MUSADDIK VE AJAX OPERASYONU Oral TOĞA Dr. Muhammed Musaddık ın Hayatı ve Başbakanlığı Öncesi İran da Siyasi Durum Muhammed Musaddık 16 Haziran 1882 de Tahran da doğmuş ve 5 Mart 1967 de yine Tahran da hayatını kaybetmiştir. 1951 ila 1953 arası iki sene süren Başbakanlık yapmış, 1953 te ABD ve İngiltere nin ortak düzenlediği bir darbeyle iktidardan indirilmiştir. Özellikle İngiliz petrol tesislerini millileştirmesi ve dönemin şahı Şah Muhammed Rıza Pehlevi yle yaşadığı iktidar çekişmesiyle modern İran tarihine damgasını vurmuştur. Musaddık aristokrat bir aileden gelmektedir. Babası da kendisi gibi devletin çeşitli kademelerinde görevlerde bulunmuştur. Meşhur Tütün İsyanı patlak verdiğinde Musaddık sekiz yaşındaydı. İlk meclis için yapılan 1906 seçimlerinde İsfahan dan adaylığını koymuş ve seçilmiştir. Ancak yaş sınırına takıldığından meclise girememiştir. Bu onun ilk siyasi adımıdır. Eğitimi için Paris te Siyasal Bilimler Fakültesine gittiyse de teşhis konulamayan hastalıkları sebebiyle İran a geri dönmek zorunda kaldı. Daha sonra o da oğul Şah Pehlevi gibi İsviçre de eğitim almış, Lozan Üniversitesinde hukuk doktorası yapmıştır. Ailesinden gelen Es-Sultani unvanını kullanmaktan kaçınmış onun yerine aldığı doktora eğitimine isnaden doktor unvanını kullanmıştır. Ayrıca kendisi her ne kadar İran ın orta sınıfının desteğiyle iktidara gelmiş olsa da aristokrat sınıfıyla kan veya evlilik yoluyla akrabalıkları bulunmaktadır. Kendisi Feth Ali Şah ın Baş Veziri ünlü Muhsin Aştiyani nin birinci göbekten torunudur. Baba Şah Pehlevi nin 1921 de düzenlediği darbeyle birlikte önce maliye bakanlığı sonra da dışişleri bakanlığı görevlerinde bulunmuştur. 1923 yılında Ulusal Danışma Meclisine seçilmiştir. Rıza Pehlevi nin kendini 1925 te şah ilan etmesiyle birlikte bu duruma karşı çıkmış ve bütün görevlerinden uzaklaştırılmıştır. Baba Şah Pehlevi nin tahttan 1941 yılında indirilişinden sonra siyasi yaşama tekrar dönmüş ve 1944 yılında meclise seçilmiştir. 1940 lı yıllar İran da siyasetin oldukça karmaşık olduğu ve milliyetçi dalganın yükseldiği yıllardır. Dış politikada hükümet üstünde Sovyetler ve İngiliz baskısı vardır, içeride ise karışıklıklar söz konusudur. Ülkenin bir yanında daha sonraları Musaddık ın da büyük destekçilerinden Ayetullah Seyid Kaşani önderliğinde İslamcılar bulunmaktadır. Bunlar Batı dünyasından İran a girecek hiçbir şeye razı değillerdir ve en ufak modernleşme atılımında başkaldırmaktadırlar. Ülkenin öbür kesiminde ise komünist ve Moskova ya bağlı iyi organize edilmiş sol parti Tudeh bulunuyordu. Tüm bunların arasında da tüm sistemi reforme etmek isteyen milliyetçiler, reformcular ve 1
cumhuriyetçiler bulunmaktaydı. Ayrıca ilk fırsatta iktidarı ele geçirmek için sabırsızlanan subaylar da bu grubun içindeydiler. Özetle ülkede siyasi bir birliktelikten söz etmek o yıllar için zordur. Ülkedeki siyasi grupların tek birleştirici noktası olarak İngiltere üzerinden gelişen batı düşmanlığıdır diyebiliriz. Zira Anglo-Iranian Oil Company üzerinden gelişen nefreti anlamak için şirketin ve İran ın paylarına düşen karlara bakmak yeterli olacaktır. Şirket 1945 1950 arasında 250 Milyon Pound kar yaptığını açıklamıştır. İran a ise 90 Milyon Pound düşmüştür. Bu rakam İngiltere hükümetinin şirketten aldığı vergiden daha düşük bir rakamdır. Üstelik İngilizlerin donanmalarına ucuz benzin sağladığı söylentileri halkın tepkisini daha da alevlendirmiştir. Bir süre sonra yapılan siyasetler genelde bu şirkete karşı söylemlerle desteklenir olacaktır. Zira şirket Batı nın şeytanlığının sembolü gibi görünmekteydi. Bütün bunların dışında Fedaiyan-e İslam örgütü de o yıllar içinde kafir ilan ettiği kişilere suikastlar düzenlemişlerdir. Bu suikastlardan birisi Şah a yönelik olsa da Şah suikasttan hafif yaralarla kurtulmuştur. İşte Musaddık ın yükselişe geçtiği dönemde İran daki siyasi hava böyledir. Bir İngiliz Maslahatgüzarı Tahran Parlamentosunda yaptığı bir konuşmada Milletvekilleri rüşvet bekler diyerek dönemin bozulmuşluğunu özetler. Musaddık 1940 lı yılların ikinci yarısında Sovyetler e İran ın kuzeyinde petrol çıkarma ve arama imtiyazına karşı ciddi bir muhalefet yürütmüş ve bunda da başarılı olmuştur. Ardından yukarıda da bahsettiğimiz Anglo-Iranian Oil Company ye karşı bir kampanya başlatmış ve millileştirilmesi gerektiği yönünde söylemlerde bulunarak kitlelerin desteğini ve saygısını kazanmıştır. Bununla ilgili 1951 yılında bir yasa tasarısı vermiştir ve meclisten geçmiştir. Bunun üzerine Şah, meclisin bu kararıyla gücüne güç katan Musaddık ı başbakan yapmak zorunda kalmıştır. Bu kararla birlikte İran da siyasi ve ekonomik bunalım baş göstermeye başlamıştır. Zira Kaçar Hanedanlığından beri ülkedeki birçok sektör yabancıların elindedir ve İran ekonomisi üzerinde bir hakimiyet söz konusudur. Çok geçmeden İngiltere İran ın petrol pazarından çekilmiştir ve İran ı BM e şikâyet etmiştir. Musaddık buna cevaben İngiltere Büyükelçiliğini kapatmış ve İran petrolü için yeni pazar arayışına girmiştir. Ne var ki aradığı pazarı bulamamasıyla birlikte ekonomik sıkıntılar daha da büyümeye başlamıştır. Bu sırada Musaddık ın yükselen gücüne karşı koymaya çalışan Şah, bir fermanla 1953 Ağustos unda Musaddık ı görevden almak istediyse de gelişen kitle olayları sonucunda korkup kaçmak zorunda kalmıştır. Olaydan biraz sonra Musaddık muhalifleri ile daha sonra ABD nin üst düzey yetkililerinin de itiraf ettiği üzere İngiltere ABD ortak yapımı Ajax adıyla tanınan operasyonla Musaddık ı devirmişler ve Şah ın geri dönmesini sağlamışlardır. 2
İndirilişinden sonra Musaddık vatana ihanetle suçlanmıştır. 3 yıl hapse mahkum edilmiş ve çıktıktan sonra da hayatının geri kalanını ev hapsinde gözetim altında geçirmiştir. Musaddık 1967 yılında ev hapsindeyken yaşama veda etmiştir. TP-AJAX Operasyonu Operasyonu hazırlayan siyasi şartlara yukarıda değindik. Bununla beraber İngiltere, İran Meclisinin millileştirme kararı sonrası ilk etapta ekonomik olarak zorlayacak tedbirlerle İran ı yola getirmeye çalışmıştır. Ardından Kıbrıs a asker yığarak gözdağı vermek istemiştir. Bu hareketliliğe SSCB sessiz kalmayarak İran sınırına asker yığmaya başlamıştır. İngilizlerin teknisyenlerini çekmesiyle kalifiye eleman sıkıntısı yaşayan İran oldukça zor duruma düşmüştür. İngiltere uluslararası arenadaki ağırlığını koyarak İran a ambargo uygulatmayı başarmıştır. Petrol tröstleri uyarılmış, ABD li birkaç şirket anlaşama yapmak istemişse de sonradan vazgeçmek zorunda kalmışlardır. İran parasını imtiyazlı bir kurdan Sterlin e çeviren anlaşma iptal edilmiş ve böylece İran büyük bir döviz kriziyle yüz yüze kalmıştır. Bütün bunlara halkın tepkisi oldukça sert olmuştur. Anglo-Iranian Oil Company nin genel müdürünün evi yakılmış, Abadan daki petrol tesislerine büyük çapta gösteriler düzenlenmiştir. Musaddık İngiltere nin bütün bu aleyhte hareketlerine tepkisiz kalmamış ve İngiliz Büyükelçiliğini kapatarak bütün İngilizleri sınırdaşı etmiştir. İngiltere, Büyükelçiliği kapatıldıktan sonra hareket alanını genişletmek için ABD ne başvurmuş ve yardım talep etmiştir. Ancak İran ı kaybetmek istemeyen ve olası bir savaştan çekinen Truman yönetimi İngiltere nin taleplerine cevap vermemiştir. Olayların seyrinin değiştiği an 1952 Kasım ındaki ABD nin Başkanlık seçimleridir. Zira Truman ın yerine gelen Eisenhower, İngiltere nin yanında yer alır ve TP-Ajax için düğmeye basılır. Bu operasyonu yönetmesi için ABD eski başkanı Theodore Roosevelt in torunu ve CIA nin Yakın Doğu ve Asya Şefi olan Kermit Roosevelt getirilir. Başlangıç olarak Mussadık a karşı psikolojik harp uygulanır. İngiltere nin on yıllar içerisinde kurduğu sağlam bir istihbarat ağının olması kişilerin manipüle edilmesi veya satın alınması konusunda ABD istihbaratının işini kolaylaştırmış ve işleri daha kolay halletmesini sağlamıştır. Operasyon için gazeteciler, yerel çeteler ve din adamları satın alınır ve kullanılır. Musaddık ın kendisine ve evine saldırılar düzenlenmiş, bu saldırılardan yaralanmadan kurtulan Musaddık için basında sanki bunları kendi kendine düzenliyormuş gibi bir hava yaratılmıştır. Bu kara propagandaların sonucunda da Musaddık en büyük destekçilerini birer birer kaybetmeye başlamıştır. Ardından darbeyi meşru kılmak adına Şah tan Musaddık ı azlettiğine dair iki adet ferman imzalanması istenmiş ve fermanlar alınmıştır. Bu fermanlar Musaddık a tebliğ 3
edilirken eş zamanlı olarak dönemin ordu komutanı General Riyahi nin tutuklanması için karar alınır. 15 Ağustos gecesi İmparatorluk Muhafızı olan ve monarşiye sıkı bir sadakatle bağlı olan Albay Nasıri elinde fermanlarla General Riyahi yi tutuklamaya General in evine gitmiştir. Ancak darbenin yapılacağı söylentileri önceden General in kulağına gittiği için önlem olarak evinden ayrılmıştır. Daha sonra Musaddık canlı yayına çıkmış, Şah ı ve onun yabancı iş birlikçilerinin tezgahladığı bir darbe girişiminin bastırıldığını halka ilan etmiştir. Bunun üzerine halkın galeyanından korkan Şah, kendi kullandığı uçakla ülkeyi terk etmiştir. Darbe bastırılmış gibi gözükse de Kermit Roosevelt çalışmalara devam edeceğini rapor etmiş ve İran da kalmaya devam etmiştir. Musaddık tan sonra yerine geçmesi planlanan General Zahidi ile Kermit Roosevelt bir görüşme yaparak yeni bir plan ortaya atmışlardır. Önce Şah ın imzaladığı fermanları çoğaltıp el altından özellikle çetelerin yoğun olduğu Tahran ın güney semtlerinde dağıtılmaya başlanmıştır. Medyayı da kontrol altında tuttuklarından fermanların ertesi gün gazetelerin birinci sayfasında yer almasını sağlamışlardır. Bununla birlikte sokakta olaylar büyümeye başlamış ve sokaklar karışmıştır. Musaddık ise hiçbir karşı müdahalede bulunmamıştır. Nihayetinde 19 Ağustos 1953 te Musaddık görevinden uzaklaştırılmıştır. Görevden indikten hemen sonra vatana ihanetle suçlanmış üç yıl kadar hapis yatmış ardından ölünceye kadar ev hapsinde tutulmuştur. Başbakanını mat eden Şah ise iktidarını pekiştirmiş olarak ülkesine dönmüş ve İslam Devrimine kadar geçen süre içerisinde İran ı yönetmiştir. Bu Operasyonu ABD ve İngiltere nin ortak yürüttüğünü ilk olarak 2000 yılında ABD eski Dışişleri Bakanı Madeleine Albright, ardından 2009 yılında Başkan Obama kabul etmiştir. Son olarak darbeden tam 60 yıl sonra CIA darbeyle resmi olarak ilişkisi olduğunu kabul etmiştir. 4
SONUÇ İran halkı Musaddık ın devrilişini hiç unutmamıştır. İran halkının verilen imtiyazlara karşı gelişen milli duruşlarının siyaset sahnesinde nihayet var olabileceğine dair son umutları da bu olayla birlikte sökülüp atılmıştır. Kısa ve orta vadede Batılı güçler başarılı olmuş gibi gözükse de İran İslam Devrimi ve sonrasında gelişen İran politikaları bize bunun uzun vadeli hesaplarda farklı sonuçlara sebep olduğunu göstermiştir. Zaman geçtikçe Şah ın giderek artan harcamaları ve bununla doğru orantılı keskinleşen yoksulluk, köyden kente göçün artması ve diğer sosyo-ekonomik sorunlar Musaddık ın karakterinde birleşen ve onun temsil ettiği değerlere olan bağlılığı daha da arttırmıştır. Bu olay, İran ın bugüne kadar olan Batı karşıtı söylemlerinin ve politikalarının da kesin bir kırılma noktasıdır. 1979 daki rehine krizini anlamak adına ve sonrasında olanları da anlamak adına Ajax Operasyonu nun İran halkı üzerindeki etkisi iyi anlaşılmalıdır. 5
KAYNAKÇA ABRAHAMIAN, Ervand; Modern İran Tarihi (çev. Dilek Şendil), İş Bankası Kültür Yay., İstanbul, 2011. ATABAKİ, Touraj (der.); Türkiye ve İran da Otoriter Modernleşme, Bilgi Üniversitesi Yay., İstanbul, 2012. Bailey, Sir Harold (ed) vd.; The Cambridge History of Iran Volume 7, From Nadir Shah To The Islamic Republic, Cambridge University Press, Cambridge, 2003. CHOUEIRI, Youssef (ed.); Ortadoğu Tarihi, İnkılap Yay., İstanbul, 2011. CLEVELAND, William; Modern Ortadoğu Tarihi (çev. Mehmet Harmancı), Agora Kitaplığı, İstanbul, 2008. FEKRİ, Amir Ahmad; Tarihsel Gelişim Sürecinde İran Devrimi, Mızrak yay., İstanbul, 2011. GARTWAITE, Gene; İran Tarihi Pers İmparatorluğu ndan Günümüze, İnkılap Yay., İstanbul, 2011. KINZER, Stephen; Şah ın Bütün Adamları, İletişim yay., İstanbul, 2004. PAPPE, Ilan; Ortadoğu yu Anlamak, NTV yay., İstanbul, 2011. YERGIN, Daniel; Petrol Para ve Güç Çatışmasının Epik Öyküsü (çev. Kamuran Tuncay) İş Bankası Kültür Yay., İstanbul, 2013. 6