TÜRKİYE İSTATİSTİK KURUMU GAYRİ SAFİ YURTİÇİ HASILA GÜNCELLEME ÇALIŞMALARI 1987 VE 1998 BAZLI GSYH SERİLERİ ARASINDAKİ FARKLILIKLAR

TÜRKİYE İSTATİSTİK KURUMU GAYRİ SAFİ YURTİÇİ HASILA GÜNCELLEME ÇALIŞMALARI 1987 VE 1998 BAZLI GSYH SERİLERİ ARASINDAKİ FARKLILIKLAR 08 Mart 2008

A. Genel Açıklamalar Ülkemizde, temel makroekonomik göstergelerden biri olan milli gelir hesapları 1929 yılından beri yapılmaktadır. Bu hesaplarda 1972 yılından itibaren Birleşmiş Milletler tarafından belirlenen SNA 68 sınıflaması kullanılmıştır. Milli gelir hesapları, konunun mahiyeti gereği, ülkemizde üretilen sayısız verinin değerlendirilmesini ve kullanımını gerektirmektedir. Bu veriler bizzat TÜİK tarafından alandan derleneceği gibi, diğer kurum ve kuruluşların idari kayıtlarından da elde edilmektedir. Bu açıdan, ülkenin veri kaynaklarının ve idari kayıtlarının yapısı ile milli gelir hesapları arasında doğru yönlü bir ilişki mevcuttur. Başta milli gelir hesapları olmak üzere, tüm ekonomik büyüklükler ve bu büyüklüklerde meydana gelen dönemsel değişimlerin en doğru şekilde yansıtması için tüm veri kaynakları titizlikle ele alınmakta, bu amaçla bir dizi yeni çalışma yapılmaktadır. Ayrıca, veri kaynağını oluşturan kamu kurum ve kuruluşlarının idari kayıtlarının istatistiki amaçlarla kullanılabilmesi için sıkı bir işbirliği yapılmaktadır. Halen üçer aylık dönemler itibariyle üretim ve harcama yöntemleriyle cari ve 1987 yılı sabit fiyatlarla; gelir yöntemi ile ise sadece cari fiyatlarla Gayri Safi Yurtiçi Hasıla (GSYH) tahminleri yapılmaktadır. Bu tahminler, her yılın başında TÜİK in resmi internet sitesinde ilan edilen Ulusal Veri Yayınlama Takviminde belirtilen gün ve saatlerde kamuoyuna açıklanmaktadır. GSYH tahminleri tüm ülkelerde temel olarak iki nedenle belirli aralıklarla güncellenmektedir. Birincisi, sonradan gelen veya sonradan kesinleşen verilerin hesaplara yansıtılmasıdır. Tüm ülkelerde kısa dönemde yayınlanan milli gelir tahminleri, ilerleyen dönem içerisinde yeni verilerin tespit edilmesi veya kullanılan kimi geçici verilerin kesinleşmesi sonucu düzenli olarak güncellenmektedir. Burada, sözkonusu olan, dar örnek hacimli araştırmalar ile görece dolaylı tahmin yöntemlerine dayanan dönemlik hesaplamaların, yıllık olarak derlenen ve daha tutarlı veri üzerine inşa edilen doğrudan tahmin yöntemlerine göre yeniden düzenlenmesidir. İkinci tür güncelleme ise, ekonomik ve sosyal alanlarda ortaya çıkan yeni koşullar doğrultusunda, hesaplamalara ilişkin kapsam veya yöntem değişikliğine gidilmesidir. Bu güncellemelerde, önceki dönemlerle karşılaştırılabilirliğin ve seri devamlılığının sağlanması için, neyin niçin değiştirildiği ayrıntılı biçimde açıklanarak, yeni seri mümkün olduğu ölçüde 2

geriye doğru götürülür. Avrupa Birliği ülkelerinde 5 ila 6-7 yıllık sürelerle bu kapsamda güncelleme çalışmaları yapılmaktadır. Ülkemizde de 1923 yılından günümüze kadar devam eden milli gelir serisinde, 1948, 1968 ve 1987 baz yıllı güncelleme çalışmaları yapılmıştır. Sonuçta, ülkemizin Avrupa Birliği adaylığı sürecinde Avrupa İstatistik Sistemi ne uyumun gerçekleştirilebilmesi ve 1987 yılından bugüne kadar ekonomide ortaya çıkan yeniliklerin hesaplara yansıtılabilmesi için, GSYH nın güncellenmesi gereği oluşmuştur. Mevcut serinin güncellenmesi çalışmaları 2004 yılında başlatılmış ve Mart 2008 tarihi itibariyle tamamlanmıştır. Özellikle, uzun araklıklarla yapılan, yeni sınıflamalara geçişi sağlayan, yeni veri setlerinin sisteme entegre edildiği, mevcut veri setlerindeki iyileşmelerin hesaplara yansıtıldığı, yeni kayıt sistemlerinin kurulması sonucunda elde edilen verilerin değerlendirildiği, kısacası, kapsam genişlemesi içeren güncellemelerde, toplam ve sektörel büyüklüklerde önemli farklılıklar ortaya çıkabilmektedir. Ülkemizde 1993 yılında tamamlanan güncelleme çalışmasında (1987 bazlı serinin oluşturulması), 1987 bazlı GSMH serisi ile 1968 bazlı GSMH serisi arasında 1990 yılı için % 38 lik bir farkın oluştuğu gözlenmiştir. 3

B. 1987 ve 1998 Bazlı Serilerin Karşılaştırılması 1. Yöntem Değişiklikleri Ülkemizde mevcut 1987 bazlı GSYH serisi, Birleşmiş Milletler Ulusal Hesaplar Sistemi ne (SNA 68) göre hesaplanmaktadır. İstatistik alanında Avrupa Birliğine uyum çalışmaları kapsamında, 1998 baz yıllı yeni seri, Avrupa Hesaplar Sistemine (ESA-95) uygun olarak hazırlanmıştır. Ancak, ESA-95 e uyum tam olarak sağlanması için, hem TÜİK, hem de Maliye Bakanlığı, Merkez Bankası ve Hazine Müsteşarlığı tarafından bir dizi düzenlemeyi ve yeni çalışmayı gerektirmektedir. Bu çalışmalar, Resmi İstatistik Programı, 2007-2011 de takvimlenmiştir. ESA-95 e tam uyumun 2011 yılında tamamlanması öngörülmektedir. Yeni GSYH serisinde yapılan yöntem değişikliklerinin en önemlileri şunlardır: Baz yılında 1987 den 1998 e geçilmiştir. Yeni seride, iktisadi faaliyetler ve ürünler için güncel sınıflamalar kullanılmaya başlanmıştır 1987 bazlı GSYH serisinde ISIC Rev.2 sınıflaması (Birleşmiş Milletler Sınıflaması) kullanılırken, 1998 bazlı GSYH serisinde NACE Rev.1 (Avrupa Birliği Sınıflaması) sınıflaması kullanılmıştır. Hanehalklarının Nihai Tüketim Harcamalarında da, BEC sınıflaması yerine, COICOP kullanılmıştır. Yatırım malları için Satın Alma Gücü Parite sınıflaması kullanılmıştır. Yeni sistemde, ulusal hesaplar sistemimizde ilk kez benchmarking yöntemi kullanılmıştır. Bu yönteme göre, dönemler arası girdi-çıktı oranları ikinci kez analiz edilerek ve yıllık değişen girdi-çıktı katsayıları dönemlere yeniden dağıtılmaktadır. Sektörel katma değerler temel fiyatlarla hesaplanmıştır. 1987 bazlı seride sektörel katma değer tahminleri üretici fiyatları ile hesaplanmakta olup, tüm dolaylı vergiler sektörün üretim değeri içerisindeyken, 1998 bazlı serideki hesaplamada ürün üzerindeki vergiler hariç, ürün üzerindeki sübvansiyonların dahil olduğu temel fiyatlarla hesaplamalar yapılmıştır. Mali aracılık hizmetlerinin ölçümü ve elde edilen büyüklüğün kurumsal birimlere göre ayrıştırılmasında köklü değişiklikler yapılmıştır. Eski sistemde izafi banka hizmetleri olarak adlandırılan bankaların toplam faiz ödemeleri ile faiz gelirleri 4

arasındaki farklılık ekonomiye girdi olarak atfedilirken, yeni sistemde girdi ve nihai tüketim harcaması olarak işlem görmektedir. Yeni hesaplamada, mali aracılık hizmetleri doğrudan ve dolaylı üretim olmak üzere iki ayrı alt kalemde hesaplanmaktadır. Doğrudan üretim bankacılık hizmetlerinden doğan gelirleri içermektedir. Dolaylı olan üretim ise faiz işlemlerinde kredi ve mevduat sahiplerinden örtülü olarak alındığı varsayılan hizmet bedelini içermektedir. Bu hizmet bedeli ekonomide üretim yapan diğer sektörlerce kullanılıyorsa, toplam ekonomi için girdi olarak işlem görmektedir. Bu değer mali aracılık hizmetlerinin dolaylı ölçümü (FISIM) olarak üretim yöntemi ile GSYH hesaplamalarının sonunda negatif kalem olarak görülmektedir. Dolaylı ölçülen üretim değerinin kurumsal sektörlerin nihai tüketimlerine karşılık gelen kısmı GSYH da artışa neden olmaktadır. 1987 bazlı GSYH serisinde mali kuruluşların meydana getirdiği üretim değerinin sabit fiyatlarla hesaplamasında, bu sektörde çalışan sayısındaki artış esas alınmaktaydı. Yukarıda da ifade edildiği gibi, yeni hesaplamalarda mali kuruluşlar sektörünün üretim değeri, doğrudan ve dolaylı olarak iki aşamada hesaplanmıştır. Mali aracılık hizmetlerinin dolaylı ölçümü, tüketici fiyat endeksi ile deflate edilen kredi ve mevduat stok değerinin referans oranlarıyla değerlendirilmesi ile sabit fiyatlarla hesaplama yapılmıştır. Doğrudan üretim değeri ise tüketici fiyat endeksi ile deflate edilmiştir. Banka ve sigorta dışındaki mali kuruluşlar sektörünün sabit fiyatlarla hesaplamasında da tüketici fiyat endeksi kullanılmıştır. Ekonomilerde giderek ağırlık kazanan kar amacı olmayan kuruluşlar yeni sistemde piyasaya dönük olarak hizmet eden kar amacı olmayan kuruluşlar (Ticaret Odaları, Sanayi Odaları gibi) ve kar amacı gütmeyen diğer kuruluşlar (vakıflar, dernekler gibi) olmak üzere ikiye ayrılmıştır. Bu kuruluşların üretim değerleri piyasaya dönük olup olmama durumuna göre değişmektedir. ESA-95 standartlarına uygun biçimde, piyasaya dönük üretim yapanların katma değer hesabı üretim esasına, piyasa dışı faaliyet gösteren kar amacı olmayan kuruluşlarınki maliyet esasına göre hesaplanmaktadır. Merkez Bankası nın üretim değeri, ESA-95 standartlarına uygun olarak maliyet esasına göre hesaplanmıştır. Bu hesaplamalarda Merkez Bankası nın yayımlamış 5

olduğu üçer aylık raporlar esas alınmıştır. Bu doğrultuda Merkez Bankasının GSYH ya katkısı personel giderleri ve amortisman toplamından oluşmaktadır. 1998 bazlı GSYH hesaplamalarında zincirleme endeks yöntemi kullanılmıştır. Bu yönteme göre baz yılından sonraki dönemlerde ürünlerin fiyatlarındaki nispi değişimlerin etkisini de içerecek şekilde bir önceki yıl ortalama fiyatları ile hesaplamalar yapılmaktadır. İmalat sanayi sektöründe üretim artış hızına dayalı katma değer hesaplamaları (sabit girdi-çıktı kullanımı) yerine, yıllar itibariyle değişen girdi-çıktı katsayıları kullanılarak, milli gelir hesapları ekonomik gelişmelere daha duyarlı hale gelmiştir. İmalat sanayinde kayıt dışılığın kapsanabilmesi için 1987 baz yıllı seride, sadece toplam imalat sanayi düzeyinde kullanılan işgücü girdi yaklaşımı, yeni seride imalat sanayinin alt sektörlerinde de kullanılmıştır (2002 yılında imalat sanayi sektöründe çalışan sayısı 2 133 644 iken Hanehalkı İşgücü Anketi sonuçlarına göre bu sayı 3 545 163 tür). Önceki seride hizmet sektörlerinin hesaplanmasında ağırlıklı olarak diğer sektörlerin gelişme hızları kullanılmaktaydı. Yeni sistemde ise sektöre ilişkin istihdam verileri ve sektörel fiyat artışları dikkate alınmıştır. 1987 bazlı hesaplamalarda inşaat istatistiklerinden elde edilen yapı kullanma izin belgeleri, inşaat ruhsatnameleri ve inşaatların ortalama tamamlanma sürelerine ilişkin dönemlik inşaat istatistikleri kullanılmaktaydı. 1998 bazlı hesaplamalarda ise, sektörün genişlemesi ve kayıt dışılığına ilişkin durumu göz önüne alınmıştır. Buna göre, mal akım yöntemi yardımıyla, imalat sanayide üretilen ve inşaat sektöründe kullanılan girdileri de dikkate alacak biçimde inşaat sektörünün toplam üretim değerlerindeki olası kapsam eksiklikleri giderilmiştir. Kendi konutunda ikamet eden hanehalkları için eski seride kullanılan tek tip izafi kira yerine, yeni seride gerçek kira bedeli, konut tipi ve ısınma sistemi ayrıntısında kullanılmıştır. 1987 bazlı GSYH serisinde, otel ve lokanta hizmetleri sektöründe yurtiçi bölümünün hesaplanmasında bazı hizmet alt sektörlerinin ağırlıklı ortalama gelişme hızı 6

kullanılırken, yeni sistemde Türkiye de yerleşiklerin ve yerleşik olmayanların otel ve lokanta harcamaları ayrımında hesaplamalar yapılmıştır. Bu hesaplamalarda yerleşik olmayanların harcamaları için Turizm Anketinden elde edilen veriler kullanılırken, yerleşiklerin konaklama harcamaları için de idari kayıtlardan derlenen geceleme sayıları esas alınmıştır. Dış Ticaret verilerinde ESA-95 standartlarına uyum kapsamında serbest bölgeler Türkiye nin ekonomik sınırlarına dahil edilmiştir. Böylece, Özel Ticaret Rejiminden Genel Ticaret Rejimine geçiş sağlanmıştır. 2. Kapsam Genişlemesi 1998 baz yıllı yeni seride aşağıdaki çalışmalar sonucunda, GSYH ye dahil edilen iktisadi faaliyetlerin kapsamı genişlemiştir: 2000 yılında yapılan Bina Sayımı sonuçları ve mesken elektrik abone sayıları dikkate alınarak, konut sahipliği sektörünün üretim değeri hesaplanırken, konut stoğuna eksik kapsam ilavesi yapılmıştır. Bu bağlamda, 1987 baz yıllı seride, 2000 yılı için öngörülen konut sayısı 13.9 milyon iken, yeni seride bu sayı 19.2 milyon olmuştur. 2001 Tarım Sayımı sonuçlarına göre elde edilen bilgiler ışığında, tarım sektöründeki bazı büyüklüklerin hesaplanmasında kullanılan teknik katsayılar güncellenmiştir. Ayrıca, tarım sektöründe ihracatı olup, üretim istatistiklerinde görülmeyen ürünler sisteme dahil edilmiştir. Hayvancılık sektöründe daha önce sisteme dahil olmayan kaz eti, ördek eti ve deve eti gibi et ürünleri yeni sistemde kapsanmıştır. 2002 Genel Sanayi ve İş Yerleri Sayımı ve buna dayalı olarak yapılan Yıllık Sanayi ve Hizmet İstatistikleri Araştırması sonuçlarına göre kapsam genişlemesi tespit edilmiş ve hesaplara yansıtılmıştır. (Örn., Yıllık İmalat Sanayi İstatistiklerinde 2001 yılı için 10 ve daha fazla sayıda kişi çalıştıran iş yeri sayısı 11 293 iken, 2002 Sanayi ve İşyerleri Sayımında 27 813 olmuştur.) Yıllık Sanayi ve Hizmet İstatistiklerindeki istihdam sayıları ile Hanehalkı İşgücü Anketlerinden elde edilen istihdam sayıları karşılaştırılarak eksik kapsam düzeltmesi yapılmıştır. Benzer yaklaşımla, madencilik sektöründe eksik kapsam hesaplaması yapılarak kayıtlardan gelen üretim ve katma değer büyüklüğüne eklenmiştir. 7

İnşaat sektörünün üretim değerinin yapı ruhsatları ile hesaplanmasındaki kapsam eksikliği, mal akımı yöntemiyle giderilmiştir. Ülkemizde özellikle son 10 yıl içerisinde gözlenen gelişmenin daha iyi takibi için inşaat sektöründe kullanılan ve imalat sanayi sektörü tarafından üretilen maddeler incelenmiştir. Bu maddelerin toplam yurtiçi arzı ile inşaat sektöründeki doğrusal ilişki göz önünde tutularak, inşaat sektörünün toplam üretim değeri, her bir metrekare inşaat için kullanımı zorunlu malzeme oranını gösteren teknik katsayılar kullanılarak hesaplanmıştır. Hizmet sektörlerinde işgücü girdi yaklaşımı kullanılarak işyerlerinde kayıtlı çalışanlar ile Hanehalkı İşgücü Anketlerinden elde edilen istihdam arasındaki farklılığa dayalı kapsam genişlemesi gerçekleştirilmiştir. 1998 bazlı hesaplamalarda bir çoğu son yıllarda ekonomiye giren internet hizmet sağlayıcıları, mali kiralama şirketleri, faktöring şirketleri, katılım bankaları, özel emeklilik fonları, kar amacı olmayan mali aracı kuruluşlar eklenmiştir. 1987 baz yıllı seride özel ticaret sistemine göre hesaplanan ithalat ve ihracat kalemleri, yeni serinin genel ticaret sistemine göre oluşturulmasıyla birlikte, serbest bölgelerde meydana gelen üretim değeri de milli gelir hesaplarına dahil edilmiştir. 2000 yılı sonrası kapsam ve yöntemi güncellenen, Hanehalkı İşgücü Anketleri, Yıllık Sektör İstatistikleri, Yıllık Hanehalkı Bütçe Anketleri, 2003 bazlı fiyat endeksleri 1998 bazlı seride kullanılmıştır. Yeni seride döner sermayeli kuruluşlar devlet hizmetleri sektörüne eklenmiştir. Bu kuruluşların üretim değerleri maliyet esası kullanılmak üzere sektörlerinde içerilmektedir. 1987 bazlı seride yer almayan ve hanelerde genelde kayıt dışı olarak çalışan yevmiyeli hizmet sunan (temizlik, çocuk bakımı gibi) kişilerin meydana getirdiği üretim değerleri, Hanehalkı Bütçe Anketlerinden elde edilerek P sektörü olarak 1998 bazlı yeni seride yer almıştır. 8

C. Sektörler Açısından Değerlendirme Tarım, Avcılık ve Ormancılık (A) 1987 serisinde kullanılan Çiftçinin Eline Geçen (ÇEF) fiyatlarından temel fiyatlara ulaşmak için ürün gruplarına göre belirlenmiş olan ulaştırma marjları yeni seride kaldırılmıştır. Bitkisel kesim üretim ve ara tüketim değerlerine ilişkin hesaplamalarda zincirleme endeks kullanılmıştır. Yıllık ÇEF fiyatları ile kesinleştirmeler yapılmıştır. Anason, Kimyon, Kuru Soğan, Kuru Sarımsak, Yerelması, Kavun ve Karpuz un ürün grupları değişmiştir (NACE Rev.1). Bitkisel kesimde kapsam dışı olan Kivi gibi yeni ürünler yeni hesaplamalara dahil edilmiştir. Hububat, Bakliyat ve Diğer Tarla Ürünleri alt grupları birleştirilerek Tahıl ve Diğer Tarla Ürünleri olarak tek bir alt grup altında toplanmıştır. Diğer alt gruplar ise Sebzeler ve Meyvelerden oluşmaktadır (NACE Rev.1). 1984 Hayvan Sayımı yerine 2001 Genel Tarım Sayımı ile yenilenen teknik katsayılar kullanılmıştır. Hayvancılık üretim değerine ilişkin hesaplamalarda zincirleme endeks kullanılmıştır. 1998 bazlı serideki et arzı kapsamı güncellenmiştir. Deve eti ve derisi, ördek eti, kaz eti gibi ürünler hayvansal üretime dahil edilmiştir. Kesime giden hayvan değeri hesabının dönemsel dağılımında sanayi üretim verileri ve kurban kesimleri hesaba katılmıştır. Bitkisel kesimin diğer girdi hesabında 1990 yılı Girdi-Çıktı tablosundaki katsayılar 2002 Arz ve Kullanım tablosundaki katsayılarla güncellenmiştir. 9

Ormancılık Ormancılık sektörü üretim değerine ilişkin hesaplamalarda zincirleme endeks kullanılmıştır. Cari katma değer hesabında 1998 2002 dönemi için değişen girdi-çıktı oranları kullanılmıştır. 1998 bazlı seride tali orman ürünleri güncellenmiştir. Kekik, adaçayı, ıhlamur, mantar (doğal yetişen), çiçek soğanları, sumak gibi ürünler hesaplamalara dahil edilmiştir. Balıkçılık (B) Dar kapsamlı dönemlik Balıkçılık Anket sonuçları yerine, Yıllık Balıkçılık İstatistikerinin üretim miktarları ve fiyatları kullanılmıştır. Balıkçılık sektörü üretim değerine ilişkin hesaplamalarda zincirleme endeks kullanılmıştır. Cari katma değer hesabında 1998 2002 dönemi için değişen girdi-çıktı oranları kullanılmıştır. Madencilik ve Taşocakçılığı (C) Görece daha dar kapsamlı dönemlik anketler yerine, Yıllık Sanayi Üretim verilerine esas olan üretim değerleri kullanılmıştır. Madencilik ve taşocakçılığı sektörü üretim değerine ilişkin hesaplamalarda zincirleme endeks kullanılmıştır. Madencilik sektöründe, enerji veren madenler ve enerji üreten madenler ayrımında hesaplamalar yapılmıştır. 10

İmalat (D) NACE sınıflamasının 2 li iktisadi kod ayrımında hesaplamalar yapılmıştır. Yıllık değişen girdi-çıktı oranları kullanılmıştır. İşgücü girdi yöntemiyle hesaplanan eksik kapsam, eski seride olduğu gibi sadece 1-9 kişi çalışan işyerleri için değil, tüm imalat sanayi sektörü için hesaplanmıştır. Değer hesapları KDV gibi ürün üzerindeki vergilerin hariç tutulduğu temel fiyatlarla yapılmıştır. İmalat sanayi sektörünün üretim değerinin sabit fiyatlarla hesaplanmasında zincirleme endeks kullanılmıştır. Elektrik, Gaz, Su (E) Elektrik, gaz ve su sektörlerinin üretim değerlerine ilişkin hesaplamalarda zincirleme endeks kullanılmıştır. Elektrik üretim değerinin hesaplanmasında dönemlik üretim verileri yerine idari kayıtlardan elde edilen toplam Türkiye elektrik üretim değeri kullanılmıştır. 1990 Girdi-Çıktı Tablolarındaki teknik katsayılar 2002 yılı Arz Kullanım Tablolarındaki teknik katsayılarla güncellenmiştir. 11

İnşaat (F) Yapı kullanma izin belgeleri ve ruhsatnamelere dayalı inşaat istatistiklerinin yanısıra, mal akım yöntemi ile eksik kapsam ilavesi yapılmıştır. 1987 bazlı seride kullanılan 1990 yılı girdi-çıktı katsayıları, 2002 Arz Kullanım Tabloları ve inşaat endeksindeki eğilime göre güncellenmiştir. Kamu sektörü bina ve bina dışı inşaat yatırımları, inşaat maliyet endeksi ve Hanehalkı İşgücü Araştırmasından elde edilen inşaat sektöründeki istihdam verileri dikkate alınarak tahakkuk esasına dönüştürülmüştür. Toptan ve Perakende Ticaret (G) 1990 yılı Girdi-Çıktı Tablosundan kullanılan ticaret marjları, 1998 ve 2002 yılı Arz Kullanım tablolarıyla güncellenmiştir. Toplam imalat sanayi sektörü için kullanılan marjlar 2 li iktisadi faaliyet ayrımında detaylandırılarak kullanılmıştır. Otel Lokanta Hizmetleri (H) Sektörün katma değeri 1987 bazlı seride bazı hizmet sektörlerinin ağırlıklı ortalama hızı ile yapılan dolaylı hesaplama yerine, bu alanda yapılan anketlerden elde edilen doğrudan verilerle hesaplanmıştır. Turizm gelirlerine, Vatandaş Giriş Anket sonuçlarından elde edilen yurtdışında işçi olarak çalışan kişilerin Türkiye de yaptığı otel lokanta harcamaları eklenmiştir. Turizm gelirlerinin otel ve lokantaya giden bölümüne ilişkin Turizm Bakanlığından alınan sabit oranlar, Dönemlik Yabancı Ziyaretçiler Anket sonuçlarının dönemlik ve yıllık değişen oranları ile güncellenmiştir. 12

Hesaplamalar yerleşik ve yerleşik olmayanların otel ve lokanta ayrımında yapılmıştır. Ulaştırma ve Haberleşme (I) Alt sektör hesaplamalarının tamamı değişen girdi-çıktı oranlarına dayalı olarak hesaplanmıştır. Üretim ve ara tüketim değerleri, ilgili kuruluşların gelir gider tablolarından hesaplanmıştır. Karayolu yolcu taşıma faaliyetlerinin üretim değerine ilişkin hesaplamalarda zincirleme endeks kullanılmıştır. Haberleşme sektörünün bazı kalemlerinde hacim endeksi kullanılmıştır. Kapsam dışı olan şehir içi deniz yolu motor ücreti, teleferik ile yolcu taşıma, şehir içi ev ve yük taşıma gibi faaliyetler hesaplamalara dahil edilmiştir. Karayolu yük taşıma faaliyetlerinin üretim değerinin hesaplamasında 1990 yılı Girdi- Çıktı Tablosundaki taşıma marjları 2002 yılı Arz ve Kullanım tablosundaki taşıma marjları ile güncellenmiştir. Mali Aracılık (J) Bankaların üretim değeri dolaylı ve doğrudan olmak üzere iki alt kalemde hesaplanmıştır. ESA-95 e uygun olarak mali aracılık hizmetlerinin dolaylı ölçümü (FISIM) referans faiz yöntemi kullanılarak gerçekleştirilmiştir. Eski seride mali kuruluşların çalışan sayısı endeksi ile yapılan sabit katma değer hesaplaması, yeni seride Tüketici Fiyat Endeksi ile deflate edilerek hesaplanmıştır. 13

Yeni seride, faktöring ve finansal kiralama şirketleri, özel finans kurumları, özel emeklilik fonları, mali aracılığa hizmet eden kar amacı olmayan kuruluşlar (İMKB, Döviz Borsası, Takasbank) hesaplamalara dahil edilmiştir. Hesaplamalar değişen girdi-çıktı oranları kullanılarak üretim ve ara tüketim ayrımında yapılmıştır. Merkez Bankası nın katma değer hesabı, ESA-95 e uygun olarak maliyet esasına göre hesaplanmıştır. Mali aracılığa hizmet eden kar amacı olmayan kuruluşların üretim ve katma değer hesabı maliyet hesabına göre gerçekleştirilmiştir. Mali Aracılık Hizmetlerinin Dolaylı Ölçümü (FISIM) 1987 bazlı seride, alınan faiz ile ödenen faiz farkı olarak hesaplanan İzafi Banka Hizmetleri (İBH) yerine, yeni seride mali aracılık hizmetlerinin dolaylı ölçümü (FISIM) ikame edilmiştir. Bu yöntemde kredi ve mevduat stoğunun kurumsal sektörlere dağılımıyla birlikte, referans faiz oranı kullanılarak mali aracı kuruluşların dolaylı üretim değeri hesaplanmıştır. 1987 bazlı seride tamamı ara tüketim sayılarak sektörlerin katma değerlerinden düşülen İBH, 1998 bazlı seride dolaylı ölçülen üretim değerinin kurumsal sektörlerin nihai tüketimlerine karşılık gelen kısmı GSYH ya artırıcı etki yapmıştır. Kredi ve mevduat stoğunun kurumsal sektörlere göre ayrımına dayalı olarak mali aracılık hizmetlerinin dolaylı ölçümünün bir kısmı ara tüketim olarak sektörel toplam katma değerden düşülmüştür. Bankaların toplam çalışan sayısı endeksi ile yapılan sabit katma değer hesaplaması değiştirilerek, sabit mali aracılık hizmetlerinin dolaylı ölçümü Tüketici Fiyat Endeksi ve baz yılı cari yıl referans faiz oranları ile hesaplanmıştır. Konut Sahipliği 14

Konut stoğu 2000 Bina Sayımı sonuçlarına ve mesken elektrik abone sayılarına dayalı olarak güncellenmiştir. Hesaplamalarda kent ve kır kira değeri yerine, konut tipine ve ısınma sistemine göre kira değerleri esas alınmıştır. Cari katma değer hesabında değişen girdi-çıktı oranları kullanılmıştır. Hizmetler Hizmetler sektörünün gelişimi, eski serideki gibi diğer sektörlerin ağırlıklı ortalama hızları yerine, bu alanda yeni yapılan anketlerle elde edilen verilere göre hesaplanmıştır. İş faaliyetleri, eğitim, sağlık, diğer kişisel ve toplumsal faaliyetler ve ev içi personelin hizmetleri ayrımı hesaplamalara yansıtılmıştır. Hesaplamalar değişen girdi-çıktı oranları kullanılarak üretim ve ara tüketim ayrımında yapılmıştır. Kar amacı olmayan kuruluşlarda piyasaya dönük hizmet gerçekleştirenler için üretim yöntemi, piyasa dışı üretim yapanlar için ise maliyet esasına göre hesaplama yapılmıştır. Hanehalkına hizmet veren kişisel hizmetlerin (P) üretim değeri Hanehalkı Bütçe Anketlerinden elde edilerek hizmet sektörüne dahil edilmiştir. Eski seride, devlet hizmetleri altında yer alan devletin eğitim, sağlık, diğer toplumsal ve kişisel alt hizmet sektörleri, ilgili sektöre dahil edilmiştir. Genel Devlet ve Zorunlu Sosyal Güvenlik (L) 15

Hesaplamalar, 5018 sayılı Kanun gereğince, Genel Bütçe Kapsamındaki Kamu İdareleri (I Sayılı Cetvel), Özel Bütçe Kapsamındaki İdareleri (II Sayılı Cetvel), Düzenleyici ve Denetleyici Kurumlar (III Sayılı Cetvel), Sosyal Güvenlik Kurumları (IV Sayılı Cetvel), Belediyeler, İl Özel İdareleri ayrımında gerçekleştirilmiştir. Döner sermayeli kuruluşlar devlet hizmetleri sektörüne dahil edilmiştir. Eski seride devlet sektöründe yer alan eğitim, sağlık, diğer toplumsal ve kişisel hizmetler, yeni seride kendi sektöründe yer almıştır. Ürünler Üzerindeki Vergiler Vergiler Ulusal Hesaplar Sistemi açısından ikiye ayrılmaktadır. a. ürün vergileri (KDV, ÖTV gibi miktara bağlı değişen vergiler) b. üretim vergileri (Harç, fonlar gibi miktara bağlı olmayn vergiler) 1998 bazlı GSYH hesaplamalarında Maliye Bakanlığından alınan vergiler ürün ve üretim üzerindeki ayrımı gerçekleştirilerek ürün üzerindeki vergiler sisteme alınmıştır. 1987 bazlı seride sektörler üretici fiyatları ile hesaplandığı için sadece ithalat vergileri sektörel katma değerlere eklenerek GSYH değerine ulaşılmaktaydı. 1998 bazlı seride sektörler temel fiyatlarla hesaplandığı için (ürün üzerindeki vergiler hariç) GSYH değerine ulaşmak için ithalat vergilerinin de dahil olduğu ürün üzerindeki vergiler sübvansiyonlar satırı oluşturulmuştur. Toplam sektörel büyüklüklere bu yeni kalemin eklenmesiyle GSYH büyüklüğüne ulaşılmaktadır. 16

D. Harcama Yöntemiyle 1987 ile 1998 Bazlı GSYH Serileri Arasındaki Farklılıklar Özel nihai tüketim harcamaları 1987 bazlı seride harcama kalemlerinin her biri yurtiçi yerleşik hanehalklarının harcamasını gösterirken, 1998 bazlı seride harcama bileşenleri ülke sınırları içinde yerleşik ve yerleşik olmayan hanehalklarının harcamalarını kapsamakta olup, ( + ) Yerleşik hanehalklarının yurtdışında yaptıkları harcamalar ( - ) Yerleşik olmayanlar tarafından yurtiçinde yapılan harcamalar = Yurtiçi yerleşiklerin nihai tüketim harcamasını vermektedir. 1998 bazlı seride dolaylı ölçülen mali aracılık hizmetleri (FISIM) hanehalklarının nihai tüketim harcamalarına dahil edilmiştir. 1987 bazlı seride özel nihai tüketim harcamaları: - Gıda ve İçki - Dayanıklı Tüketim Malları - Yarı Dayanıklı ve Dayanıksız Tüketim Malları - Enerji, Ulaştırma, Haberleşme - Hizmetler - Konut Sahipliği ayrımında hesaplanmıştır. 1998 bazlı seride ise özel nihai tüketim harcamaları aşağıda belirtilen COICOP grupları ayrımında hesaplanmıştır: - Gıda, içki ve tütün - Giyim ve ayakkabı - Konut, su, elektrik, gaz ve diğer yakıtlar - Mobilya, ev aletleri ve ev bakım hizmetleri - Sağlık - Ulaştırma - Haberleşme 17

- Eğlence ve kültür - Eğitim - Lokanta ve oteller - Çeşitli mal ve hizmetler Mal akımı yöntemiyle nihai tüketim harcamalarının hesaplanmasında COICOP gruplarına göre nihai tüketime konu olan maddeler sınıflandırılmış ve + Yurt içinde üretilen tüketim mallarından yapılan satışların değeri (temel fiyatlarla) + İthal edilen tüketim malları (CIF) + Ulaştırma ve ticaret marjı - İhraç edilen tüketim malları (FOB) + Vergiler = Alıcı fiyatlarıyla nihai tüketim harcamaları hesaplanmıştır. 1998 bazlı seride sabit fiyatlarla özel nihai tüketim harcamalarının hesaplanmasında zincirleme endeks metodu kullanılmıştır. Bu metoda göre yurtiçinde üretilen tüketim mallarına ilişkin cari yıl ve bir önceki yılın aynı dönemine ait satış miktarları, bir önceki yılın ortalama fiyatları ile değerlendirilmek suretiyle elde edilen sabit hızlar esas alınarak hesaplanmıştır. İthalat ve ihracat yoluyla piyasaya sunulan tüketim mallarının sabit fiyatlarla hesaplanmasında ise 1987 bazlı seride sabit ağırlıklı ithalat ve ihracat miktar endeksleri, 1998 bazlı seride değişen ağırlıklı ithalat ve ihracat fiyat endeksleri kullanılmıştır. Devletin nihai tüketim harcamaları 1998 bazlı seride döner sermayeli kuruluşlar Devlet kapsamına alınmıştır. 1987 bazlı seride devletin nihai tüketim harcamaları, Maaş-Ücret ve Diğer Cari ayrımında hesaplanırken, 1998 bazlı seride; Devletin Kollektif Nihai Tüketim Harcamaları, Maaş-Ücret Mal ve Hizmet Alımları Devletin Bireysel Nihai Tüketim Harcamaları, Eğitim Hizmetleri 18

Sağlık Hizmetleri Eğlence, Dinlenme, Kültür ve Sporla İlgili Faaliyetler ayrımında hesaplanmıştır. 1987 bazlı seride maaş-ücretin sabit fiyatlarla hesaplanmasında devlet sektöründeki çalışanlar sayısındaki artış hızı kullanılmıştır. Cari harcamalar ise Toptan Eşya Fiyat Endeksi ile deflate edilmiştir. 1998 bazlı seride maaş-ücretin sabit fiyatlarla hesaplanmasında devlet sektöründeki çalışanlar sayısındaki artış hızı, mal ve hizmet alımlarının hesabında ise 2002 Arz ve Kullanım Tablolarında devlet sektörünün mal ve hizmet alımlarının ağırlıkları dikkate alınarak ÜFE ve TÜFE nin ilgili alt grupları ile hesaplanan endeks kullanılmıştır. Gayri safi sabit sermaye oluşumu Bilgisayar yazılımları ve maden çıkarımı 1987 bazlı seride ara tüketim olarak alınırken 1998 bazlı seride yatırım kapsamına alınmıştır. Mal ve hizmet ihracatı / ithalatı 1998 bazlı seride serbest bölgeler, Türkiye nin ekonomik sınırları içine dahil edilmiştir. Serbest Bölgeye ilişkin veriler, - Serbest Bölgeden Türkiye ye - Türkiye den Serbest Bölgeye - Serbest Bölgeden Yurtdışına - Yurtdışından Serbest Bölgeye olmak üzere dört yönlü olarak değerlendirilmektedir. Mal ihracat ve ithalatının hizmet hesaplanmasında 1987 bazlı seride özel ticaret rejimi uygulanırken, 1998 bazlı seride genel ticaret rejimi uygulanmaya başlanmıştır Türkiye den serbest bölgelere yapılan ve ödemeler dengesi istatistiklerinde ihracat kaleminde yer alan değer, ihracat kapsamından çıkarılmış, serbest bölgelerden yurt dışına yapılan ihracat mal ihracatına ilave edilmiştir. 19

Serbest bölgelerden Türkiye ye yapılan ve ödemeler dengesi istatistiklerinde ithalat kaleminde yer alan değer, ithalat kapsamından çıkarılmış, serbest bölgelerin yurtdışından yaptığı ithalat mal ithalatına ilave edilmiştir. 1987 bazlı seride mal ihracatı FOB, mal ithalatı ise CIF olarak değerlendirilirken, 1998 bazlı seride ise mal ihracatı ve ithalatı FOB olarak değerlendirilmiştir. 1987 bazlı seride dış alem net faktör gelirlerinde yer alan inşaat hizmetleri hizmet ihracatına dahil edilmiştir. 1987 bazlı seride sabit fiyatlarla mal ihracat / ithalatının hesaplanmasında 1994=100 bazlı ve sabit ağırlıklı ithalat ve ihracat miktar endeksleri, sabit fiyatlarla hizmet ihracat / ithalatının hesaplanmasında ise 1994=100 bazlı ve sabit ağırlıklı İthalat ve İhracat fiyat endeksleri kullanılmıştır. 1998 bazlı sabit fiyatlarla mal ve hizmet ihracat ve ithalatının hesaplanmasında 1998=100 bazlı ve değişen ağırlıklı zincirleme ithalat ve ihracat fiyat endeksleri (tüketim, ara ve yatırım gruplarına göre) kullanılmıştır. 20