FISH FAUNA OF AMANOS MOUNTAIN STREAMS (35 o 15`- 36 o 20` E 36 o 05`- 36 o 40` N)

AMANOS DAĞ DERELERİ (35 o 15`- 36 o 20` D 36 o 05`- 36 o 40` K) BALIK FAUNASI Emel OKUR, Şükran YALÇIN-ÖZDILEK, Sevil BARAN Mustafa Kemal Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Biyoloji Bölümü E posta: emelokur@mku.edu.tr ÖZET Bu çalışmada Amanos Dağlarında 35 o 15`- 36 o 20` D ve 36 o 05`- 36 o 40` K koordinatları arasında bulunan 210836 hektarlık alanda yer alan 33 derenin balık faunası incelenmiştir. Derelerde, her mevsimde bir defa olmak üzere bir yıl süresince 4 örnekleme yapılmıştır. Araştırma bölgesindeki dereler 3 bölge içinde ele alınmıştır. I. Bölgede, Asi Nehir havzasına dökülen 11, II. Bölgede İskenderun Körfezine akan 13, Kale - Çevlik arasında yer alan III. Bölgede ise 9 dere bulunmaktadır. Çalışma süresince 4 familyaya ait (Cyprinidae, Cobitidae, Anguillidae ve Blennidae) toplam 913 balık avlanılmıştır. Avlanılan balıkların %73,8 i birinci, %25,8 i ikinci, %0,3 ü de üçüncü bölgeden, yakalanmıştır. Balıkların %41,5 i Capoeta barroisi, %35,5 i Garra rufa, % 8,8 i C. damascina, %6,3 i Orthrias tigris, % 4,5 i Alburnus orontis, %1,2 i A. sellal, %1,2 i Anguilla anguilla, %0,8 i Barbus luteus, %0,3 i Salaria fluviatilis dir. ANAHTAR SÖZCÜKLER: Amanos Dağları, Asi Nehri, akarsu balıkları, balık dağılımı, biyolojik çeşitlilik FISH FAUNA OF AMANOS MOUNTAIN STREAMS (35 o 15`- 36 o 20` E 36 o 05`- 36 o 40` N) ABSTRACT Fish fauna of 33 streams that occupy 210836 hectares within Amanos Mountains, 35º15 36º20 E and 36º05 36º40 N, was examined in this study. Four sampling efforts, one for each season, were made in a year. The sampling locations were divided into three zones. 11 streams draining into the Asi River are in the 1 st Zone, 13 streams draining into the İskenderun Bay are in the 2 nd Zone and 9 streams empty their waters into the Mediterranean Sea in Kale-Çevlik Region are listed under the 3 rd Zone, respectively. A total of 913 fish, belong to four different families (Cyprinidae, Cobitidae, Anguillidae ve Blennidae) was caught during the study period. The samples caught belong to 1 st, 2 nd and 3 rd Zones as 73.8%; 25.8%; and 0.3%, respectively. In terms of the fish species examined in the present study, 41.5% of Capoeta barroisi; 35.5% of Garra rufa; 8,8% of C. damascina; 6.3% of Orthrias tigris; 4.5% of Alburnus orontis; 1.2% of A. sellal; 1.2% of Anguilla anguilla; 8 of Barbus luteus; and 3 of Salaria fluviatilis were found to be in existence in the examined area. KEY WORDS: Amanos Mountains, Asi (Orontes) River, stream fishes, fish distribution, biological richness. GİRİŞ Dünya Doğayı Koruma Vakfı (WWF), Avrupa nın biyolojik çeşitlilik bakımından en değerli ve acil korunması gereken 100 orman belirleyerek, bu alanları Avrupa nın Sıcak Noktaları olarak belirlemiştir. Amanos Dağları da Türkiye de bulunan, 9 Sıcak Nokta dan biridir. Aynı zamanda çeşitli jeolojik formasyonlar içeren Amanos Dağları, yeryüzündeki en büyük tektonik çıkıntılardan biridir (Anonymous, 140

2002). Bu önemli sahada orman kaynaklarının yoğun kullanımı, yaylaların yerleşim alanlarına dönüştürülmesi sonucu artan nüfus baskısı, uygun olmayan tarımsal alan kullanımı, kontrolsüz ve bilinçsiz avcılık gibi etkinlikler, Amanos Dağları nda nadir doğal türleri ve yaşam alanlarını tehdit etmektedir (Anonymous, 2002). Tehdit altında olan canlılarda birisi de nehir balıklardır. Daha önce Amanos Dağları nda yer alan derelerin balık faunasının tespitine dair her hangi bir çalışma kaydı bulunamamıştır. Doğal türlerin, küresel ısınmayı takiben tüm dünyada sayı ve çeşitliliğinin azaldığı bilinmektedir ve çeşitli canlı grupları için endemik türler barındıran Amanos Dağları nın balık faunası açısından araştırılması gerektiği düşünülmüştür. MATERYAL VE YÖNTEM Örnekleme yapılan dereler, I. Bölgede Asi Nehri ne doğru akan 11; II. Bölgede İskenderun Körfezi ne doğru akan 13 ve III. Bölgede; Kale Çevlik arasında yer alan ve Akdeniz e dökülen 9 dere olmak üzere üç bölgede incelenmiştir (Şekil 1.1). Balık örnekleme çalışması, Aralık 2002 Kasım 2003 tarihleri arasında 33 dereden yapılmıştır. Her bir derede, 20 m lik bir mesafede 15 dakika boyunca aşağıdan yukarıya doğru, elektrik kullanarak aynı bölgeden avlanma yapılmıştır. Örnekleme imkanlarının sınırlı olması nedeniyle ancak her bir dereden her bir mevsimde bir kez örnekleme yapılabilmiştir. Avlanma esnasında derenin substrat yapısına zarar verilmemiştir. Elektrikle balık avlamak için Honda 650 C marka, 220 V DC jeneratör kullanılmıştır. Yakalanan balıklar, %4 lük formaldehit ile fikse edilip, plastik ve cam kavanozlarda saklanmıştır. İçinde balık olan kavanozlar, çalışma bölgesinde etiketlenerek laboratuarda incelenmek üzere hazırlanmıştır (Barbour ve ark., 1999; Inoue ve Nonukawa 2002 ). Derelerde, avlanılan noktaların Magellan 315 model GPS cihazı ile enlem-boylam (Barbour ve ark., 1999) ve koordinatları alınmıştır. Laboratuara getirilen balıklar %4 lük formaldehit içinde bir hafta bekletildikten sonra %70 lik alkol içine aktarılmıştır. Balıkların metrik ve meristik ölçümleri alınmıştır. Metrik ve meristik ölçümleri alınan balıkların tür düzeyine kadar teşhisleri yapılmıştır. Tür teşhisi yapılırken Geldiay ve Balık (1996) ve Kuru (1980) yayınlarında faydalanılmıştır. Örneklerin ölçümleri Lagler (1981) e göre yapılmıştır. Balıkların tür bolluğu, % Bolluk = 100* i türünden avlanan örnek sayısı/ avlanan toplam örnek sayısı formülüne göre hesaplanmıştır. 141

Şekil 1. Araştırma bölgesinin haritası (1. Belen, 2. Kozaklı, 3. Sazlık, 4. Aşağı Zilli, 5. Fındıklı, 6. Yukarı Zilli, 7. Gönen, 8. Çoklu, 9. Adaçay, 10. Çaydere, 11. Arsuz, 12. Deliçay, 13. Külekçi, 14. Tahtaçay, 15. Ergeçmez, 16. Kumlu, 17. Akçay, 18. Fakülte, 19. Peri, 20. Ayvalı, 21. Kandak, 22. Ambar, 23. Büyükoba, 24. Ceylandere, 25. Seldiren, 26. Büyük Karaçay, 27. Küçük Karaçay, 28. Hanı, 29. Kavaslı, 30. Sancılı, 31. Yıldırım, 32. Tahtaköprü, 33. Bakras (İskenderun Körfezine akan I. Bölge derelerinden Kozaklı, Sazlık, Çoklu, Adaçay, Çaydere, Arsuz, Deliçay dereleri kuru derelerdir ve haritada belirtilmemiştir). Figure 1. Map of the studied region (the numbers indicate the stream names) BULGULAR Amanos Dağlarının bir bölümünde yapılan bu çalışmada başlıca Anguillidae, Blennidae, Cobitidae ve Cyprinidae, familyalarına ait dokuz tür yakalanmıştır. Bu türlerden bazılarının bazı metrik ve meristik özellikleri Çizelge 1 de gösterilmiştir. Anguillidae familyasından A. anguilla (L., 1758), özellikle en fazla (avlanan tüm yılan balıklarının %73 ü) İskenderun Körfezi ne dökülen II. Bölgede yer alan Gönen, Arsuz ve Külekçi derelerinde yakalanmıştır. Yakalanan yılan balığı oranının (%1,2) tüm balıklara oranı düşük olduğu belirlenmiştir. Yılan balığı eti lezzetli olduğu için aşırı avlanmaya maruz kalmaktadır (Coad, 2000) ve aşırı avcılıktan dolayı bütün dünyada sayıları azalmaktadır (Dekker, 2000). Bu çalışmada da yılan balığının az yakalanmasının, ortamdaki sayılarının aşırı 142

avcılıktan dolayı azalmış olmasından kaynaklandığı düşünülmektedir. Bu araştırma ile yılan balığı açısından potansiyel olan dereler tespit edilmiştir. Eğer ileriki yıllarda, yılan balığı korunma altına alınacak olursa, öncelikli olarak yukarıda adı geçen derelere dikkat etmek gerekmektedir. Blennidae familyasından Salaria fluviatilis (Asso,1801) türünden sadece II. Bölge de Çay Dere de yaz mevsiminde 2, III. Bölge de Peri Dere sinde ise yine yaz mevsiminde 1, olmak üzere toplam 3 örnek yakalanmıştır. Yakalanan S. fluviatilis oranının (%0,3) tüm balıklara oranının düşük olduğu belirlenmiştir Cobitidae familyasından Orthrias tigris (Heckel, 1843) sadece I. Bölge derelerinde avlanmıştır, II. ve III. bölgede rastlanmamıştır. Yakalanan balıklar arasında bolluk açısından %7,4 ile dördüncü sırayı almaktadır. Cyprinidae familyasından Garra rufa (Heckel, 1843) örnekleri, her üç bölge derelerinde yakalanmıştır. Bolluk bakımından % 33 ile ikinci sırayı almaktadır. Capoeta barroisi (Lortet, 1894), Amanos Dağları nın çalışılan kısmında avlanan en bol balık (%42) olmuştur. Her üç bölge içinde en fazla (%36) Asi Havzası na dökülen derelerde yakalanmıştır. C. damascina (Valenciennes, 1842) türüne ait örnekler, bolluk açısından %9 ile üçüncü sırayı almaktadır, en fazla (%49) Asi Havzası na akan derelerde yakalanmıştır. Alburnus orontis (Sauvage, 1882) türü örneklerinin %5 i Büyükoba Deresi, %19 u Tahtaköprü Deresi, %62 si Yıldırım Deresi, %2,3 ü Yukarı Zilli Deresi, %5 i Gönen Deresi, %7 si Fındıklı Deresi nde yakalanmıştır. Yakalanan balıklardan %4,6 sı A. orontis dir. A. sellal (Heckel, 1843) türüne ait bireyler sadece II. Bölgede yer alan Deliçay ve Adaçay da avlanmış, I. ve III. bölgelerde hiç rastlanmamıştır. Yakalanan balıklardan %0,9 u A.sellal dir. Barbus luteus (Heckel, 1843) türüne ait örneklerin tam boy aralıkları 19,7 24,6 cm arasında değişmektedir. Bazı özellikleri LL: 74, LT: 14 12 / 9-10, GR: 17, DFN:III 9, AFN:III 6, PFN:I 18, VFN: I 9 ve FT:2-3-5/5-3-2 seklinde olan bu tür örnekleri yakalanan balıkların %0,7 sini oluşturmaktadır. 143

Tablo 1. Amanos Dağ Dereleri nde yakalanmış bazı balıkların metrik (cm) ve meristik özellikleri (X ortalama değeri, SD standart sapmayı göstermektedir) Table 1. Metric (cm) and Meristic Characteristics of the Fish Species Sampled (X: mean, SD: Standard Deviation) Türler S. fluviatilis n=3 O. tigris G. rufa C. barroisi C. damascinus A.orontis n=9 A. sellal n=3 Metrik ölçümler X SD X SD X SD X SD X SD X SD X SD TL 7,6 0,7 3,6 1,5 9,0 0,8 9,0 1,4 12,4 4,6 9,0 1,3 3,93 0,14 SL 6,4 0,6 2,9 1,2 7,5 0,8 7,4 1,1 10,6 5,0 7,4 1,2 3,20 0,07 MBH 1,5 0,2 0,5 0,3 1,6 0,2 1,9 0,5 2,5 1,1 1,8 0,6 0,77 0,00 DFL 4,4 0,3 0,4 0,2 1,3 0,2 1,0 0,3 1,37 0,6 0,8 0,2 0,33 0,07 DFH 0,5 0,1 0,5 0,2 1,6 0,1 1,4 0,3 1,79 0,6 1,5 0,2 0,63 0,07 AFL 3,0 0,4 0,3 0,1 0,5 0,1 0,5 0,1 0,65 0,4 0,9 0,3 0,40 0,00 AFH 0,3 0,0 0,5 0,2 1,0 0,2 1,1 0,3 1,63 0,7 1,2 0,1 0,43 0,14 PFH 1,8 0,1 0,6 0,3 1,7 0,1 1,4 0,2 1,8 0,8 1,5 0,2 0,35 0,31 VFH 1,1 0,1 0,5 0,2 1,5 0,1 1,1 0,3 1,72 0,8 1,1 0,2 0,43 0,07 CFH 0,6 0,1 0,3 0,2 0,9 0,1 0,9 0,1 1,25 0,5 0,8 0,2 0,30 0,00 HL 1,6 0,2 0,7 0,2 1,5 0,1 1,5 0,2 1,61 0,4 1,4 0,2 0,67 0,07 HH 1,5 0,1 0,4 0,2 1,1 0,3 1,3 0,2 1,59 0,5 1,4 0,3 0,67 0,07 ED 0,3 0,0 0,1 0,0 0,3 0,0 0,4 0,4 0,48 0,1 0,5 0,0 0,27 0,00 POD 0,5 0,1 0,4 0,1 0,7 0,1 0,6 0,1 0,85 0,5 0,5 0,1 0,20 0,00 POOD 0,7 0,1 0,3 0,1 0,5 0,0 0,9 0,1 1,06 0,4 0,8 0,2 0,35 0,07 IOD 0,2 0,0 0,2 0,1 0,7 0,1 0,8 0,1 0,92 0,3 0,6 0,1 0,22 0,04 HW 1,0 0,1 0,5 0,2 1,2 0,1 1,2 0,3 1,59 0,6 1,0 0,2 0,40 0,00 PDD 1,6 0,2 1,6 0,7 3,6 0,3 3,7 0,6 5,0 2,3 4,1 0,6 1,73 0,07 PAD 3,1 0,3 2,2 0,9 5,2 0,6 5,6 0,7 7,67 2,7 4,9 0,7 2,17 0,00 PVD 1,6 0,3 1,6 0,7 3,6 0,4 4,0 0,4 5,52 1,9 3,4 0,4 1,60 0,07 PPD 1,9 0,3 0,7 0,4 1,6 0,1 1,7 0,3 2,39 0,6 1,7 0,2 0,87 0,14 Meristik ölçümler LL 62-71 35-38 62-79 64-82 45-52 60-64 DFN 28-30 II 7-8 II 8-9 III 9-10 III 8-9 III 8 I 8 AFN 19-20 I 5-6 I 5-6 II 5 I- III 5 III 10 II 9-10 PFN 13-14 I 9 10 I 12-14 I 15-16 I 15-16 I 14 I 10-12 VFN 3 I 6-8 I 7-8 I 8-10 I 9-10 I- II 6-7 I 7-8 SONUÇLAR VE TARTIŞMA Amanos Dağları nın çalışılan bölümünde araştırma sonucunda tespit edilen Palearktik bölgeye endemik doğal türler olan bu türler (Goren, 1974; Bath, 1986; Krupp ve Schenıder, 1989; Eschmeyer, 1999; Bogutskaya, 1997) Türkiye nin çeşitli iç sularında yayılış göstermektedir (Geldiay ve Balık, 1996; Kuru, 1979; Coad, 1996; Baran, 2004; Goren ve Ortal, 1999; Coad, 2000; Bogutskaya, 1997). Daha önce Amanos Dağları nda bu tür fauna çalışması yapılmadığı için bu çalışma ile tür bolluğu ve çeşitliliğinin azaldığına dair bilgi vermek mümkün değildir. Ancak doğal türlerin, küresel ısınmayı takiben sadece bu bölgede değil tüm dünyada sayı ve çeşitliliğinin azaldığı bilinmektedir. Ani, aşırı yağışların ve uzun süren kurak dönemin - karalara akarsu ve göllere göre daha bağımlı olan - akarsuları daha çok etkileyeceği açıktır. Özellikle taş, çakıl, kum gibi hareketli zemin üzerine bırakılan balık yumurtaları ile yavrular, ani seller ile sürüklenip buralarda yaşama şanslarını kaybedebilirler. Benzer şekilde, derelerin kuruması da anaçların yumurta bırakma dönemiyle çakışıp çakışmamasına göre bu canlıların çoğalmasını etkileyebilir. Sürekli akan derelerin kaynaklarını yer altı suları oluşturur. Artan insan faaliyetleri (tarım, derelerden su çekilmesi vb.) ile 144

derelerin su kaynaklarının tükenmesi, yazın kuruyan dere sayısında artışa sebep olacaktır, bu da doğal olarak bu derelerin balık faunasını etkileyecektir. Araştırmanın ilerleyen dönemlerinde Köy Hizmetleri tarafından yol yapım çalışmaları hızlanmaya başlamıştır. Yolun yapısı düzeldikçe gezme amaçlı daha çok insanın bu bölgeye geldiği ve dere yatağının kirlenmeye (ör; şampuan ve bira kutuları) başladığı gözlenmiştir. Bütün bu olaylar zincirinin, bölgedeki derelerin yapısına zarar vereceği düşünülmektedir. Amanos Dağları nın ekoturizme açılması planları bulunmaktadır (Anonymous, 2002). Bu plan içinde bölge dereleri ve önemleri dikkate alınmalı ve çoğu Palearktik bölgeye endemik olan doğal balıkların habitat özellikleri ile ilgili bilgilerin çoğaltılması teşvik edilmeli ve korunmaları için gerekli önlemler alınmalıdır. Yukarıda da özellikle I. ve II. bölge dereleri, yoğun insan baskısı altındadır ve ayrıca Amanos Dağları nın ekoturizme açılması planları bölgede insan baskısını arttıracaktır. Bilinçsiz insan kitlesinin bölgeyi işgal etmesi, doğal şartların değişmesi (habitatlarının yok edilmesi, kirletilmesi, avcılık vb) ile nesillerini sürdürmeye çalışan bu doğal türleri daha da zor şartlar altına sokacaktır. Bu yüzden öncelikli olarak yöre halkının eğitilmesi zorunludur. KAYNAKLAR Anonymous, 2002. www.wwf.org.tr/tr/ormanlar_dunya_sn_ad.asp. Baran, S., 2004. Asi Nehri nde yaşayan Capoeta barroisi (LORTET, 1894) nin sindirim kanalı içeriği ve beslenme özellikleri. Mustafa Kemal Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü Biyoloji Ana Bilim Dalı,Yüksek Lisans Tezi.s: 56 Barbour, M. T., Gerrıtsen, J., Snyder B. D., and Strıblıng J. B., 1999. Rapid Bio- assessment Protocols for Use in Streams and Wadeable Rivers:Periphyton, Benthic Macroinvertebrates and Fish, Second Edition. EPA 841-99-002. U.S. Environmental Protection Agency; Office of Water; Washington, D.C. Bath, H., 1986. Check list of the frehwater fishes of Africa (CLOFFA). ISNB,Brussels, Marc, Tervuren; an ORSTOM, Paris. Vol. 2, p. 355-357. Bogutskaya, N. G., 1997. Contribution to the knowledge of leuciscine fishes of Asia Minor, Part. 2. An annotated check-list of leuciscine fishes Leuciscine, (Cyprinidae) of Turkey with discription of a new species and two new subspecies. Mitt. Hamb. Zool. Mus. Inst., Band 94, s. 161-186, ISSN00729612. Coad, B. W., 1996. Zoogeography of the fishes of the Tigris- Euphrates Basin, Zoology in the Middle East 13,51-70. Coad, B. W., 2000. Criteria for assessing the conservation status of taxa (as applied to Iranian freshwater fishes. Biologia, 55/5, p. 537-555 Dekker, W., 2000. The fractal geometryof the European ell stock. ICES Journal of Marine Sciences 57, 109 121. 145

Eschmeyer, W. N., Editor, 1999. Catalog of fishes. Update database version of November 1999. Geldiay, R., Balık, S., 1996. Türkiye Tatlı Su Balıkları. Ege Üniversitesi Su Ürünleri Fakültesi Yayınları, No:46, Ders Kitap Dizini No:16, II. Baskı, 532 s. Goren, M., 1974. Freshwater Fishes of Israel. Isr. J. Zool. Volume. 23, p: 69-114. Goren, M., Ortal, R., 1999. Biogeography, diversity and conservation of the inlandwater fish communities in İsrail. Elsevier, 89, 1-9. Inoue, M., Nunokawa, M., 2002. Effects of longitudinal variations in streamhabitat structure on fish abundance: an analysis based on subunit- scale habitat class- ification. Freshwater Biology, volume 47, 1594-1607. Kuru, M. 1979. The freshwater fish of South-Eastern Turkey-2 (Euphrates-Tigris system). Hac. Bull. of Nat. Sci. and Eng. 7-8: 105-114. Kuru, M., 1980. Türkiye Tatlısu Balıkları Kataloğu. Hacettepe Üniversitesi Fen Fakültesi Zooloji Bölümü, Seri: 12, Bölüm: 1, Sayı 1. Krupp, F., Schneıder, W., 1989. The fishes of the Jordan River Drainage and Azraq Oasis. Fauna of Saudi Arabia, Volume 10. Lagler, K.F., Bardach J.E., Mıller R.R. & May Passıno D.R. 1981. Ichthyology, John Wiley& Sons, New York. 506 pp. 146