roman: Mutallaka(Hüseyin Rahmi Gürpınar) İlk polisiye roman: Ahmet Mithat Efendi nin Esrar-ı Cinayet adlı romanı Dilde sadeleşmeyi savunan ilk dergi: Genç Kalemler Hazine-i Evrak ilk edebiyat dergimizdir. Batı tekniğine uygun ilk roman: Aşk-ı Memnu(Halit Ziya Uşaklıgil) Serbest vezni aruzla deneyen ilk kişi Tevfik Fikret tir. Resim altına şiir yazmayı ilk Recaizade Mahmud Ekrem Kelebek adlı eserinde yapmıştır. www.harunardic.net 5
Mensur şiirin ilk örneklerini Servet-i Fünun döneminin en önemli sanatçılarından Halit Ziya Uşaklıgil Mensur Şiirler adlı eserinde vermiştir Şiirde noktalama işaretini ilk kullanan şair: Tevfik Fikret İlk psikolojik roman: Mehmet Rauf(Eylül) Edebi bildiri yayımlayan ilk topluluk: Fecri Ati dir. Batılı anlamda ilk edebiyat tarihçimiz: Fuat Köprülü Çocuklarla ilgili şiir kitabı yazan ilk kişi Tevfik Fikret tir.(şermin) Edebiyatımızdaki ilk Terza-Rima örneği Tevfik Fikret in Şehrayin adlı eseridir.(bu bilgiyi her yerde bulamazsın bak kıymetini bil ) Sone nazım şeklini ilk kullanan isim: Süleyman Nesip tir.(bu bilgiyi her yerde bulamazsın bak kıymetini bil ) Dilde sadeleşmeyi savunan ilk dergi: Genç Kalemler İlk anjabmanı Tevfik Fikret kullanmıştır. Başka sanat bilmeyiz, karşımızda dururken yazılmamış bir destan gibi Anadolu muz şiiri Faruk Nafız Çamlıbel e aittir ve memleketçi edebiyatın ilk bildirisi kabul edilir. Dış Türkleri konu alan ilk roman: Ahmet Hikmet Müftüoğlu nun Gönül Hanım adlı romanı D-) CUMHURİYET EDEBİYATINDA İLKLER Dünya roman tarihinde kahramanın adı verilmeyen ilk roman Peyami Safa nın Dokuzuncu Hariciye Koğuşu adlı eseridir. İlk otobiyografik roman: Dokuzuncu Hariciye Koğuşu (Peyami Safa) Şoför kültürünü anlatan ilk roman: Bir Şoförün Gizli Defteri (Aka Gündüz) Mizahi öyküleri olan ilk Türk kadın sanatçısı Canan Tan dır. En uzun ömürlü edebiyat dergimiz 1933 yılında çıkmaya başlayan Varlık dergisidir. Ülkemizdeki ilk Müslüman kadın tiyatrocu Afife Jale'dir. www.harunardic.net 6
Heceyle yazılan başarılı ilk manzum tiyatro eseri Binnaz dır.(yusuf.ziya Ortaç) Batılı anlamda ilk deneme yazarı: Nurullah Ataç İç monolog tarzıyla yazılmış ilk roman: Bir Düğün Gecesi(Adalet Ağaoğlu) Cumhuriyet sonrası edebi beyanname yayımlayan ilk topluluk: Yedi Meşaleciler İlk epik tiyatro örneği: Keşanlı Ali Destanı(Haltun Taner) Postmodern tarzdaki ilk eser: Tutunamayanlar(Oğuz Atay) Edebiyatımızda yayımlanan ilk ortak kitap: Yedi Meşale Cumhuriyet döneminde korku türünde örnekler veren ilk hikayeci Kenan Hulusi Koray dır.(bu bilgiyi her yerde bulamazsın bak kıymetini bil ) Paydos yurt dışında sergilenen ilk Türk oyundur ve yazarı da Cevat Fehmi Başkut tur. Kurtuluş savaşını anlatan ilk roman: Ateşten Gömlek Ben merkezci hikayenin Dünyada ilk temsilcisi Franz Kafka'dır. Bizdeki ilk temsilcisi ise: Haldun Taner Samuel Beckett'in Godot'yu Beklerken ve İonesco'nun Kel Tiyatrocu adlı oyunları Absürt Tiyatro'nun dünya edebiyatındaki ilk örnekleri kabul edilir. Türk edebiyatında ise Güngör Dilmen'in Canlı Maymun Lokantası adlı oyunu ilk Absürt Tiyatro kabul edilir. Türk edebiyatında Nobel edebiyat ödülüne aday gösterilen ilk erkek yazar Yaşar Kemal; Nobel edebiyat ödülüne aday gösterilen ilk kadın yazar Leyla Erbil; Nobel edebiyat ödülünü alan ilk yazar Orhan Pamuk Açların Gözbebekleri Nâzım Hikmet in 1922 de yazdığı basamaklı şiirin ilk örneğidir. www.harunardic.net 7
E-) DÜNYA EDEBİYATINDA İLKLER Dünyadaki ilk kadın romancı Afraben dir (Afrahat) Dünyanın bilinen ilk destanı: Sümerlerin Gılgamış Destanı Dünya edebiyatındaki ilk modern roman: Don Kişot(Cervantes) Dünya edebiyatındaki ilk realist roman: Madama Bovary Dünya edebiyatındaki ilk hikayeci ve eseri: Boccaio Decameron Olay hikayesinin dünyadaki ilk temsilcisi: Mauspant Durum hikayesinin dünyadaki ilk temsilcisi: Çehov Yunan edebiyatında komedi türünün ilk büyük ustası: Aristofanas Yunan edebiyatında trajedi türünün ilk büyük ustası: Aiskylos Yunan edebiyatındaki ilk kadın romancı: Afraben Yunan edebiyatında bilinen ilk kadın tiyatro yazarı: Hrotsvit Bilinen ilk fabl örneği: Pança Tantra(Kelile ve Dimme)Hint Edebiyatı Dünya edebiyatında Nihilist tarzda yazılmış ilk roman Turgenyev e ait olan Babalar ve Oğullar adlı romandır. DERSE KISA BİR ARA :) Aziz Nesin'e soyadını sorarlar. Şöyle cevap verir:"1934 yılında soyadı kanunu çıktı. Herkes kendi soyadını seçtiği için insanların bütün gizlilik aşağılık duyguları ortaya çıktı. Dünya nın en cimrileri 'eli açık, Dünya nın en korkakları 'yürekli, Dünya nın en tembelleri çalışkan soyadlarını aldılar. Kendime NESİN soyadını aldım. Herkes 'NE-SİN' diye çağırdıkça, Ne olduğumu düşünüp kendime geleyim istedim." Herkesin bir "son"a ihtiyacı vardır, Yeniden başlamak için (Yaşar Kemal ) www.harunardic.net 8