HEDEFLER İÇİNDEKİLER RADYODA YAPIM SÜRECİ Yayının Tasarlanması Aşaması Konu Belirleme Aşaması Program Biçimini ve Formatını Belirleme Aşaması Araştırma Aşaması Öneri Aşaması Planlama Aşaması Materyal toplama Aşaması Metin Yazma Aşaması Prova Aşaması Seslendirme Aşaması Kurgu Aşaması Zamanlama Aşaması Denetim Aşaması Yayın Aşaması Yayın Sonrası Değerlendirme Aşaması RADYO VE TELEVİZYONDA TEMEL KAVRAMLAR Dr. Öğr. Üyesi Onur AKYOL Bu üniteyi çalıştıktan sonra; Radyoda yapım sürecini kavrayabilecek, Radyo metnini nasıl yazılması gerektiğini kavrayabilecek, Program önerisinin nasıl yapılacağını öğrenebileceksiniz. ÜNİTE 9 Bu ünitenin tüm yayın hakları Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi ne aittir. Yazılı izin alınmadan ünitenin tümünün veya bir kısmının elektronik, mekanik ya da fotokopi yoluyla basımı, yayımı, çoğaltımı ve dağıtımı yapılamaz.
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 2
GİRİŞ Radyo; hava yoluyla zamanın ve yerin kontrolünü sağlayan, sesin kulakla duyulabilir olmasının ötesinde uzaydan alınmasına olasılık veren insan kulağının teknolojik uzantısıdır. Bununla birlikte radyo; belli bir ürünü üretme, yayma, insanlar tarafından dinlenme olanağını veren, birbiriyle işlevsel bağ içinde olan birçok aracın oluşturduğu bütünleşik bir yapıdan oluşmaktadır [1]. Toplumsal yapının bir parçası olan radyo, gelişim süreci içerisinde söz konusu yapıyı etkilediği gibi kendisi de toplumsal yapıdaki dönüşümlere bağlı olarak yayın, yapım aşamalarında ve içeriklerinde belirgin bir değişim dönüşüm yaşamıştır [2]. Televizyonun hızla yaygınlaşması ve sonrasında yeni iletişim teknolojileri radyonun popülerliğinin sorgulanmasına neden olmuştur. Buna karşılık, radyo kendi gelişim süreci içinde teknolojik gelişmeler nedeniyle yerini almaya çalışan ya da yerini alacağı düşünülen ortamlarla rekabet durumunda kalmış ve radyo tüm teknolojik gelişmelere kendini adapte etmiştir [1]. Radyo, iletişim teknolojilerindeki ilerlemelerden etkilenen ve değişime ayak uyduran dinamik bir araç olarak içerik üretiminde farklı politikalar izleyerek her dönemde gündelik hayatımızın bir parçası olmayı başarabilmiştir. Radyo, televizyon gibi insanların bir araya gelerek deneyimledikleri bir araç olmasa da özellikle mobil haldeyken, taşıt içinde, yolculuklarda, spor yaparken, yürürken ve çalışırken ses olarak arka planda yer alarak bizlerle iletişim içinde olabilen samimi bir ortamdır [2]. Radyoda gerçekleştirilen yapımlar canlı yayın ve banttan yayın gibi aşamalardan geçerek dinleyiciye ulaşmaktadır. Radyonun ilk günlerinden günümüze uzanan süreç içerisinde, değişen koşullara paralel olarak radyo program yapımı ve formatlarında değişimler yaşanmıştır. Bu bağlamda bu ünitede, profesyonel anlamda bir radyo programının yapım süreci aktarılmaya çalışılmaktadır. Radyoda yapım süreci tüm aşamaları ile incelenerek bir radyo programının fikir aşamasından yayın aşamasına hatta yayın sonrası yapılması gerekenlere kadar yürütülmesi gereken süreç detaylandırılarak aktarılmıştır. Sayısal iletişim teknolojilerinin radyo yayıncılığındaki en önemli etkisinin bilgisayarı, internet bağlantısı ve mikrofonu olan hemen hemen herkesin yayıncı olabilmesini sağlaması olduğu düşünüldüğünde yapım sürecinin her aşamasının detaylı bir şekilde kavranması profesyonel yapımcıların amatörlerden ayrılabilmesi için daha da önem taşımaktadır. Radyoda gerçekleştirilen yapımlar canlı yayın ya da banttan yayın gibi pek çok aşamadan geçerek dinleyiciye ulaşmaktadır. Radyo programlarının hazırlanması program adı ve içeriğinin belirlenmesinden öte programda kullanılacak olan müzik, efekt gibi unsurların tanımlanmasını ve bunların bir araya getirildiği yapım aşamasından yayın aşamasına kadar olan süreci kapsamaktadır [3]. Bir program yapımcısı, tüm yapım süreçlerini uygulayacak şekilde hazırlıklarını yapmalıdır. Yapımcı, yapım süreci aşamalarına gerekli özeni Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 3
göstermezse program hedefine ulaşamayacaktır. Bu bağlamda radyo programı yapımcısı, yapım sürecine hâkim olmalı ve gerekli çalışmaları iş akışı içerisinde özveri ile gerçekleştirmelidir. YAYININ TASARLANMASI AŞAMASI Bir yayını tasarlamadan önce yapımcının bazı sorulara cevap vermesi gerekmektedir. Bunlar şu şekilde sıralanabilir [4]: Yapımcı, ulaşmak istediği dinleyicilerin beklentilerini karşılayan programlar üretebilmek için dinleyicilerini tanımlayarak işe başlamalıdır. Benim dinleyicilerim/hedef kitlem kimlerden oluşmaktadır? Dinleyicilerimin ilgi alanları nelerdir? Dinleyicilere ne söylemek istiyorum? Yayınlar ne zaman ve hangi durumlarda dinlenmektedir? Hangi format uygulanacak? Yapımcı, ulaşmak istediği dinleyicilerin beklentilerini karşılayan programlar üretebilmek için dinleyicilerini başka bir ifade ile hedef kitlesini tanımlayarak işe başlamalıdır. Dinleyiciler ve yayın içeriklerinin birbiri ile sıkı sıkıya bağlı olması nedeniyle dinleyicilerin beklentilerine yönelik çalışmalar yapılmalıdır. Radyo programlarının oluşturulmasında başarıya ulaşabilmenin en önemli adımlarından biri dinleyiciyi tanımaktır. Bu amaçla hedef kitle ile ilgili araştırmalar yapılmalıdır. Dinleyici hedef kitlesinin cinsiyet, yaş grubu, sosyo-ekonomik düzey gibi özellikleri ve hatta nelerden hoşlandığı, nelere üzüldüğü, ilgi alanlarının ne olduğu gibi bilgiler yapılan araştırmalarla tespit edilmelidir. Dinleyicinin özelliklerini bilmek programın yaratım sürecine doğrudan katkı sağlayacaktır. KONU BELİRLEME AŞAMASI Yapım sürecinde, birbirini izleyen aşamalar içerisinde ilk aşama konunun belirlenmesi aşamasıdır. Konu bir anda ortaya çıkabildiği gibi, uzun bir düşünme sürecinin sonucunda da oluşabilir [5]. Radyo program yapımında belki de en zor aşama konu belirleme aşamasıdır. Program yapımcının kafasında fikir olarak belirebilir ya da radyo istasyonu, sponsorlar, reklam verenler gibi kaynaklardan ısmarlama olarak yapımcıya sunulabilir. Radyo programı yapımcısı genel olarak kendi programını önerir. Sonuç olarak program bir fikirle başlamakta, belirli aşamalardan geçtikten sonra yapıma dönüşmektedir [5]. Radyo programı yapımında belki de en zor aşama konu belirleme aşamasıdır. Konu doğru seçilmediğinde programın diğer aşamalarının gerçekleşmesi ve belirli niteliklerde sürdürülmesi mümkün olmayacaktır. Yapımcı ilgilendiği veya benimseyebileceği, araştırma yapmaktan zevk alabileceği konuyu seçmelidir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 4
PROGRAM BİÇİMİNİ VE FORMATINI BELİRLEME AŞAMASI Radyo programlarında konu ve amaca bağlı olarak farklı biçimler uygulanabilmektedir. Bunlar: Düz Programlar: Haber, sohbet, konuşma programları, röportaj gibi programlar bu tür içerisinde yer almaktadır. Çok sesli programlar: İkiden fazla sesin kullanıldığı açık oturum, yarışma gibi programlar bu tür içerisindedir. Oyunlaştırılmış ya da Dramatik Programlar: Drama tekniği kullanılarak hazırlanmış program biçimidir. Radyo tiyatroları gibi... Müzik Programları: Müzik yayınları önceliklidir. Karma Programlar: Birçok program biçiminin birlikte kullanıldığı program türüdür [3]. Programın konusunu ve biçimini büyük ölçüde radyonun yayın formatı belirlemektedir. Bu bağlamda yapımcı, radyo istasyonunun yayın formatını çok iyi bilmelidir. Çalıştığınız radyo istasyonunun, genel, ulusal, özel, konulu programlar mı yaptığının, gençlere mi, yetişkinlere mi hitap ettiğinin bilinmesinin büyük önemi vardır. Programın konusuna göre biçim belirlenmektedir. Radyoda gerçekleşen bir yapımın sunuş tekniği o programın biçimini oluşturmaktadır. Programın biçimini belirlerken biçimin konuya ve amaca uygun olması sağlanmalıdır. Programın amacı eğlendirmek ise sunuş tekniği de buna uygun bir şekilde uyarlanmalıdır. Ciddi bir program içeriği eğlenceli öğelerle sunulmamalı ya da tam tersi olmamalıdır. ARAŞTIRMA AŞAMASI Programın konusu ve türü ne olursa olsun, her programa başlamadan önce o konu hakkında derinlemesine bilgi sahibi olmak oldukça önemlidir. Konu belirlendikten sonra araştırma sürecine başlanmalıdır. Bir radyo program yapımcısının, programın konusu ve türü ne olursa olsun programa başlamadan önce programın yayın konusu hakkında derinlemesine bilgi sahibi olması gerekmektedir. Bu bilgiye sahip olmak için sıkı bir araştırma yapılması programın başarılı bir şekilde gerçekleşebilmesi için zorunludur. Ayrıca programda hangi konuların işleneceğine, hangilerinin ele alınıp hangilerinin alınmayacağına da karar vermek için araştırma yapılması gerekmektedir. Bu aşama maalesef, işitsel ya da görsel yapımlarda ortak bir süreç olmasına karşılık ülkemizde pek önemsenmemektedir. Bunun sonucu olarak yayında toplar deyimi yayıncılar açısından çok sık kullanılan bir ifadedir. Bir yapımın başarıya ulaşabilmesi için araştırma sürecinin titiz bir şekilde gerçekleştirilmesi gerekmektedir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 5
Araştırma süreci genel ve özel olmak üzere iki aşamada gerçekleşmektedir. Genel araştırma, programın çerçevesini çizmeye ve hangi konunun ele alınacağı konusunda genel bilgilerin toplandığı safhadır. Araştırma aşamasının ikinci safhası olan özel araştırmada ise, programda işlenecek konunun materyalleri toplanmaktadır. Örneğin; çocuklarla ilgili bir eğitim program yapılacaksa genel araştırmada çocukların durumlarının ve sorunlarının bilinmesi gerekir. Özel araştırmada ise çocuk işçi, çocuk yaşta evlilik, okula gitmeyen çocuklar gibi konularda çalışma yapılabilir. Araştırma aşaması, bir program yapımcısının konuyu belirledikten sonra eyleme geçtiği programa başlama süreci olarak değerlendirilebilir. Araştırma aşaması ile program sadece bir fikir olmaktan çıkmış, program yapımcısı programı yapmaya fiilen başlamıştır. ÖNERİ AŞAMASI Program yapımında programın yapılıp yapılmayacağının belirlendiği aşama öneri aşamasıdır. Programın tüm bilgilerinin oluşturulduğu aşama, öneri aşamasıdır. Bu aşamada hangi konunun nasıl, hangi izleyici kitlesi için ne zaman, ne kadar süre ile yapılacağı, programın maliyetinin ne olacağı gibi konular belirlenir ve ilgili yayıncı radyo istasyonuna program, öneri formu şeklinde sunulur. Özel radyolarda bir radyo programı önerisinin değerlendirilmesi daha hızlı ve pratik bir şekilde gerçekleşirken TRT gibi kamu yayıncılığı yapan kurumlarda önerileri denetleyen ve onaylayan kişilerin çok sayıda olması nedeni ile bürokrasi daha uzun sürede işlemektedir. Radyo istasyonunun yönetimi; programın öneri aşamasından sonra yönetim tarafından kabul edilip yayınlanıp yayınlanmayacağına, yayın politikasına ve hedef kitleye göre değerlendirerek karar vermektedir. Program Öneri Formu Hazırlama Bir radyo programı önerisi, program kimliğini oluşturan bilgileri ortaya koyacak bir format dâhilinde oluşturulmalıdır. Program öneri formunda olması gereken bilgiler: Radyo programı önerisi, program kimliğini oluşturan bilgileri ortaya koyacak bir format dâhilinde oluşturulmalıdır. Programın Adı: Program içeriğinde ne olduğuna dair dinleyiciye ipuçları verecek şekilde seçilmelidir. Programın Türü: Radyo programının hangi türde gerçekleşeceği (eğitim, kültür, drama, müzik vb.) olduğu belirtilmelidir. Programın Konusu: Program fikri ile birlikte doğan ve gelişen programın konusu net bir şekilde ifade edilmelidir. Programın Amacı: Programın amacının ortaya konulması gerekmektedir. Programın amacı genel olarak programın konusu ile Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 6
ortaya çıkmaktadır. Çoğu zaman amaç belirlendikten sona konu bu amaç doğrultusunda şekillenmektedir. Programın Hedef Kitlesi: Radyo istasyonun genel hedef kitlesi içerisinde yer alan ve özel olarak amaçlanmış daha dar bir kitle programın hedef kitlesini oluşturmalıdır. Program Sayısı: Programın tek veya dizi halinde olup olmayacağı, bir yayın döneminde kaç program yapılacağı belirtilmelidir. Programın Süresi: Programın kaç dakika olacağı önceden tespit edilmeli ve öneri formunda dakika cinsinden belirtilmelidir. Programın Periyodu: Programın ne zaman, hangi periyotlarda, hangi gün ve saatte yayımlanacağı belirtilmelidir. Program Konu Dökümü: Farklı zamanlarda yayınlanacak programların içerisinde yer alacağı düşünülen konularla ilgili bilgiler verilmelidir. Örneğin; programın ana konusunu kadın sorunu olarak belirlediysek, birinci bölümde kadının eğitim sorunu, ikinci bölümde kadına yönelik şiddet gibi konu başlıkları ve bu konu başlıkları ile ilgili bilgiler verilmelidir. Programın Tahmini Bütçesi: Programın ortaya çıkarılmasında gereken ve ön araştırmada elde edilen tahmini bütçeye yer verilmelidir. Programın bütçesinin bilinmesi programın hayata geçirilebilmesi ve sürdürülebilirliği açısından önemlidir. Sponsorların olup olmayacağı belirtilmelidir. Programı Hazırlayan: Programın yapımcısı kişi veya kişiler öneri formunda yer almalıdır. Program öneri formunda eksikliklerin ya da çelişkilerin olduğu bir programın yayınlanması mümkün değildir. Program öneri formu programın ne zaman yayınlanacağı, kime ulaşacağı, bütçesinin ne kadar olacağı gibi bilgileri içeren ve bir anlamda programın kâğıt üzerinde bitmiş halidir. Program öneri formunda eksikliklerin ya da çelişkilerin olduğu bir programın yayınlanması mümkün değildir. Yöneticileri ikna edecek sunumun yapıldığı metin program öneri formudur ve bu titizlikte hazırlanmalıdır. Program önerisi kabul edildikten sonra yapımcı programı hazırlamaya başlar özel radyolarda, program önerisi hazırlarken dikkat edilen temel ölçüt programın dinleyicinin ilgisini çekip çekemeyeceği konusudur. Program öneri formunu değerlendiren yöneticiler, karar vericiler bu çerçevede tasarrufta bulunmaktadırlar. Kamu yayıncıları ise zengin kadroları ve önceliklerinin ticari kazanımlar olmaması nedeni ile program önerileri ayrıntılı ve zengin olmaktadır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 7
Örnek PROGRAM ÖNERİ FORMU PROGRAMIN ADI: KİM NE DEMİŞ PROGRAMIN TÜRÜ: Eğitim - Kültür PROGRAMIN KONUSU: Sevgi, barış, birlik, hoşgörü demokrasi, çevre, anadolu, Türkiye ve Atatürk konularından söz ve ezgi üreten ünlü halk ozanları halk kültürümüzün, dolayısıyla Türk halk müziğimizin otantik ezgileri üstüne güzel şiirlerini yükleyerek DEYİŞLER, TÜRKÜLER üreten halk ozanlarımızı anılarıyla tanıtmak. Günümüzden geleceğe dönük önemli şiir ve mesajlara yer vermek Bu bağlamda kaybettiğimiz ünlü âşık ve ozanlarımızı da anmak ve tanıtmak. PROGRAMIN AMACI: Programın konusunda yer verilen ana başlıkları, ülkemizi ve ulusal Önderimizi ozanlarımızın diliyle anlatmak, tanıtmak. Bu konular ışığında üretilmiş âşık edebiyatının değerli eserlerini, bu eserleri üreten saygın ozanlarımızı daha iyi tanıtmak. Onların topluma mal olmuş deyiş ve şiirlerindeki mesajlarını kendi seslerinden iletmek. HEDEF KİTLESİ: Yurtdışındaki yurttaşlarımız, soydaşlarımız. PROGRAM SAYISI: 26 program PROGRAMIN SÜRESİ: 30 dakika PROGRAMIN PERİYODU: Haftada bir, Cumartesi/ Avrupa ve Balkan Y. 05.10-22.30-21.15 KONU DÖKÜMÜ:. TAHMİNİ BÜTÇESİ: Yolluklar (yurtiçi ve yurtdışı)istisna akdi ile yaptırılan hizmetler (program metni, sanatçı ozan akitleri)seslendirme, montaj, diğer hizmetler HAZIRLAYAN: Ahmet MORTAŞ Kaynak: [6], s.118 den uyarlanmıştır. PLANLAMA AŞAMASI Planlama aşamasında yayın için gerekli planlama yapılır, iş bölümü gerçekleştirilir, telif hakları ile ilgili gerekli izinler alınır, resmi yazışmalar yapılır. Program önerisi kabul edildikten sonra başlayan aşama planlama aşamasıdır. Bu aşamada yayın için gerekli planlama yapılır, iş bölümü gerçekleştirilir, telif hakları ile ilgili gerekli izinler alınır, resmi yazışmalar yapılır. Programda kullanılacak efekt, müzik gibi unsurlar bu aşamada belirlenir ve program türüne göre farklı planlama aşamaları gerçekleştirilir. Örneğin; bir drama programı için daha uzun bir planlama şaması gerçekleşirken, müzik programı için daha kısa süreli bir planlama süreci gerçekleşmesi işin doğası gereğidir. MATERYAL TOPLAMA AŞAMASI Program öneri formu kabul edilen bir program için planlama aşamasından sonra materyal toplama aşamasına geçilir. Bu aşamada yazılı eserler, ses kayıtları, röportajlar, uzman görüşleri, müzik, efekt, konuk bilgisi gibi program için gerekli malzeme toplanır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 8
Materyal toplama aşamasında kütüphane, ulusal ve uluslararası basın, uzman görüşler gibi klasik kaynaklardan yararlanabileceği gibi günümüzde yeni medyadan da sıklıkla yararlanılmaktadır. Bununla birlikte yapımcının bir radyo defteri tutması yapımcının günlük hayatta yaşadığı deneyimleri programa taşımasına olanak sağlayacaktır. Karşılaştığı olaylarla, okuduklarıyla, oluşan fikirlerle dolacak bu defter yapımcı için her zaman kullanıma hazır bir kaynak, materyal olacaktır. Yapımcının yanında kafasından geçeni, gördüklerini anında not etmeye olanak tanımak amacıyla bir defter tutması oldukça önemlidir [4]. METİN YAZMA AŞAMASI Birçoğumuz radyo programlarını doğaçlama yapıldığını düşünür. Ancak en iyi sunucular yayına hazırlananlar, yazı yazanlardır [4]. Metin yazma aşaması, programın konusu doğrultusunda program metninin yazıldığı aşamadır. Bu bağlamda bu aşama programın sürprizlerle, esinlenmelerle değil belirli bir plan doğrultusunda metine bağlı kalarak sürdürülmesini sağlayan aşamadır. Günümüz özel radyo yayıncılığında doğaçlama radyo yayını sıklıkla kullanılsa da metin yazma bir yayının başarısında doğrudan ilişkilidir. Doğaçlamada iyi olmak için konuya hâkim olmak gerekmektedir. Yazılı bir metnin olması, bir aksilik anında yapımcıya iyi bir dayanak olacaktır [4]. İşitsel bir kitle iletişim aracı olması ve dinleyicilerin hayal gücüne hitap etmesi sebebiyle radyo, kendine özgü dil ve anlatım biçimine sahiptir. Metin yazma aşamasında program içerisinde yer alacak her türlü malzeme (söz, efekt, müzik, röportaj vb.) bir metin içerisinde düzenlenir. Radyo işitsel bir kitle iletişim aracı olması ve dinleyicilerin hayal gücüne hitap etmesi sebebiyle kendine özgü dil ve anlatım biçimine sahiptir. Radyonun yarattığı samimiyet duygusu ve doğrudan kişiye seslenme biçimi nedeni ile radyonun dili konuşma dilidir. Bu nedenle yazılan program metinleri konuşma dilini yansıtmalıdır. Radyo metni kısa ve basit cümlelerden oluşmalıdır. Geçmiş zaman yerine şimdiki ya da geniş zaman kullanılmalıdır. Kısaltmalardan kaçınılmalı, yabancı kelimelerin nasıl seslendirileceği belirtilmelidir [3]. Programda röportaj mevcutsa röportajın kiminle hangi konuda yapılacağı ne kadar süreceği, sorulacak sorular, başlangıç ve bitiş cümleleri de metinde bulunmalıdır. Radyoda program metninde ana mesaj, dinleyicilerin daha iyi kavrayabilmesi ve kaçırabilecekleri düşüncesi ile zaman zaman tekrar edilmelidir. Program metni yapımcı, sunucu tarafından yazılabileceği gibi bir uzman tarafından da yazılabilmektedir. Konuşulduğu gibi yazmak için öneriler [4]: Dinleyiciyi gözünüzün önüne getirin. Yazmadan önce yüksek sesle anlatın. Hemen anlaşılmayı hedef alın. Kısa cümleler kurun, her fikre bir cümle en fazla 20 sözcük. Basit, kesin, somut kelimeler kullanın. Konuşma tonunda yazın. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 9
Hareket bildiren filler kullanın. Zarf ve sıfat kullanmayın. "Kalabalık sokağa çıktı." yerine " Kalabalık çıkışta izdiham yarattı." deyin. Aktif ve olumlu cümleler kullanın. Örneğin; "Sergi Belediye Başkanı tarafından açıldı." yerine "Belediye Başkanı sergi açtı." deyin. Resmi dilin çevirisini yapın. Yüceltmelerden kaçının "Son derece yetenekli bir sanatçının çok etkileyici gösterisi" şeklinde kullanmayın. Anlamdaş kelimeleri tekrar etmeyin " Otantik olgu" veya "Ölümcül bir kazada öldü." demeyin. Yardımcı cümleleri eleyin. Özne + Yüklem + Tümleç biçiminde basit cümleler kurun. Bazı tekrarları yapın. Önemli bilgileri hatırlatmak için böyle tekrarlar yapılabilir. Asıl vermek istediğinize odaklanın. Dinleyicinin her durumda belleğinde koruyabileceği asıl bilgi hangisidir? Bunu düşünün. PROVA AŞAMASI Özellikle oyunlaştırılmış radyo dramaları gibi radyo program türleri için de prova aşaması oldukça önemli bir aşamadır. Program metni hazır olan radyo programının seslendirme aşamasına geçmeden önce denemesinin yapıldığı aşamadır. Özellikle oyunlaştırılmış radyo dramaları gibi radyo programı türleri için de önemli bir aşamadır. Program metnin gözden geçirilmesi, radyo dramalarında rolleri seslendirecek kişilerle prova yapılması, müzik, süre ve efekt kontrolleri gibi işlemler bu aşamada gerçekleştirilir. Böylece seslendirme aşamasında meydana gelebilecek aksiliklerin önüne geçilmiş olunur. Prova yapılmadan doğrudan seslendirme stüdyosuna geçilirse yani seslendirme aşamasına geçilirse stüdyoda geçirilecek zaman artacaktır. Bu da programın maliyetini arttıracak, oluşabilecek aksilikler ekip içerisinde gerginlikler oluşmasına ve zaman yönetiminin kötü bir şekilde yapılmasına neden olacaktır. Bu durum profesyonel hayatta kabul edilemez bir süreçtir. Bu nedenle, yapımın seslendirme ve yayın öncesi provasının yapılması önemlidir. Birçok program türü için tam metin prova yapmak mümkün değildir; ama oyunlaştırılmış radyo dramları için kesinlikle atlanmaması gereken bir aşamadır. SESLENDİRME AŞAMASI Seslendirme aşaması, program metni hazır olan yapımın, radyo ya da uygun ses stüdyolarında mikrofona okunarak kaydedilmesi işlemini kapsamaktadır. Bu seslendirme işlemi spikerler tarafından veya yapımcının kendisi tarafından yapılmaktadır. Ayrıca uygun niteliklere sahip program metni yazan uzman tarafından da seslendirme yapılabilmektedir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 10
Canlı yayınlanan radyo programlarında bu aşamaya gerek duyulmamaktadır. Banttan yayın olarak nitelendirilen, daha sonra yayınlanmak üzere kayda alınan yayınlarda önemli bir aşamadır. Seslendirmeyi yapacak sunucu/spiker güzel ve güçlü bir sese sahip olmalıdır. Her sesin kendine özgü rengi ve tonu vardır. İşitsel bir yapım olan radyo programlarında sesin tonu, program sunucusu için oldukça önemlidir. Program türlerine göre farklı ses tonu olan sunucular tercih edilmektedir. Örneğin; ana haber bültenini çok tiz ve genç bir sesin sunması haberin inandırıcılığını olumsuz etkileyecektir. Ayrıca sunucunun ana dilini yetkinlikle kullanması gerekmektedir. Program sunucusu etkili, düzgün, herkes tarafından rahatlıkla anlaşılabilir bir şekilde konuşmalıdır. KURGU AŞAMASI Canlı yayınlanmayan, banttan yayınlanan her tür program, kurgu aşamasından geçmektedir. Canlı yayınlanmayan, banttan yayınlanan her tür program kurgu aşamasından geçmektedir. Seslendirilmesi yapılmış metnin, müzik, efekt, röportaj cıngıl gibi diğer program malzemeleriyle bir araya getirilerek yayına hazır şekilde oluşturulduğu aşama kurgu aşamasıdır. Bu aşamada program metninin içerisinde yer alan her türlü ses malzemesi, program metnine göre kurgulanır ve program son halini alır. Kurgu aşaması genel olarak kurgu odasında yapımcı ve kurgu teknisyeni ile birlikte gerçekleştirilen bir süreçtir. Kurgu aşaması programda yer alan seslerin eklendiği, birden fazla sesin programın akışına göre sıralandığı ve istenmeyen seslerin ayıklandığı bir aşamadır. Kurgu aşamasında; insan sesi, müzik ve efekt kullanılarak, programın amacı ve konusu doğrultusunda dinleyicinin zihninde yaratılmak istenen oluşturulmaktadır. Teknolojinin gelişmesi ile birlikte kurgu tekniği analogtan dijitale dönüşmüştür. Artık kurgu aşaması bilgisayar ortamında dijital olarak gerçekleştirilmektedir. Bilgisayar ortamında ses kurgusu yapmayı sağlayan programlar dijital ses kurgu programlarıdır. Bu programlarla dijital ses dosyaları mikslenip, düzenlenir, kolayca müzik üretilir, radyo spotları hazırlanır ve bozuk kayıtlar düzeltilebilir. Dijital ses kurgu yazılımlarında gerçek zamanlı ses efektleri (echo, flange, reverb gibi) bulunmaktadır. Ayrıca dijital sinyal işleme, mastering ve analiz araçlarını ve ses iyileştirme özelliklerini kullanarak ses kayıtları düzenlenmektedir [7]. Yayın sırasında içerik kadar ses ve ses materyalleri (müzik, efekt gibi) de önemli bir işlev üstlenmektedir. Bu nedenle ses kurgusu yayının dinleyiciye ulaşmasında son derece önemlidir [4]. Günümüz özel radyo yayıncılığında kurgu ile oluşturulan bant program çok kullanılan bir program şekli değildir. Bunun temel nedenleri, bant program için ikinci bir kayıt stüdyosuna ihtiyaç duyulması ve bant programların uzun soluklu bir çalışmayı, araştırmayı gerektirmesi, bunu gerçekleştirecek konusunda uzman bir Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 11
ekibin olması zorunluğudur. Zaman ve bütçe kısıtlılığı nedeni ile özel radyolarda programcı, teknisyen, spiker çoğunlukla aynı kişidir. Bu nedenle kurguya ihtiyaç duymayan canlı yayınlanan programlar, yayın için tercih edilmektedir [6]. ZAMANLAMA AŞAMASI Yayınların zamanında başlaması ve bitmesi günümüz radyo yayıncılığı için oldukça önemlidir. Kurgu aşamasından sonra hazırlanan programın süresinin yayın akışında yer alması gereken, program öneri formunda belirtilen süreye uygun olup olmadığını kontrol edildiği ekleme, çıkarma, sürelerle oynama ve her bir materyalin ayarlanabildiği aşamaya zamanlama aşaması adı verilmektedir. Yayınların zamanında başlaması ve bitmesi günümüz radyo yayıncılığı için oldukça önemlidir. Özellikle reklamların bertilen zamanda ve sürede yayınlanabilmesi, radyo istasyonundaki diğer yapımcıların süresine sarkmamak için program öneri formunda belirtilen süreye uyulmalıdır. Radyo yayıncılığı için hazırlanmış özel bilgisayar programları, otomasyon sistemleri ile artık günlük değil, aylık hatta yılık, yayın akışını bile planlamak mümkündür. Dijital ortamda programların zamanlaması oldukça kolaylaşmıştır. Örneğin; programın kısa olması durumunda süresini arttırabilmek için araya spotlar ya da müzik konulabilmektedir. DENETİM AŞAMASI Programın; yayın ilkelerine uygunluğu, teknik, içerik, biçim ve metin açısından değerlendirildiği aşama denetim aşamasıdır. Denetim aşaması, radyo istasyonunun denetçiler tarafından denetlenmesini kapsamaktadır. Denetim aşamasında programlar, önceden saptanan ilkelere göre denetçilerce denetlenmekte ve ilkelere göre sakınca bulunan programlar, düzeltilmesi için geri gönderilebilmektedir. Programcı denetçilerin belirttikleri gerekli düzeltmeleri yaptıktan sonra program, yayınlama aşamasına geçebilmektedir [6]. Denetim aşaması, kamu yayıncılığı yapan kuruluşlarda yapımcı ve program denetçileri tarafından sistematik olarak sürdürülmekte iken özel yayıncılık yapan radyolarda esnek bir şekilde sürdürülmekte ve hatta bu aşama uygulanmadan yayın aşamasına geçilmektedir. Bu noktada da, RTÜK tarafından yayın sonrası yapılan denetimler nedeniyle radyoların ceza alması söz konusu olmaktadır. YAYIN AŞAMASI Yayın aşaması, gerekli denetimin ardından yapımcının, program bandının içine tanıtma formunu koyduğu ve yayından sorumlu birime bandın teslim edildiği aşamadır. Denetim aşaması tamamlanan program yayın aşamasına hazırdır. Yayın aşaması gerekli denetiminin yapılmasından sonra yapımcının, program bandının içine tanıtma formu (programın adı, yayın tarihi, yayın saati, yayın süresi, yayın postası, bant numarası ve programcının adı ve soyadının yer aldığı form) koyarak yayından sorumlu birime program bandını teslim ettiği aşamadır. Yayın sonrasında yayın şefi program bandını arşive göndermelidir [6]. Yasal zorunluluklar nedeni ile programların 75 gün saklanması gereklidir. Yeni medyanın avantajları ile radyo yayınları podcast yayıncılığı ile yayın sonrası da Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 12
Bireysel Etkinlik internet üzerinden dinleyicilere istedikleri zaman ve istedikleri yerde sunulmaktadır. Bu bağlamda, yayınlar internet ortamında da yayınlandığı için programlar dijital ortamda saklanmakta ve daha uzun süreli arşiv süreleri günümüzde geçerli olmaktadır. Son olarak yayın aşamasında vurgulanması gereken konu, her program bandının yayın aşaması öncesi sayılan tüm aşamalardan geçerek yayın aşamasına gelmesinin zorunlu olmadığıdır. Canlı yayınlarda, tüm aşamalardan geçmeden, seslendirme, kurgu, zamanlama hatta denetim aşamalarından geçmeden yayın aşamasına gelinmektedir. Canlı yayınlarda, gerekli hazırlıklar yapıldıktan sonra dinleyici ile buluşulan yayın aşamasına geçilmektedir. Canlı yayınlar, yapımcı veya spiker program metnini seslendirirken aynı zamanda da program olarak yayımlanmaktadır [6]. YAYIN SONRASI DEĞERLENDİRME AŞAMASI Yayın sonrası değerlendirme aşaması, programın dinleyici üzerindeki etkisinin ölçüldüğü ve değerlendirildiği aşamadır. Yayın sonrası değerlendirme aşaması, programın dinleyici üzerindeki etkisinin ölçüldüğü ve değerlendirildiği aşamadır. Yayın sonrası yapılan değerlendirme aşaması ile programın etkisi hakkında bilgi sahibi olunmasının yanı sıra, programda birtakım değişiklikler yapılıp yapılmaması, programın sürdürülmesi ya da kaldırılması ile ilgili sonuçlara varılabilmektedir. Değerlendirme aşamasının gerçekleşebilmesi için dinleyici araştırmalarına başvurulmaktadır. Ticari birer işletme olan özel radyolar değerlendirme yapabilmek için düzenli olarak araştırmalar yapmaktadırlar [6]. En sevdiğiniz radyo programlarımının yapım sürecini araştırınız. Bir radyo programını yayın aşamasına kadar tasarlayınız. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 13
Özet RADYODA YAPIM SÜRECİ Radyoda yapım süreci içerisinde birbiriyle ilişkili ve birbirini takip eden birçok aşamayı barındırmaktadır.radyoda yapım süreci içerisinde birbiriyle ilişkili ve birbirini takip eden birçok aşamayı barındırmaktadır. Yayın sırasında herhangi bir hatanın ya da sorunun oluşmaması için programın türüne göre gerekli olan tüm aşamaların yapımcı tarafından çalışılmış olması gerekmektedir. Yapımcının aklında bir fikir oluştuktan sonra ya da fikir oluşmadan radyoda program yapmak isteyen biri yapım süreci aşamalarına hakim olmalıdır. Aksi halde istenilen nitelik ve kalitede bir yapım ortaya çıkmayacaktır YAYININ TASARLANMASI AŞAMASI Yapımcı ulaşmak istediği dinleyicilerin beklentilerini karşılayan programlar üretebilmesi için dinleyicilerini başka bir ifade ile hedef kitlesini tanımlaması ile işe başlamalıdır. Dinleyiciler ve yayın içeriklerinin birbiri ile sıkı sıkıya bağlı olması nedeniyle dinleyicilerin beklentilerine yönelik çalışmalar yapılmalıdır. Radyo programlarının oluşturulmasında başarıya ulaşabilmenin en önemli adımlarından biri dinleyiciyi tanımaktır. Bu amaçla hedef kitle ile ilgili araştırmalar yapılmalıdır. KONU BELİRLEME AŞAMASI Yapım sürecinde ilk aşama program konusunun belirlenmesidir. Konu bir anda ortaya çıkabildiği gibi, uzun bir düşünme sürecinin sonucunda da oluşabilir.(milli eğitim) Program yapımcının kafasında fikir olarak belirebilir ya da radyo istasyonu, sponsorlar, reklam verenler gibi kaynaklardan ısmarlama olarak yapımcıya sunulabilir. Radyo programı yapımcısı genel olarak kendi programını önerir. Sonuç olarak program bir fikirle başlamakta, belirli süreçlerden geçtikten sonra yapıma dönüşmektedir.programın konusunu ve biçimini büyük ölçüde radyonun yayın formatı belirlemektedir. Bu bağlamda yapımcı, radyo istasyonunun yayın formatını çok iyi bilmelidir. Çalıştığınız radyo istasyonunun, genel, ulusal, özel, konulu programlar mı yaptığının, gençlere mi, yetişkinlere mi hitap ettiğinin bilinmesinin büyük önemi vardır. PROGRAM BİÇİMİNİ VE FORMATINI BELİRLEME AŞAMASI Radyo programlarında konu ve amaca bağlı olarak farklı biçimler uygulanabilmesi için programın konusuna göre biçim belirlenmektedir. Radyoda gerçekleşen bir yapımın sunuş tekniği o programın biçimini oluşturmaktadır. Programın biçimini belirlerken biçimin konuya ve amaca uygun olması sağlanmalıdır. Programın amacı eğlendirmek ise sunuş tekniği de bu doğrultuda sürdürülmelidir. Ciddi bir program içeriği eğlenceli öğelerle sunulmamalı ya da tam tersi olmamalıdır. ARAŞTIRMA AŞAMASI Konu belirlendikten sonra araştırma sürecine başlanmalıdır. Bir radyo program yapımcısının, programın konusu ve türü ne olursa olsun, her programa başlamadan önce o konu hakkında derinlemesine bilgi sahibi olması gerekmektedir ve bu bilgiye sahip olmak için sıkı bir araştırma yapması programın başarılı bir şekilde gerçekleşebilmesi için zorunludur. ÖNERİ AŞAMASI Program yapımında, programın yapılıp yapılmayacağının belirlendiği aşama öneri aşamasıdır. Bu aşamada hangi konunun nasıl, hangi izleyici kitlesi için ne zaman, ne kadar süre ile yapılacağı, programın maliyetinin ne olacağı gibi konular belirlenir ve ilgili yayıncı radyo istasyonuna program öneri formu şeklinde sunulur. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 14
Özet (devamı) PLANLAMA AŞAMASI Program önerisi kabul edildikten sonra başlayan aşama planlama aşamasıdır. Bu aşamada yayın için gerekli planlama yapılır, iş bölümü gerçekleştirilir, telif hakları ile ilgili gerekli izinler alınır, resmi yazışmalar yapılır. Programda kullanılacak efekt, müzik gibi unsurlar bu aşamada belirlenir ve program türüne göre farklı planlama aşamaları gerçekleştirilir. MATERYAL TOPLAMA AŞAMASI Program öneri formu kabul edilen bir program planlama aşamasından sonra materyal toplama aşamasına geçilir. Bu aşamada yazılı eserler, ses kayıtları, röportajlar, uzman görüşleri, müzik, efekt, konuk bilgisi gibi program için gerekli malzeme toplanır. METİN YAZMA AŞAMASI Metin yazma aşaması programın konusu doğrultusunda program metnini yazıldığı aşamadır. Bu bağlamda bu aşama programın sürprizlere, esinlenmelerle değil belirli bir plan doğrultusunda metine bağlı kalarak sürdürülmesini sağlayan aşamadır. PROVA AŞAMASI Program metni hazır olan radyo programının seslendirme aşamasına geçmeden önce denemesinin yapıldığı aşamadır. SESLENDİRME AŞAMASI Seslendirme aşaması, seslendirilmeye hazır metnin radyo ya da uygun ses stüdyolarında mikrofona okunarak kaydedilmesi işlemini kapsamaktadır. KURGU AŞAMASI Seslendirilmesi yapılmış metnin, müzik, efekt, röportaj cıngıl gibi diğer program malzemeleriyle bir araya getirilerek yayına hazır şekilde oluşturulduğu aşama kurgu aşamasıdır. ZAMANLAMA AŞAMASI Kurgu aşamasından sonra hazırlanan programın süresinin yayın akışında yer alması gereken, program öneri formunda belirtilen süreye uygun olup olmadığını kontrol edildiği ekleme, çıkarma, sürelerle oynama ve her bir materyalin ayarlanabildiği aşamaya zamanlama aşaması adı verilmektedir. DENETİM AŞAMASI Programın yayın ilkelerin uygunluğu, teknik, içerik, biçim ve metin açısından değerlendirildiği aşama denetim aşamasıdır. YAYIN AŞAMASI Yayın aşaması gerekli denetiminin yapılmasından sonra, yapımcının, program bandının içine tanıtma formunu (programın adı, yayın tarihi, yayın saati, yayın süresi, yayın postası, bant numarası ve programcının adı ve soyadının yer aldığı form) koyarak yayından sorumlu birime program bandının teslim edildiği aşamadır. YAYIN SONRASI DEĞERLENDİRME AŞAMASI Yayın sonrası değerlendirme aşaması, programın dinleyici üzerindeki etkisinin ölçüldüğü ve değerlendirildiği aşamadır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 15
DEĞERLENDİRME SORULARI 1. Radyoda yapım süreci aşamaları arasında aşağıdakilerden hangisi yer almaz? a) Kurgu aşaması b) Yayın aşaması c) Çekim aşaması d) Denetim aşaması e) Öneri aşaması 2. Radyoda program yapım süreci içerisinde canlı yayınlanan programlarda aşağıdakilerden hangisi süreç olarak yer almaz? a) Öneri aşaması b) Kurgu aşaması c) Metin yazma aşaması d) Planlama aşaması e) Araştırma aşaması 3. Program yapımında, programın yapılıp yapılmayacağının belirlendiği aşama aşağıdakilerden hangisidir? a) Prova aşaması b) Planlama aşaması c) Öneri aşaması d) Kurgu aşaması e) Metin yazma aşaması 4. Radyoda metin yazma ile ilgili verilen aşağıdaki bilgilerden hangisi yanlıştır? a) Konuşma dilini yansıtmalıdır. b) Kısa cümlelerden oluşmalı. c) Şimdiki ya da geniş zaman kullanılmalıdır. d) Şairane bir dil kullanılmalı. e) Basit cümlelerden oluşmalı. 5. Birbirini takip eden yapım aşamaları aşağıdakilerden hangisinde yanlış sıralanmıştır? a) Materyal Toplama Aşaması - Metin Yazma Aşaması b) Prova Aşaması - Seslendirme Aşaması c) Araştırma Aşaması - Öneri Aşaması d) Metin Yazma Aşaması - Prova Aşaması e) Öneri Aşaması - Prova Aşaması Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 16
6. Kurgu aşamasından sonra hazırlanan programın süresinin yayın akışında yer alması gereken, program öneri formunda belirtilen süreye uygun olup olmadığının kontrol edildiği ekleme, çıkarma, sürelerle oynama ve her bir materyalin ayarlanabildiği aşamaya ne ad verilir? a) Öneri Aşaması b) Prova Aşaması c) Planlama aşaması d) Zamanlama aşaması e) Materyal toplama aşaması 7. Programın yayın ilkelerin uygunluğu, teknik, içerik, biçim ve metin açısından değerlendirildiği aşamaya ne ad verilir? a) Öneri aşaması b) Denetim aşaması c) Prova aşaması d) Planlama aşaması e) Zamanlama aşaması 8. Gerekli denetiminin yapılmasının ardından yapımcının, program bandının içine tanıtma formu koyarak bu bandın yayından sorumlu birine teslim edildiği aşamaya ne ad verilir? a) Yayın aşaması b) Denetim aşaması c) Kurgu aşaması d) Araştırma aşaması e) Öneri aşaması 9. Günümüz özel radyo yayıncılığında kurgu ile oluşturulan bant programın çok kullanılmayan bir program şekli olmasının nedenleri arasında aşağıdakilerden hangisi yer almaz? a) İkinci bir kayıt stüdyosuna ihtiyaç duyulması b) Bant programların uzun soluklu bir çalışmayı, araştırmayı gerektirmesi ve konusunda uzman geniş bir ekibe ihtiyaç duyulması c) Zaman kısıtlılığı d) Bütçe kısıtlılığı e) Kurgu programlarının ülkemizde yaygın olarak kullanılmaması 10. Program önerisi kabul edildikten sonra başlayan aşamaya ne ad verilir? a) Planlama aşaması b) Yayın aşaması c) Araştırma aşaması d) Öneri formu hazırlama aşaması e) Denetim aşaması Cevap Anahtarı 1.c, 2.b, 3.c, 4.d, 5.e, 6.d, 7.b, 8.a, 9.e, 10.a Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 17
YARARLANILAN KAYNAKLAR [1] Ataman, E., Ö. (2009). Sayısal Çağda Sayısal Radyo Yayıncılığı: Sayısal Ses Yayın (DAB) Teknolojisi Ve Türkiye deki Yansıması, Selçuk Üniversitesi İletişim Fakültesi Akademik Dergisi, Cilt 6, Sayı 1, 214-226. [2] Yıldırım, B. (2018). Radyo Yayıncılığının Yapısal Dönüşümü: Kısa Bir Değerlendirme, TRT Radyo Vizyon Dergisi, Sayı 30, 12-13. [3] Ataman, E., Ö. (2006). Radyo Program Yaratım ve Yapım Süreci, Yapım Yaklaşımları ve Unsurları, Ö. Y. Demir, A.Z. Özgür, (Ed.), Radyo Televizyonda Program Yapım içinde (s. 30-49), Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları. [4] Riboreau, G., Chenuaud B., Cubadda, M., DEZ, J., Cresson, Y.,(2003). Radyo Teknikleri, A. Gönenç, Ö. Gönenç (Çev.), İstanbul: İstanbul Üniversitesi İletişim Fakültesi Yayınları. [5] MEGEP (Mesleki Eğitim Ve Öğretim Sisteminin Güçlendirilmesi Projesi), (2011). Radyo Programı Yapım Aşamaları 213gım100, Ankara, Millî Eğitim Bakanlığı Yayını. [6] Birsen, Ö. (2012).Radyo Programcılığında Yapım Unsurları ve Aşamaları, E. G. Uğurlu (Ed.), Radyo Ve Televizyon Programcılığının Temel Kavramları içinde (s. 108-131), Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları. [7] MEGEP (Mesleki Eğitim Ve Öğretim Sisteminin Güçlendirilmesi Projesi), (2008). Dijital Ses Kurgu Ünitesi. Ankara, Millî Eğitim Bakanlığı Yayını. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 18