KARS VE ERZURUM LLER SIIR BESLETMELERNN EKONOMK ANALZ

TÜRKYE CUMHURYET ANKARA ÜNVERSTES SALIK BLMLER ENSTTÜSÜ KARS VE ERZURUM LLER SIIR BESLETMELERNN EKONOMK ANALZ Erol AYDIN HAYVAN SALII EKONOMS ve LETMECL ANABLM DALI DOKTORA TEZ DANIMAN Prof. Dr. Engin SAKARYA 2011- ANKARA

TÜRKYE CUMHURYET ANKARA ÜNVERSTES SALIK BLMLER ENSTTÜSÜ KARS VE ERZURUM LLER SIIR BESLETMELERNN EKONOMK ANALZ Erol AYDIN HAYVAN SALII EKONOMS ve LETMECL ANABLM DALI DOKTORA TEZ DANIMAN Prof. Dr. Engin SAKARYA 2011- ANKARA

iii ÇNDEKLER Kabul ve Onay çindekiler Önsöz Simgeler ve Kısaltmalar Çizelgeler 1. GR 1 1.1. Türkiye de Sıır Besiciliinin Genel Karakteri 3 1.2. Türkiye de Hayvancılık Sektörünün Mevcut Durumu 6 1.3. Türkiye de Sıır Besiciliine Yönelik Destekler 16 1.4. Kars ve Erzurum llerinin Demografik ve Sosyo-Ekonomik Yapısı 23 1.5. Kars ve Erzurum llerinde Arazi Kullanımı ve Yem Bitkisi Üretimi 31 1.6. Kars ve Erzurum llerinde Çayır ve Mera Varlıı 35 1.7. Kars ve Erzurum llerindeki Hayvancılık letmelerinin Sosyo- Ekonomik Yapısı 1.8. Kars ve Erzurum llerinde Hayvan Varlıı, Hayvansal Ürün Üretimi ve Verimlilik 1.9. Konu ile lgili Bilimsel Çalımalar 53 2. GEREÇ ve YÖNTEM 72 2.1. Gereç 72 2.2. Yöntem 72 2.2.1. Örnee Dâhil Edilecek Olan letmelerin Belirlenmesi 72 2.2.2. Verilerin Deerlendirilmesi 75 2.2.2.1. letme Sonuçlarının ve Maliyetlerin Hesaplanması 75 2.2.2.2. letme Sermayelerinin Hesaplanması 80 2.2.2.3. Kısmi Teknik Deerlendirme Rasyoları 81 2.2.2.4. Kârlılık ve Verimlilik Analizleri 82 3. BULGULAR 86 3.1. Entansif Sıır Besi letmelerine likin Bulgular 86 3.1.1. letmelerde Besici Özelliklerine likin Bulgular 86 3.1.2. llere Göre Aratırma Bulguları 90 ii iii vii ix xi 40 44

iv 3.1.2.1. Genel Bulgular 90 3.1.2.2. letme Sonuçları ve Maliyete likin Bulgular 91 3.1.2.3. Rantabilite ve Teknik Deerlendirme Rasyolarına likin Bulgular 92 3.1.2.4. Output/Input Oranlarına likin Bulgular 94 3.1.2.5. Kârlılık ve Verimlilik Analizlerine likin Bulgular 102 3.1.3. Besi Dönemine Göre Aratırma Bulguları 107 3.1.3.1. Genel Bulgular 107 3.1.3.2. letme Sonuçları ve Maliyete likin Bulgular 109 3.1.3.3. Rantabilite ve Teknik Deerlendirme Rasyolarına likin Bulgular 110 3.1.3.4. Output/Input Oranlarına likin Bulgular 111 3.1.3.5. Kârlılık ve Verimlilik Analizlerine likin Bulgular 113 3.1.4. letme Ölçeklerine Göre Aratırma Bulguları 116 3.1.4.1. Genel Bulgular 116 3.1.4.2. letme Sonuçları ve Maliyete likin Bulgular 117 3.1.4.3. Rantabilite ve Teknik Deerlendirme Rasyolarına likin Bulgular 118 3.1.4.4. Output/Input Oranlarına likin Bulgular 120 3.1.4.5. Kârlılık ve Verimlilik Analizlerine likin Bulgular 121 3.2. Mera Yetitiricilii Yapan letmelere likin Bulgular 126 3.2.1. letmelerde Yetitirici Özelliklerine likin Bulgular 126 3.2.2. llere Göre Aratırma Bulguları 129 3.2.2.1. Genel Bulgular 129 3.2.2.2. letme Sonuçları ve Maliyete likin Bulgular 131 3.2.2.3. Rantabilite Rasyolarına likin Bulgular 132 3.2.2.4. Output/Input Oranlarına likin Bulgular 133 3.2.2.5. Kârlılık ve Verimlilik Analizlerine likin Bulgular 138 3.2.3. letme Ölçeklerine Göre Aratırma Bulguları 143 3.2.3.1. Genel Bulgular 143 3.2.3.2. letme Sonuçları ve Maliyete likin Bulgular 145 3.2.3.3. Rantabilite Rasyolarına likin Bulgular 145 3.2.3.4. Output/Input Oranlarına likin Bulgular 146 3.2.3.5. Kârlılık ve Verimlilik Analizlerine likin Bulgular 148 3.3. Hayvancılıa Dönük Kamu Hizmetlerine likin Bulgular 151

v 3.3.1. l ve lçe Gıda, Tarım ve Hayvancılık Müdürlükleri nde Çalıan Personele Ait Genel Bulgular 3.3.2. Hayvancılıa Dönük Kamu Hizmetinde Çalıan Personelin llerindeki Hayvancılık Sektörünün Sorunlarına ve Çözüm Önerilerine likin Görüleri 3.4. Yem ve Et Sanayi letmelerine likin Bulgular 157 3.4.1. Yem Sanayi letmelerine likin Bulgular 157 3.4.2. Et Sanayi letmelerine likin Bulgular 160 3.5. Üretici Örgütlenmesi ve Pazarlamaya likin Bulgular 164 3.5.1. Üretici Örgütlenmesine likin Bulgular 164 3.5.2. Hayvansal Ürün Pazarlamaya likin Bulgular 165 4. TARTIMA 168 4.1. Entansif Sıır Besisi ve Mera Yetitiricilii Yapan letme Sahiplerine likin Bulguların Deerlendirilmesi 4.2. Entansif Sıır Besi letmelerine likin Bulguların Deerlendirilmesi 174 4.2.1. Genel Bulguların Deerlendirilmesi 174 4.2.2. letme Sonuçları ve Maliyete likin Sonuçların Deerlendirilmesi 178 4.2.3. Rantabilite ve Teknik Deerlendirme Rasyolarına likin Bulguların Deerlendirilmesi 4.2.4. Output/Input Oranlarına likin Bulguların Deerlendirilmesi 188 4.2.5. Kârlılık ve Verimlilik Analizlerine likin Bulguların Deerlendirilmesi 4.3. Mera Yetitiricilii Yapan letmelere likin Bulguların Deerlendirilmesi 4.3.1. Genel Bulguların Deerlendirilmesi 196 4.3.2. letme Sonuçları ve Maliyete likin Sonuçların Deerlendirilmesi 200 4.3.3. Rantabilite Rasyolarına likin Bulguların Deerlendirilmesi 204 4.3.4. Output/Input Oranlarına likin Bulguların Deerlendirilmesi 207 4.3.5. Kârlılık ve Verimlilik Analizlerine likin Bulguların Deerlendirilmesi 4.4. Hayvancılıa Dönük Kamu Hizmetlerine likin Bulguların Deerlendirilmesi 4.5. Yem ve Et sanayi letmelerine likin Bulguların Deerlendirilmesi 216 4.5.1. Yem Sanayi letmelerine likin Bulguların Deerlendirilmesi 216 4.5.2. Et Sanayi letmelerine likin Bulguların Deerlendirilmesi 218 151 153 168 185 191 196 208 213

vi 4.6. Üretici Örgütlenmesi ve Pazarlamaya likin Bulguların Deerlendirilmesi 4.6.1. Üretici Örgütlenmesine likin Bulguların Deerlendirilmesi 221 4.6.2. Hayvansal Ürün Pazarlamaya likin Bulguların Deerlendirilmesi 222 5. SONUÇ VE ÖNERLER 225 ÖZET 232 SUMMARY 233 KAYNAKLAR 234 EKLER 244 Ek-1 Ek-2 Entansif Sıır Besi letmeleri ile Mera Yetitiricilii Yapan letmelere Ait ODP ve MDP Deerleri Entansif Sıır Besi letmeleri ve Mera Yetitiricilii Yapan iletmelere Ait Fiili ve Tahmini Üretim Deerleri ile Ortalama Verimlilikler Ek-3 Kars ve Erzurum lleri Sıır Besi letmelerine Ait Anket Formu 281 Ek-4 Ek-5 Kars ve Erzurum llerinde Mera Yetitiricilii Yapan letmelere Ait Anket Formu Hayvancılıa Dönük Kamu Hizmetinde Çalıan Personele Ait Anket Formu Ek-6 Yem Sanayi letmelerine Yönelik Anket Formu 296 Ek-7 Et Sanayi letmelerine Yönelik Anket Formu 299 ÖZGEÇM 302 221 244 262 287 293

vii ÖNSÖZ Sıır besicilii faaliyetinin iletme sahibine, milli ekonomiye ve insan salıına önemli katkıları bulunmaktadır. Kasaplık bir sıırdan bata et olmakla birlikte ayrıca; yüksek ekonomik deerde birçok yan ürün de elde edilmektedir. Kars ve Erzurum illeri ekonomisi, istihdam ve GSMH nın sektörel daılımına bakıldıında hayvancılık sektörünün ön planda olduu kırsal ekonomi karakteri göstermektedir. ller Türkiye toplam sıır canlı stokunun yaklaık %9 una, çayır ve mera alanının %12 sine sahip bulunmaktadır. Bu nedenlerle illerde kırsal ekonomik kalkınmayla birlikte, bölgede kalkınmanın baarılabilmesi için, üretilen hayvansal ürünlerin ekonomik bir ekilde deerlendirilmesi gerekmektedir. Bu tez çalıması, Kars ve Erzurum illeri entansif sıır besi ve mera yetitiricilii yapan iletmelerde kaynak kullanım etkinliini belirlemek ve aynı zamanda iletmelerin kârlılık ve verimliliini aratırmak üzere yapılmıtır. Bu kapsamda entansif sıır besi iletmeleri ve mera yetitiricilii yapan iletmeler gruplandırılarak incelenmitir. Ayrıca l ve lçe Gıda, Tarım ve Hayvancılık Müdürlükleri nde çalıan veteriner hekim ve ziraat mühendisleri ile sektörde faaliyet gösteren yem ve et sanayicilerinin; illerindeki hayvancılıın sorunları ve çözüm önerilerine ilikin görüleri deerlendirilmitir. Bu tez çalımasının bütün hayvancılık sektör paydalarına katkı salaması dileiyle; doktora eitimim süresince bilgi ve tecrübelerinden faydalandıım, bazen bir akademisyen, bazen de bir büyüüm olarak benden desteini esirgemeyen ve tezimin hazırlanmasında yapıcı katkılarıyla yol gösterici olan danıman hocam Sayın Prof. Dr. Engin SAKARYA ya teekkür ve saygılarımı sunarım. Tezin verilerinin deerlendirilmesinde ve tez metninin kurgulanmasında desteini esirgemeyen Sayın Prof. Dr. Yavuz CEVGER e ve her türlü katkılarından dolayı Anabilim Dalımız öretim üyesi Sayın Yrd. Doç. Dr. Yılmaz ARAL ve mesai arkadalarım Sayın Ara. Gör. Sinem BLR ile Sayın Ara. Gör. Ahmet Cumhur AKIN a teekkürü borç bilirim.

viii Tez verilerinin toplanmasında katkısı olan Kars ve Erzurum illeri entansif sıır besi iletme sahiplerine, mera yetitiricilerine, yem ve et sanayicilerine, l ve lçe Gıda, Tarım ve Hayvancılık Müdürlükleri ile Tarım Kredi Kooperatifi çalıanlarına, Et ve Balık Kurumu Erzurum Et Kombinası müdürü Sayın Veteriner Hekim smail ATASEVER ve çalıanlarına teekkür ederim. Tez çalımamın balangıcından itibaren gösterdikleri sabır, anlayı ve fedakârlıktan dolayı kıymetli eim Sayın Arzu AYDIN, annem Sayın Fatma AYDIN, babam Sayın Adem AYDIN, kardelerim ve tez verilerinin toplanması ve tez yazımı esnasında babasının kendisinden ayrı kalmasına anlam vermeden katlanan, babasına devamlı gülücükleriyle destek olan biricik kızım Azra AYDIN a sevgi ve ükranlarımı sunarım.

ix SMGELER ve KISALTMALAR o C Santigrat Derece Euro $ Amerikan Doları da Dekar g Gram ha Hektar km 2 Kilometre Kare kg Kilogram m Metre N Örneklem R 2 S X X Y AB ABD BBHB BKK CA CAA DAB DPT DSYB D-W EBK Determinasyon Katsayısı Standart Sapma Baımsız Deiken Aritmetik Ortalama Baımlı Deiken Avrupa Birlii Amerika Birleik Devletleri Büyükba Cinsinden Hayvan Birimi Bakanlar Kurulu Kararı Canlı Aırlık Canlı Aırlık Artıı Dou Anadolu Bölgesi Devlet Planlama Tekilatı Damızlık Sıır Yetitiricileri Birlii Durbin Watson Et ve Balık Kurumu EBÜA Et ve Balık Ürünleri Anonim irketi GSMH Gayri Safi Milli Hâsıla GSYH Gayri Safi Yurtiçi Hâsıla GTHB Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlıı

x I BBS KDAB KT KKO MDP O ODP SPSS TCMB TKK TL TMO TSK TÜK Input statistiki Bölge Birimleri Sınıflandırması Kuzeydou Anadolu Bölgesi Kamu ktisadi Teebbüsü Kapasite Kullanım Oranı Marjinal Deer Prodüktivitesi Output Ortalama Deer Prodüktivitesi Statistical Packages for the Social Sciences Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası Tarım Kredi Kooperatifi Türk Lirası Toprak Mahsulleri Ofisi Türk Silahlı Kuvvetleri Türkiye statistik Kurumu

xi ÇZELGELER Çizelge 1.1. Çizelge 1.2. Çizelge 1.3. Çizelge 1.4. Çizelge 1.5. Türkiye toplam sıır varlıının 1992-2010 yılları arasındaki ırk kompozisyonu ve deiimi (1992=100). Türkiye toplam küçükba hayvan varlıının 1992-2010 yılları arasında türlere göre daılımı ve deiimi (1992=100). Türkiye de 1992-2009 yılları arasındaki toplam kesilen sıır sayısı, toplam sıır eti üretimi ve ortalama karkas aırlıkları. Türkiye de 1990-2010 yılları arası hayvan türlerine göre elde edilen et üretimi ve toplam kırmızı et üretimi içindeki payları (1990=100). Türkiye de hayvancılık iletmelerinde kırsal alanda iletme yapıları ve ihtisaslama durumu. Çizelge 1.6. Türkiye de büyükba ve küçükba hayvancılık yapan iletmelerin iletme ölçeklerine göre daılımı. Çizelge 1.7. Türkiye ve bazı seçilmi ülkelerde 1961 ve 2007 yılları arasında sıır eti tüketim miktarları ve deiimleri (1961=100) (kg/kii/yıl). Çizelge 1.8. Türkiye de 1995-2009 yılları arası dönemde bitkisel, hayvansal ürünler ve canlı hayvan cari deerleri. Çizelge 1.9. Çizelge 1.10. Çizelge 1.11. Çizelge 1.12. Çizelge 1.13. Çizelge 1.14. Türkiye de tarım sektörünün GSMH ve toplam istihdam içindeki payı (1995=100). Tarımsal destekler çerçevesinde 2011 yılındaki hayvancılık destek kalemleri ve ödenecek tutarlar. GSYH içerisinde 2000-2010 yılları arası dönemde toplam tarımsal ve hayvancılık desteklerinin payı. Türkiye ve Kars, Erzurum illerinin 1965-2010 yılları arası nüfusunun daılımı ve deiim (1965=100). KDAB illerinin 2007-2010 yılları arası aldıı, verdii göç ve net göç ile ortalama net göç hızı. KDAB illeri nüfusunun 2010 yılı itibariyle Türkiye nüfusu içindeki payı ve nüfus younluu. Çizelge 1.15. Türkiye de ve KDAB nde 2008 yılında 15 ya üzeri istihdamın sektörel daılımı ve GSMH dan aldıkları pay. Çizelge 1.16. KDAB ndeki illerin sosyo-ekonomik gelimilik düzeyleri. 29 Çizelge 1.17. Türkiye ve KDAB nde 2009 yılı bitkisel, hayvansal ürünler ve canlı hayvan cari deerleri. 7 7 8 9 10 11 12 14 15 21 22 24 25 26 27 30

xii Çizelge 1.18. Çizelge 1.19. Çizelge 1.20. Çizelge 1.21. Çizelge 1.22. Çizelge 1.23. Çizelge 1.24. Çizelge 1.25. Çizelge 1.26. Çizelge 1.27. Çizelge 1.28. Çizelge 1.29. Türkiye, DAB, KDAB ve Kars, Erzurum illerinde arazi kullanımı. Türkiye, KDAB ve Kars, Erzurum illerinde 2010 yılına ait bazı bitkisel ürünlerin verimlilikleri (kg/da). Türkiye, KDAB ve Kars, Erzurum illerinde 2010 yılı bazı yeil yem bitkileri üretim miktarları (ton). Türkiye, KDAB ve Kars, Erzurum illerinde 1995-2009 yılları arası toplam ilenen tarım alanı içinde yem bitkisi ekim alanının payı ve deiimi (km 2 ). Türkiye de 1935-2001 yılları arası toplam daimi çayır ve mera alanı (1935=100). Türkiye geneli ve KDAB illerinin daimi çayır ve mera alanı (da). Kars ve Erzurum illerinde 1975-2010 yılları arası mera dönemi aylık ortalama yaılı gün sayısı, yaı miktarı ve hava sıcakları. Türkiye, DAB, KDAB ve Kars, Erzurum illerinde kırsal alandaki iletmelerin ihtisaslama durumu. Kars ve Erzurum illerinde büyükba hayvancılık yapan iletmelerin ölçeklerine göre daılımı ve Türkiye geneli içindeki yeri. Kars ve Erzurum illerinde küçükba hayvancılık yapan iletmelerin ölçeklerine göre daılımı ve Türkiye geneli içindeki yeri. DAB illerinin 2009 yılı sıır, koyun, keçi varlıı ve Türkiye toplam varlıı içindeki yeri ile Türkiye geneli hayvan varlıı il sıralaması. Kars ve Erzurum illeri sıır varlıının 1992-2009 yılları arasındaki ırk kompozisyonu ve Türkiye toplam sıır varlıı içindeki yeri (1992=100). Çizelge 1.30. Kars ve Erzurum illeri küçükba hayvan varlıının 1992-2009 yılları arasındaki türlere göre daılımı ve Türkiye toplam küçükba hayvan varlıı içindeki yeri (1992=100). Çizelge 1.31. Çizelge 2.1. Çizelge 2.2. Kars ve Erzurum illerinde 1992-2010 yılları arasındaki toplam kesilen sıır sayısı, toplam sıır eti üretimi ve ortalama karkas aırlıkları. Erzurum ve Kars illerinde anket uygulanan entansif sıır besi iletmeleri. Erzurum ve Kars illerinde anket uygulanan mera yetitiricilii iletmeleri. 31 32 33 34 36 37 39 40 41 42 44 46 49 51 74 74

xiii Çizelge 2.3. Çizelge 2.4. Entansif sıır besi iletmelerinde iletme sonuçlarının hesaplanmasında kullanılan ekonomik analiz çizelgesi. Mera yetitiricilii yapan iletmelerde iletme sonuçlarının hesaplanmasında kullanılan ekonomik analiz çizelgesi. Çizelge 2.5. Sermaye Envanteri. 80 Çizelge 3.1. Entansif sıır besi iletme sahiplerinin eitim durumları. 87 Çizelge 3.2. Entansif sıır besi iletme sahiplerinin ya grupları itibariyle daılımı. Çizelge 3.3. Entansif sıır besicilerinin bu faaliyeti yapma nedenleri. 88 Çizelge 3.4. Çizelge 3.5. Çizelge 3.6. Çizelge 3.7. Çizelge 3.8. Çizelge 3.9. Çizelge 3.10. Çizelge 3.11. Çizelge 3.12. Çizelge 3.13. Çizelge 3.14. Çizelge 3.15. Çizelge 3.16. letme sahiplerinin kapalı balı sistem besi yapmalarının nedenleri. Erzurum ve Kars illeri entansif sıır besi iletmelerine ait genel bulgular. Erzurum ve Kars ili entansif sıır besi iletmeleri rantabilite ve kısmi teknik deerlendirme rasyoları. Erzurum ili entansif sıır besi iletmelerinde girdi unsurlarının toplam girdi içindeki payları ve output/input oranları. Kars ili entansif sıır besi iletmelerinde girdi unsurlarının toplam girdi içindeki payları ve output/input oranları. Erzurum ili entansif sıır besi iletmelerinin output/input (masraf/hâsıla) indeksleri (Bütün iletmeler O/I ortalaması 1,11=100). Kars ili entansif sıır besi iletmelerinin output/input (masraf/hâsıla) indeksleri (Bütün iletmeler O/I ortalaması 1,11=100). Entansif sıır besi iletmelerinin Erzurum ve Kars illerine göre O/I oranı indeksleri (Bütün iletmeler O/I ortalaması 1,11=100). Bütün entansif sıır besi iletmelerine uygulanan Cobb- Douglas üretim fonksiyonu ile elde edilen deerler. Erzurum ili entansif sıır besi iletmelerine uygulanan Cobb- Douglas üretim fonksiyonu ile elde edilen deerler. Kars ili entansif sıır besi iletmelerine uygulanan Cobb- Douglas üretim fonksiyonu ile elde edilen deerler. Birinci ve ikinci besi dönemi entansif sıır besi iletmelerine ait genel bulgular. Birinci ve ikinci besi dönemi entansif sıır besi iletmeleri rantabilite ve kısmi teknik deerlendirme rasyoları. 76 76 87 89 90 93 95 99 101 101 102 104 104 105 108 110

xiv Çizelge 3.17. Çizelge 3.18. Çizelge 3.19. Çizelge 3.20. Çizelge 3.21. Çizelge 3.22. Çizelge 3.23. Çizelge 3.24. Çizelge 3.25. Çizelge 3.26. Çizelge 3.27. Birinci ve ikinci besi dönemi için girdi unsurlarının masraflar genel toplamı içerisindeki payları. Birinci ve ikinci besi dönemi entansif sıır besi iletmelerinin output/input oranları ile output/input oranları indeksi. Birinci dönem entansif sıır besi iletmelerine uygulanan Cobb-Douglas üretim fonksiyonu ile elde edilen deerler. kinci dönem entansif sıır besi iletmelerine uygulanan Cobb-Douglas üretim fonksiyonu ile elde edilen deerler. Küçük, orta ve büyük ölçekli entansif sıır besi iletmelerine ait genel bulgular. Küçük, orta ve büyük ölçekli entansif sıır besi iletmeleri rantabilite ve kısmi teknik deerlendirme rasyoları. Küçük, orta ve büyük ölçekli iletmelerde girdi unsurlarının masraflar genel toplamı içerisindeki payları. Küçük, orta ve büyük ölçekli entansif sıır besi iletmelerinin output/input oranları ile output/input oranları indeksi. Küçük ölçekli entansif sıır besi iletmelerine uygulanan Cobb-Douglas üretim fonksiyonu ile elde edilen deerler. Orta ölçekli entansif sıır besi iletmelerine uygulanan Cobb- Douglas üretim fonksiyonu ile elde edilen deerler. Büyük ölçekli entansif sıır besi iletmelerine uygulanan Cobb-Douglas üretim fonksiyonu ile elde edilen deerler. Çizelge 3.28. Mera yetitiricilii yapan iletme sahiplerinin eitim durumları. Çizelge 3.29. Mera yetitiricilii yapan iletme sahiplerinin ya grupları itibariyle daılımı. Çizelge 3.30. Mera yetitiricilerinin bu faaliyeti yapma nedenleri. 128 Çizelge 3.31. Erzurum ve Kars illerinde mera yetitiricilii yapan iletmelere ait genel bulgular. Çizelge 3.32. Erzurum ve Kars illerinde mera yetitiricilii yapan iletmelerin rantabilite rasyoları. Çizelge 3.33. Çizelge 3.34. Erzurum ilinde mera yetitiricilii yapan iletmelerin girdi unsurlarının toplam girdi içindeki payları ve output/input oranları. Kars ilinde mera yetitiricilii yapan iletmelerin girdi unsurlarının toplam girdi içindeki payları ve output/input oranları. Çizelge 3.35. Erzurum ilinde mera yetitiricilii yapan iletmelerin output/input (masraf/hâsıla) indeksleri. 111 112 114 114 116 119 120 121 123 123 124 126 127 130 132 134 135 136

xv Çizelge 3.36. Çizelge 3.37. Çizelge 3.38. Kars ilinde mera yetitiricilii yapan iletmelerin output/input (masraf/hâsıla) indeksleri. Mera yetitiricilii yapan iletmelerin Erzurum ve Kars illerine göre O/I oranı indeksleri. Bütün mera yetitiricilii yapan iletmelere uygulanan Cobb- Douglas üretim fonksiyonu ile elde edilen deerler. Çizelge 3.39. Erzurum ilinde mera yetitiricilii yapan iletmelere uygulanan Cobb-Douglas üretim fonksiyonu ile elde edilen deerler. Çizelge 3.40. Çizelge 3.41. Çizelge 3.42. Çizelge 3.43. Çizelge 3.44. Çizelge 3.45. Çizelge 3.46. Çizelge 3.47. Çizelge 3.48. Çizelge 3.49. Kars ilinde mera yetitiricilii yapan iletmelere uygulanan Cobb-Douglas üretim fonksiyonu ile elde edilen deerler. Mera yetitiricilii yapan küçük ve büyük ölçekli iletmelere ait genel bulgular. Mera yetitiricilii yapan küçük ve büyük ölçekli iletmelerin rantabilite rasyoları. Mera yetitiricilii yapan küçük ve büyük ölçekli iletmelerde girdi unsurlarının masraflar genel toplamı içerisindeki payları. Mera yetitiricilii yapan küçük ve büyük ölçekli iletmelere ait output/input oranları ile output/input oranları indeksi. Mera yetitiricilii yapan küçük ölçekli iletmelere uygulanan Cobb-Douglas üretim fonksiyonu ile elde edilen deerler. Mera yetitiricilii yapan büyük ölçekli iletmelere uygulanan Cobb-Douglas üretim fonksiyonu ile elde edilen deerler. Erzurum ve Kars lleri Gıda, Tarım ve Hayvancılık Müdürlükleri nde görevli personelin eitim durumları. Erzurum ve Kars lleri Gıda, Tarım ve Hayvancılık Müdürlüü nde çalıan personelin mesleki deneyim ve ilde çalıma süreleri. Kars ve Erzurum illerindeki entansif sıır besicilerinin TKK ve dier üretici örgütlerine üye olma sebepleri. Çizelge 4.1. Entansif sıır besi iletmelerine ait bazı genel bulgular. 174 Çizelge 4.2. Çizelge 4.3. Çizelge 4.4. Çizelge 4.5. Entansif sıır besi iletmelerinde gruba göre masraflar genel toplamı içerisinde girdi unsurlarının payları (%). Entansif sıır besi iletmelerinde grubuna göre bazı iletme dönemi sonu deerleri. Entansif sıır besi iletmelerinde grubuna göre rantabilite ve kısmi teknik deerlendirme rasyoları ortalamaları. Entansif sıır besi iletmelerinde grubuna göre output/input (masraf/hâsıla) oranlarının ortalaması. 137 137 140 140 141 144 146 147 147 149 149 151 152 164 179 182 186 188

xvi Çizelge 4.6. Entansif sıır besi iletmelerinde grubuna göre Cobb-Douglas üretim fonksiyonu ile elde edilen bazı deerler. Çizelge 4.7. Mera yetitiricilii yapan iletmelere ait bazı genel bulgular. 196 Çizelge 4.8. Çizelge 4.9. Mera yetitiricilii yapan iletmelerde gruba göre girdi unsurlarının masraflar genel toplamı içerisindeki payları (%). Mera yetitiricilii yapan iletmelerde grubuna göre bazı iletme dönemi sonu deerleri. Çizelge 4.10. Mera yetitiricilii yapan iletmelerde grubuna göre rantabilite rasyolarının ortalamaları. Çizelge 4.11. Mera yetitiricilii yapan iletmelerde grubuna göre output/input (masraf/hâsıla) oranlarının ortalaması. Çizelge 4.12. Mera yetitiricilii yapan iletmelerde grubuna göre Cobb- Douglas üretim fonksiyonu ile elde edilen bazı deerler. 192 201 202 205 207 209

1 1. GR Dünya nüfusu hızla artmasına ramen, tarımsal ve hayvansal besin maddesi üretimini aynı ölçüde artıramayan bazı ülkeler açlık sorunu ile karı karıya kalmaktadır. Yeterli ve dengeli beslenemeyen toplumların salıklı ve üretken olmasından ve buna balı olarak ekonomik ve sosyal refahın artmasından bahsetmek mümkün gözükmemektedir. nsanların zekâ seviyesinin gelimesi ve salıklı bir yaam sürdürmesinde önemli rol oynayan hayvansal protein kaynakları ülkeler için stratejik öneme sahiptir. Ülkelerin kalkınması her eyden önce sanayilemeye balıdır. Sanayileme ise, bunun gerektirdii yatırımların mümkün olduu kadar iç tasarruflarla karılanmasına ve döviz gelirlerinin öngörülen seviyeye çıkarılmasıyla mümkündür. Bu nedenle kalkınmak bir bakıma sanayilemek demektir. Ancak bu hedef tarım ve hayvancılık sektörünün ihmal edilmemesi ile gerçekleebilecektir. Hayvancılık sektörünün önemli bir alt sektörü olan sıır besicilii; bölgeler ve sektörler arası dengeli kalkınmanın tesis edildii ulusal kalkınmanın salanmasında önemli bir rol üstlenmektedir (Sakarya, 1990). Türkiye gibi gelimekte olan ülkelerde hayvancılık sektörü, salıklı beslenme yanında ulusal kalkınma bakımından da önemli iktisadi fonksiyonlar yüklenmitir. Bu fonksiyonlar; sanayiye hammadde temin etme, çayır ve mera alanlarını deerlendirme, milli geliri artırma ve dısatımı gelitirme, kırsal alanda gizli isizliin önleme, sanayi ve hizmetler sektörü ve kırsal alanda istihdam yaratma, bölgeler arası sosyal ve ekonomik dengeli kalkınmayı salama ile birlikte sektörler arası dengeli kalkınmayı baarma olarak sıralanabilmektedir. Bu nedenle hayvancılık sektörünü ekonomik kalkınmanın önemli bir lokomotifi olarak tanımlayabilmek mümkündür (Aral, 1984; Aral ve Cevger, 2000).

2 Sıır besiciliinin üreticiler, ulusal ekonomi ve insan salıı üzerine önemli katkıları bulunmaktadır. Kasaplık bir sıırın bata gelen verimi et olmakla birlikte, kasaplık bir sıırdan ayrıca gıda, giyim, ilaç, kozmetik ve yem sanayinde hammadde olarak kullanılan çok sayıda yan ürün elde edilmektedir (Arpacık, 1978). Türkiye deki sıır besi iletme sahiplerinin mesleki ve eitim alanındaki bilgi noksanlıkları, canlı hayvan ve et pazarlamasındaki istikrarsızlık, yem ve et fiyatları arasındaki dengesizlik ve benzeri etkenler, besiciliin dier ekonomik ve kültürel yönden gelimi ülkelerdeki düzeye ulamasını engellemektedir (Sakarya, 1982). Sıır besicilii, süt sıırcılıının önemli bir çıktısı olan erkek danaların ekonomik açıdan deerlendirilerek yüksek verimli ve kaliteli ete dönütürülmesinde görevler üstlenmektedir. Bu nedenle süt ve besi sıırcılıı birbirini tamamlar nitelikte olan, birisinin çıktısının dierinin girdisi olduu iki önemli hayvancılık alt sektörüdür. Sıır besiciliinin üstlendii iktisadi fonksiyonlarının yanı sıra insanların salıklı ve dengeli beslenmelerinde de önemli fonksiyonları bulunmaktadır. Türkiye genelinde et arzı bazı batı kesimler hariç, genellikle daınık yapıdaki küçük aile iletmelerinde düük verimli yerli ırk hayvanlar ile mera hayvancılıına dayanmaktadır. Bunun bir sonucu olarak da et arzında mevsimsel dalgalanmalar yaanmaktadır. Türkiye nin mera kaynaklarının önemli bir kısmına sahip Dou Anadolu Bölgesi (DAB) nde yaygın olarak yapılmakta olan mera yetitiricilii, entansif besi ile yeterince entegre edilememektedir. DAB nde yer alan Kars ve Erzurum illerindeki canlı stokun önemli bir kısmı orta Anadolu ve batı bölgelerine; gerek kurban bayramında kesilmek üzere, gerekse entansif besi materyali olarak sevk edilmektedir. Bu durum hayvancılık faaliyetleri sonucu yaratılan toplam katma deerin önemli bir kısmının dier bölge illeri ile paylaılması ve birçok bulaıcı hayvan hastalıının da yayılması anlamına gelmektedir.

3 DAB nde meraya balı ekstansif hayvancılıkta hayvan doumlarının genellikle ilkbahara rastlaması, mevsimlik üretim farklılıklarının balıca sebepleridir (Gülten, 1994). Türkiye canlı hayvan stokunun önemli bir kısmını barındıran Kars ve Erzurum illerinde, yaygın olarak yapılan ve entansif besi ile entegre edilemeyen mera yetitiricilii sebebiyle et arzı mevsimsel olarak büyük dalgalanmalar göstermektedir. Et arzında mevsimlere balı bu düzensizlik et ve mamulleri ileyen sanayide, hammadde temininde yetersizlik ve düzensizlie sebep olmakta, et ve mamullerinde fiyat istikrarında da sorunlarla karılaılabilmektedir. 1.1. Türkiye de Sıır Besiciliinin Genel Karakteri Besicilik; kasaplık hayvanlarda et ve ya miktarının artırılması ve et kalitesinin yükseltilmesi yanında, çeitli hayvan yemlerinin ve endüstri kalıntılarının daha iyi bir biçimde deerlendirilmesine olanak yaratılması bakımından büyük önem taıyan, aynı zamanda yeni istihdam yaratmak suretiyle ekonomiye büyük katkıda bulunan bir iletme kolu olarak tanımlanmaktadır (Sakarya ve Günlü, 1996; Polat, 1997). Yürütülen besicilik faaliyetlerinin ekonomiye katkısı yalnızca kırmızı et üretimiyle sınırlı kalmamakta, bu sektörden elde edilen yan ürünler pek çok sektörün üretim sürecinde hammadde olarak kullanım alanı bulmaktadır (Çiçek, 2002). Türkiye de sıır besiciliinde yapısal deime 1960 lı yıllarda balamı ve daha önceleri mera yetitiricilii karakterinde olan faaliyet, daha sonra eker pancarı posasına dayalı bir hal almıtır. Cumhuriyetin kurulduu ilk yıllardan 1970 li yıllara kadar geleneksel yapısını koruyan besicilik faaliyetleri aile meslei olma özelliinden, 1970 lerde verilen devlet destekleri ile çıkmaya balamıtır. Besicilik faaliyetlerine özel sektörün ilgisi 1980 li yıllardan itibaren ihracat olanaının doması ile balamıtır (Alpan, 1990). Hayvan salıı sorunları ve üretim maliyetlerinin yükseklii nedeniyle dı ticarette rekabet gücünün kaybedilmesinden dolayı 1990 yılından itibaren sıır besiciliine et tevik primi adı altında devlet destei uygulanmaya balamı ve 1997

4 yılından Nisan 2010 tarihine kadar kasaplık hayvan ve karkas et ithalatı yüksek vergi oranlarıyla (kasaplık hayvanda %135, karkas ette %235) önlenmitir. Kasaplık hayvan ve karkas et ithalatının balaması ile birlikte sıır besicileri yüksek üretim maliyetlerine ramen, dünyadaki üreticilerle rekabet etmek durumunda bırakılmıtır (Aydın ve ark., 2011; Sakarya ve Aydın, 2011). Sıır besiciliinde kârlılıı; hayvanın ırkı, cinsiyeti, yaı, orijini, kondisyonu, bakım ve salık ile beslenme gibi teknik parametrelerle (Alpan, 1972; Arpaçık, 1978; Ergün ve ark., 2008), optimum besi süresi, iletmenin kurulu yeri seçimi ve kapasitesi, besi sistemi, finansal kayıt tutma ve pazarlama gibi ekonomik kriterler etkilemektedir (Çiçek, 2005; Sakarya, 1993; Sakarya ve Günlü, 1996). Sıır besiciliini yem kaynakları kullanımı ve besi süresine göre iki ana balık altında kategorize etmek mümkündür (Alpan, 1990; Arpaçık, 1978; Ergün ve ark., 2008; Sakarya, 1982). Bunlar; Yem Kaynakları Kullanımına Göre: 1. Ekstansif Besi; kaba yeme dayalı besi sistemi olup, mera besisi adı da verilmektedir. Bu besi sisteminde kesif yemin yeri ya çok az ya da hiç yoktur. 2. Yarı-Entansif Besi; bu besi sisteminde iki farklı besleme ekli görülmektir. Bunlardan ilki mera besisinden sonra ahırda 3-4 ay kesif yemle yapılan besi iken, dieri sabah çayır-mera otlatılmasından sonra ahırda ilave yemleme ile yapılan besidir. 3. Entansif Besi; yüksek düzeyde enerji ve protein içeren yemlerle yapılan besi sistemidir.

5 Besi Süresine Göre: 1. Kısa Süreli Besi; 3-4 aylık besiler kısa süreli besi olarak kabul edilir ve genellikle mera besisi sonrası yalı hayvanlara uygulanır. 2. Orta Süreli Besi; besinin uzunluu 4-7 ay arasında deimektedir. Bu besi 1-2 yalı hayvanlar için uygundur. Türkiye de yapılan besiciliin önemli bir bölümü orta süreli besi kategorisine girmektedir. 3. Uzun Süreli Besi; 8 ay ve üzerinde süren besi bu gruba girmektedir. Uzun süreli besiye alınan hayvanlar genellikle 1 yaındadır. Sıır besiciliinde feedlot (açık besi) tipi sistem özellikle gelimi ülkelerde uygulanan sektördeki önemli bir faaliyettir. Besi hayvanlarının etrafı çevrili bir ekilde belirli alanlarda tutulduu ve sabit sermaye yatırımlarının yok denecek kadar az olduu bu tip iletmelerde, hayvanlar bitirme rasyonları ile daha kısa süreli besiye alınmaktadır. Feedlot üreticileri etin lezzetinin artırılması ve ekonomik olarak istenilen canlı aırlık artı düzeyine ulaabilmek için hayvanları genellikle kesif yem aırlıklı olarak 90-100 gün arasında beslemektedir. Özellikle Amerika ve Kanada gibi ülkelerde görülen feedlot besisinde hayvanlar, genelde yaz-kı açık padoklarda tutulmaktadır (Alpan, 1990). Türkiye de sıır besiciliine en uygun hayvan materyali, genellikle montofon, holtayn ve simental ırkı sıırlar ile bunların yerli ırklarla olan melezleridir (Çiçek, 2002).

6 1.2. Türkiye de Hayvancılık Sektörünün Mevcut Durumu Türkiye nüfusu hızla artmasına ramen, sıır varlıı son 20 yılda duraan seyir izlemi, küçükba hayvan varlıında ise önemli azalılar meydana gelmitir. Bu durumun nedeninin; kırmızı ete olan talebin az oluundan deil, kırmızı et fiyatlarının yüksekliinden ve halkın alım gücü yetersizliinden olduu düünülmektedir. Nitekim, ülkemizde et ve mamullerinde talebin gelir esneklii koyun ve kuzu eti için 1,48; sıır ve dana eti için 0,82; tavuk eti için 3; tüm etler için ise 1,68 olarak hesaplanmıtır (Cevger ve Sakarya, 2006). Dier taraftan hayvansal ürünlerde talebin fiyat esneklii 2-2,5 gibi oldukça yüksek deerlere sahip olup, yükselen fiyatlar bu ürünlerin tüketimini önemli derecede düürmektedir. Bu rakam mevsim ve yerleim alanlarına göre de deimektedir (Sakarya ve Uysal, 2000). Et ve mamullerinde talebin gelir esnekliinin sıfırın ve talebin fiyat esnekliinin birin üzerinde olmasından; halkın geliri reel olarak yükseldikçe ya da kırmızı et fiyatları reel olarak dütükçe, et ve mamullerine olan talebin artacaı anlaılmaktadır. Türkiye toplam sıır varlıının 1992-2010 yılları arasındaki ırk kompozisyonu ve deiimi Çizelge 1.1 de verilmitir (TÜK, 2011a).

7 Çizelge 1.1. Türkiye toplam sıır varlıının 1992-2010 yılları arasındaki ırk kompozisyonu ve deiimi (1992=100). Yerli Irk Kültür Irkı Melez Irk Toplam Yıl Ba % Ba % Ba % Ba ndeks 1992 6 481 990 54,2 1 337 410 11,2 4 131 507 34,6 11 950 907 100,0 1994 5 846 000 49,1 1 512 000 12,7 4 543 000 38,2 11 901 000 99,6 1996 5 182 000 43,6 1 795 000 15,1 4 909 000 41,3 11 886 000 99,5 1998 4 603 000 41,7 1 733 000 15,7 4 695 000 42,6 11 031 000 92,3 2000 4 217 000 39,2 1 806 000 16,8 4 738 000 44,0 10 761 000 90,0 2002 3 586 163 36,6 1 859 786 19,0 4 357 549 44,5 9 803 498 82,0 2004 3 564 863 35,4 2 109 393 21,0 4 395 090 43,7 10 069 346 84,3 2006 3 405 349 29,9 3 295 678 28,9 4 694 197 41,2 11 395 224 95,4 2007 3 275 725 29,7 3 295 568 29,9 4 465 350 40,5 11 036 643 92,4 2008 2 850 710 26,3 3 554 585 32,7 4 454 647 41,0 10 859 942 90,9 2009 2 594 334 24,2 3 723 583 34,7 4 406 041 41,1 10 723 958 89,7 2010 2 477 939 21,6 4 224 267 37,0 4 730 922 41,4 11 433 128 95,7 Çizelgede görüldüü üzere Türkiye toplam sıır varlıında 1992 yılından 2010 yılına önemli deiim meydana gelmemitir. Dier taraftan aynı dönemde Türkiye sıır varlıı sürü kompozisyonunda yerli ırkların oranı %54,2 den %21,6 ya gerilerken, kültür ırkların oranı %11,2 den %37 ye; kültür melezlerinin oranı ise %34,6 dan %41,4 e yükselmitir. Türkiye toplam küçükba hayvan varlıının 1992-2010 yılları arasında türlere göre daılımı ve deiimi Çizelge 1.2 de sunulmutur (TÜK, 2011a). Çizelge 1.2. Türkiye toplam küçükba hayvan varlıının 1992-2010 yılları arasında türlere göre daılımı ve deiimi (1992=100). Koyun Keçi Toplam Yıl Ba % Ba % Ba ndeks 1992 39 415 938 79,0 10 453 940 21,0 49 869 878 100,0 1994 35 646 000 78,8 9 564 000 21,2 45 210 000 90,7 1996 33 072 000 78,7 8 951 000 21,3 42 023 000 84,3 1998 29 435 000 78,5 8 057 000 21,5 37 492 000 75,2 2000 28 492 000 79,8 7 201 000 20,2 35 693 000 71,6 2002 25 173 706 78,8 6 780 094 21,2 31 953 800 64,1 2004 25 201 155 79,2 6 609 937 20,8 31 811 092 63,8 2006 25 616 912 79,4 6 643 294 20,6 32 260 206 64,7 2007 25 462 293 80,2 6 286 358 19,8 31 748 651 63,7 2008 23 974 591 81,1 5 593 561 18,9 29 568 152 59,3 2009 21 749 508 80,9 5 128 285 19,1 26 877 793 53,9 2010 23 089 691 78,6 6 293 233 21,4 29 382 924 58,9

8 Çizelgede Türkiye de 1992 yılından 2010 yılına toplam küçükba hayvan varlıının %41,1; koyun varlıının %41,4; keçi varlıının %39,8 oranında azaldıı görülmektedir. Ayrıca toplam küçükba hayvan varlıı içerisinde yıllara göre deimekle birlikte; koyunun payı yaklaık %80, keçinin payı ise %20 oranındadır. Toplam sıır ve küçükba hayvan varlıı 2006 yılından 2009 yılına devamlı bir azalı seyrindeyken, 2009 yılına göre 2010 yılında sıır varlıı %6,6; koyun varlıı %6,2 ve keçi varlıı %22,7 oranında artı göstermitir. Hayvan varlıındaki artı bu dönemde; önemli miktarda yapılan karkas, damızlık ve besi hayvanı ithalatı ile Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlıı (GTHB) tarafından hayvancılıa yapılan desteklemelere balanabilir. Türkiye de 1992-2009 yılları arasındaki toplam kesilen sıır sayısı, toplam sıır eti üretimi ve ortalama karkas aırlıkları Çizelge 1.3 de verilmitir (TÜK, 2011a). Çizelge 1.3. Türkiye de 1992-2009 yılları arasındaki toplam kesilen sıır sayısı, toplam sıır eti üretimi ve ortalama karkas aırlıkları. Toplam Kesilen Sıır Toplam Sıır Eti Ortalama Karkas Yıl ndeks Sayısı (Ba) Üretimi (Ton) Aırlıı (Kg) 1992 2 064 982 300 652 145,60 100,0 1994 2 249 483 316 645 140,76 96,7 1996 1 816 000 301 828 166,20 114,1 1998 2 200 475 359 273 163,27 112,1 2000 2 101 583 354 636 168,75 115,9 2002 1 774 107 327 629 184,67 126,8 2004 1 779 032 349 000 196,17 134,7 2006 1 750 997 340 706 194,58 133,6 2007 2 003 991 431 963 215,55 148,0 2008 1 736 107 370 619 213,48 146,6 2009 1 502 073 325 286 216,56 148,7 Ülkemizde 1992 yılından 2009 yılına; toplam kesilen sıır sayısı %27,3 azalmasına ramen, toplam sıır eti üretimi %8,2 oranında artmıtır. Bu durumun nedeni aynı dönem içerisinde hayvan baına ortama karkas aırlıının %48,7 oranında artı göstermesidir.

9 Türkiye de 1990-2010 yılları arası hayvan türlerine göre elde edilen et üretimi ve toplam kırmızı et üretimi içindeki payları Çizelge 1.4 de verilmitir (TÜK, 2011a). Çizelge 1.4. Türkiye de 1990-2010 yılları arası hayvan türlerine göre elde edilen et üretimi ve toplam kırmızı et üretimi içindeki payları (1990=100). Yıl Sıır Eti Manda Eti Koyun Eti Keçi Eti Toplam Et Ton % Ton % Ton % Ton % Ton ndeks 1990 329 045 64,9 11 445 2,3 143 570 28,3 22 530 4,4 506 995 100,0 1995 292 447 70,4 6 094 1,5 102 115 24,6 14 124 3,4 415 239 81,9 2005 321 681 78,6 1 577 0,4 73 743 18,0 12 390 3,0 409 423 80,8 2006 340 697 77,7 1 774 0,4 81 899 18,7 14 133 3,2 438 503 86,5 2007 431 963 75,0 1 988 0,3 117 524 20,4 24 136 4,2 575 622 113,5 2008 370 619 76,8 1 334 0,3 96 738 20,1 13 753 2,9 482 458 95,2 2009 325 286 78,8 1 005 0,2 74 633 18,1 11 675 2,8 412 599 81,4 2010 618 584 79,2 3 387 0,4 135 687 17,4 23 060 3,0 780 718 154,0 Çizelge incelendiinde anlaılacaı üzere, ülkemizde toplam kırmızı et üretimi son 20 yılda %54,0 oranında artı göstermitir. Ayrıca 1990 yılından 2010 yılına toplam kırmızı et üretimi içerisinde sıır etinin payı %64,9 dan %79,2 ye çıkarken, manda etinin payı %2,3 den %0,4 e, koyun etinin payı %28,3 den %17,4 e ve keçi etinin payı ise %4,4 den %3,0 a dümütür. Son 20 yıllık süreçte sıır etinin payının artmasının sebebi daha öncede bahsedildii üzere, küçükba hayvan varlıındaki dramatik azalıtır. Toplam kırmızı et üretim miktarı 1990 yılından 2009 yılına, yıllara göre deimekle birlikte yaklaık 150 bin ton deimesine ramen, yalnızca 2010 yılında bir önceki yıla göre 300 bin ton (%90,2) civarında artı göstermitir. Aynı dönemdeki sıır ve koyun varlıında yaklaık %6, keçi varlıında %20 oranında artı olduu dikkate alındıında toplam kırmızı et üretimindeki artıın reel olmadıı ve kasaplık canlı hayvan ithalatından kaynaklandıı söylenebilir. Ayrıca bu artı, kayıt dıılıın azalması ve hesaplama yönteminde yapılan deiiklikle de açıklanabilir. Türkiye statistik Kurumu (TÜK) verilerine göre Türkiye nüfusu 1990 yılından 2010 yılına %30,6 oranında artı göstermitir. Aynı dönemde sıır varlıının yaklaık %5, küçükba hayvan varlıının ise %40 azaldıı düünüldüünde ve 1997-

10 2010 yılları arası kasaplık hayvan ve kırmızı et ithalatının olmadıı dikkate alındıında, mevcut hayvan varlıının toplam et talebini karılayamadıı görülmektedir (Aydın ve ark., 2010; Cevger ve Sakarya, 2006). Türkiye de hayvancılık iletmelerinde kırsal alanda iletme yapıları ve ihtisaslama durumu Çizelge 1.5 de sunulmutur (TÜK, 2011c). Çizelge 1.5. Türkiye de hayvancılık iletmelerinde kırsal alanda iletme yapıları ve ihtisaslama durumu. letme Tipi (%) Ortalama letme Bitkisel ve Yalnız Arazi Yıllar Sayısı Yalnız Bitkisel Hayvansal Hayvansal Üretim Yapan Varlıı (da) Üretim Yapan Üretim Yapan 1970 3 058 900 83,3 9,4 7,3 55,8 1980 3 650 900 86,0 2,5 11,5 62,3 1991 4 091 530 72,1 3,5 24,4 52,7 2001 3 075 516 67,4 2,4 30,2 61,0 Çizelgede toplam tarımsal iletme sayısının yıllara göre deimekle birlikte 3 ile 4 milyon adet arasında deitii ve 1970 yılından 2001 yılına bitkisel üretimde ihtisaslama artarken, hayvansal üretimde ihtisaslamanın azaldıı görülmektedir. Dier taraftan toplam tarımsal iletmeler içinde polikültür iletmelerin payı %83,3 den %67,4 e azalmıtır. Ülkemizde tarımsal iletmeler içerisinde hayvancılık iletmelerinin sayısının azalması ve ihtisaslama oranın dümesi; uygulanan yanlı tarım ve hayvancılık politikaları, miras hukuku, geleneksel yapı, hızlı nüfus artıı ve tarım dıı sektörlerde istihdam olanaklarının geliim hızının, nüfus artı hızının gerisinde kalması vb. deiik nedenlerden kaynaklanabilmektedir. Bir baka ifadeyle, dier sektörlere göre hayvancılık sektörünün teknik sorunların yanı sıra, desteklemelerden yeterince yararlanamadıı, finansman sıkıntısı yaadıı ve dolayısıyla hayvancılıkla uraan yetitiricilerin zaman içerisinde üretimden uzaklatıı sonucuna da varılabilmektedir (Sakarya ve Uysal, 2000). Türkiye de mera yetitiriciliinin yaygın olarak yapıldıı özellikle Dou ve Güneydou Anadolu Bölgeleri nde sonbahardan kıa geçite üreticiler; sınırlı ahır

11 olanakları, finansman yetersizlii, kaba ve kesif yem açıı, kıartları vb. nedenlerle, ne pahasına olursa olsun hayvanlarını elden çıkarmak ve pazara arz etmek zorunda kalmaktadır. Austos ayı sonu-kasım ayı baına denk gelen bu döneme Döküm Mevsimi adı da verilmektedir. Bu durum küçük iletmelerin büyümesine ve üretimin rasyonellemesine olanak vermemekte, hem de besi iletmelerinin her mevsimde yeterli miktar ve kalitede besi materyali teminini zorlatırmaktadır (Aral, 2007; Sakarya ve Yalçın, 2000). Türkiye 2001 yılı genel tarım sayısı sonuçları çerçevesinde, büyükba ve küçükba hayvancılık yapan iletmelerin iletme ölçeklerine göre daılımı Çizelge 1.6 da görülebilir (TÜK, 2011c). Çizelge 1.6. Türkiye de büyükba ve küçükba hayvancılık yapan iletmelerin iletme ölçeklerine göre daılımı. Büyükba Hayvan Küçükba Hayvan letme Ölçei (Ba) letme (Adet) % letme (Adet) % 1-4 1 043 022 59,71 64 744 12,21 5-9 447 078 25,59 58 400 11,02 10-19 196 193 11,23 88 192 16,64 20-49 55 598 3,18 155 231 29,28 50-149 4 936 0,28 130 048 24,53 150> 100 0,01 33 536 6,33 Toplam 1 746 927 100,00 530 151 100,00 Çizelgede görüldüü üzere büyükba hayvancılık yapan iletmelerin %85,3 ü 1-9 ba, küçükba hayvancılık yapan iletmelerin ise %69,1 i 1-49 ba hayvan varlıına sahiptir. Bu göstergelerden, Türkiye de hayvancılık yapan iletmelerin genellikle irrasyonel aile tipi iletmelerden meydana geldii anlaılmaktadır. Aile tipi iletmeler tarafından pazara arz edilen kasaplık hayvan ve etler, gerek kalite gerekse miktar olarak yeterli olmadıı gibi, talebi de yeterli ve zamanında karılamaktan uzaklamaktadır. Zira küçük ölçekli iletmeler, entansif yapıda ve yıın halinde üretim yapan besi iletmelerinin elde ettii iktisadi avantajları salayamamı ve gerekli ekonomik büyüklüe ulamamıtır (Aral, 1986).

12 letme ölçeklerinin küçüklüü hayvancılık sektörünün kırsal ekonomik kalkınmadaki etkinliini önemli ölçüde azaltmaktadır. Çünkü çounluu polikültür yapıda iletmelerin bir alt birimi niteliinde olan ihtisaslamasını tamamlayamamı bu iletmelerde, kaynak kullanımı etkinliini ve rasyonellii salamak mümkün deildir. Büyük ölçekli iletmelere göre gizli isizliin sıklıkla görüldüü ve rasyonellikten uzak yüksek üretim maliyetiyle üretim yapan küçük ölçekli iletmelere, hızla rasyonel bir yapı kazandırılmalı, iletme ölçeklerinin büyütülmesi ve üretimde ihtisaslama salanmalıdır (Aral, 2007; Sakarya ve Cevger, 2001; Aral ve ark., 1999). Toplumların gelimilik düzeylerinin belirlenmesinde, hayvansal kökenli gıda maddeleri tüketimi de yer almaktadır. Dünyada hızla artan nüfus artıı zaman içerisinde hayvansal ürünlere stratejik önem kazandırmıtır. Bu durumu öngören gelimi ülkeler; hayvansal üretimi yıın olarak artırmak, hayvan verimlerini gelitirmek, kaliteli ve ucuz et üretimi salamak amacıyla sıır besiciliiyle ilgili aratırma gelitirme (AR-GE) faaliyetlerine yüksek bütçeler ayırmıtır (Çiçek, 2006). Türkiye ve bazı seçilmi ülkelerde 1961 ve 2007 yılları arasında sıır eti tüketim miktarları ve deiimleri Çizelge 1.7 de gösterilmitir (FAO, 2011a; Sakarya ve Aydın, 2011). Çizelge 1.7. Türkiye ve bazı seçilmi ülkelerde 1961 ve 2007 yılları arasında sıır eti tüketim miktarları ve deiimleri (1961=100) (kg/kii/yıl). Yıl Türkiye AB ABD Avustralya Brezilya Dünya Miktar ndeks Miktar ndeks Miktar ndeks Miktar ndeks Miktar ndeks Miktar ndeks 1961 3,76 100,0 17,25 100,0 41,24 100,0 41,17 100,0 17,60 100,0 9,32 100,0 1970 3,71 98,7 21,17 122,7 52,38 127,0 44,74 108,7 17,77 101,0 10,75 115,3 1980 3,06 81,4 21,94 127,2 47,47 115,1 52,61 127,8 22,51 127,9 10,57 113,4 1990 6,81 181,1 21,45 124,3 43,35 105,1 46,57 113,1 27,53 156,4 10,32 110,7 2000 5,39 143,4 16,81 97,4 43,01 104,3 39,39 95,7 34,94 198,5 9,53 102,3 2007 5,89 156,6 17,20 99,7 41,23 100,0 44,01 106,9 37,16 211,1 9,59 102,9 Çizelgede 1961 yılından 2007 yılına kii baına sıır eti tüketiminin Türkiye de artmasına ramen, halen dünya ortalamasının gerisinde kaldıı görülmektedir. Dier taraftan 46 yıllık süreçte kii baına sıır eti tüketimi, Avrupa Birlii (AB) nde 1990

13 yılına kadar artmı sonrasında yeni üye ülkelerle birlikte azalmı, Amerika Birleik Devletleri (ABD) ve Avustralya da hemen hemen aynı kalmı ve Brezilya da %100 ün üzerinde artı göstermitir. Türkiye deki kii baına sıır eti tüketiminin yetersizliinin daha iyi ortaya konulması açısından dier ülkelerle karılatırmalı olarak deerlendirmenin faydalı olacaı düünülmektedir. Buna göre Türkiye deki sıır eti tüketimi 2007 yılı itibariyle, dünya ortalamasının %38,6; AB nin %65,8; ABD nin %85,7; Avustralya nın %86,6 ve Brezilya nın %84,2 oranında altındadır. Dier taraftan dünyadaki birçok ülkede alternatif protein kaynaı olarak yüksek miktarlarda domuz eti tüketilmektedir. FAO nun 2007 yılı verileri incelendiinde kii baına yıllık toplam et tüketiminin Türkiye de 24,4 kg; AB de 86,2 kg; ABD de 122,8 kg; Avustralya da 122,7 kg; Brezilya da 80,5 kg ve dünya ortalamasının 40,1 kg olduu anlaılmaktadır. Ayrıca kii baına yıllık hayvansal protein tüketimi Türkiye de 27 g, AB de 62 g; ABD de 73 g; Avustralya da 74 g; Brezilya da 44 g ve dünya ortalaması 30 g düzeyindedir. Bir insanın dengeli beslenme için günlük en az ortalama 35-40 g hayvansal protein tüketmesi gerekmektedir. Hayvansal kaynaklı proteinlerin yeterli miktarda alınması salıklı yaamın ve zihinsel gelimenin ön koullarından birisidir (Güne ve ark., 2001; Köknarolu ve ark., 2006). Türkiye de 1995-2009 yılları arası dönemde bitkisel, hayvansal ürünler ve canlı hayvan cari deerleri Çizelge 1.8 de sunulmutur (TÜK, 2011g).

14 Çizelge 1.8. Türkiye de 1995-2009 yılları arası dönemde bitkisel, hayvansal ürünler ve canlı hayvan cari deerleri. Yıl Bitkisel, Hayvansal Ürünler ve Canlı Hayvan Deerleri (Milyon TL) Bitkisel Canlı Hayvansal Ürünler Hayvan Ürünler Toplam (IV) Deeri (I) Deeri (II) Deeri (III) (II+III)/IV (%) III/(I+III) (%) 1995 1 084,22 549,27 384,64 2 018,13 46,28 26,19 2000 14 920,08 6 652,07 5 152,21 26 724,35 44,17 25,67 2001 20 017,46 8 302,04 6 069,07 34 388,57 41,79 23,27 2002 32 264,20 10 470,77 9 399,98 52 134,95 38,11 22,56 2003 40 569,39 14 380,60 13 443,32 68 393,31 40,68 24,89 2004 45 680,44 18 395,08 15 573,60 79 649,11 42,65 25,42 2005 50 939,69 20 919,26 16 506,02 88 364,97 42,35 24,47 2006 54 515,46 22 943,48 18 897,67 96 356,62 43,42 25,74 2007 56 787,42 24 666,22 22 921,52 104 375,17 45,59 28,76 2008 66 010,11 25 521,07 23 816,98 115 348,17 42,77 26,51 2009 68 267,49 28 145,58 26 610,72 123 023,79 44,51 28,05 Çizelgede görüldüü üzere 1995 yılından 2009 yılına toplam bitkisel, canlı hayvan ve hayvansal ürün deerlerinin içerisinde canlı hayvan ve hayvansal ürünler deerlerinin oranı yıllara göre deimekle birlikte %38,11 ile %46,28 arasında deimektedir. Dier taraftan toplam bitkisel ve hayvansal ürün deerleri içinde, hayvansal ürünlerin deerinin payı yıllara göre deimekle birlikte %22,56 ile %28,76 arasında gerçeklemitir. Gelimi ülkelerde toplam bitkisel ve hayvansal ürün deerleri içinde hayvansal ürünlerin payı %50-70 arasında deimekte ve devamlı olarak artmaktadır. Ancak Türkiye de 1995 yılından 2009 yılına bu oran ortalama olarak yaklaık %25 civarındadır ve stabil bir seyir izlemektedir. Zira gelimi ülkelerin büyük çounluu bitkisel ürünlerinin önemli bir bölümünü hayvansal üretimi artırmak amacıyla, hayvancılık sektörüne girdi olarak kullanmaktadır. Dünyada hayvansal ürün deerinin bitkisel ürün deerinden yüksek olması ülkelerin gelimilik düzeyini gösteren faktörlerden birisi olarak kabul edilmektedir (Köknarolu ve ark., 2006; Özkan ve Erku, 2003; Topçu, 2004a; TÜK, 2011g). Bu açıdan bakıldıında hayvancılıın önemi bir kez daha ön plana çıkmakta ve ülkemizin bu konuda çok yol alması gerekmektedir.

15 Ülkemizde tarım sektörünün Gayri Safi Milli Hâsıla (GSMH) ve toplam istihdam içindeki payı Çizelge 1.9 da gösterilmitir (TÜK, 2011e; TÜK, 2011f). Çizelge 1.9. Türkiye de tarım sektörünün GSMH ve toplam istihdam içindeki payı (1995=100). Yıl GSMH çinde Tarım Sektörü Payı Toplam stihdam çinde Tarım Sektörü Payı** Deer (%) ndeks Deer (%) ndeks 1995 14,8 100,0 44,1 100,0 2000 13,5 91,2 36,0 81,6 2001 11,6 78,4 37,6 85,3 2002 11,5 77,7 34,9 79,1 2003 11,7 79,1 33,9 76,9 2004 11,1 75,0 29,1 66,0 2005 10,1 68,2 25,7 58,3 2006 9,0 60,8 24,0 54,4 2007 8,5 57,4 23,5 53,3 2008 8,5 57,4 23,7 53,7 2009 * - 24,7 56,0 * Bu deer TÜK tarafından tezin yazıldıı tarih itibariyle açıklanmamıtır. **15 ya üzeri istihdam verilmitir. Çizelgede GSMH içinde tarım sektörünün payının 1995 yılından 2008 yılına devamlı bir azalı seyrinde olduu ve 1995 yılına göre 2008 yılında %42,6 oranında azaldıı görülmektedir. Ayrıca toplam istihdam içerisinde tarım sektörünün payında 1995 yılına göre 2009 yılında %44,0 oranında azalı meydana gelmitir. Tarım sektörünün GSMH ve toplam istihdam içerisindeki payı birlikte incelendiinde; tarım sektöründe çalıanların dier sektörlerde çalıanlara göre refah düzeyinin daha düük olduu ve bu durumda 1995 yılından 2009 yılına kadar olan 15 yıllık süreçte bir iyileme olmadıı anlaılmaktadır. Türkiye de isizlik sorununun önüne geçilmesi kırsal alanda yeni istihdam olanakları yaratarak, sınırlı ekonomik kaynakların rasyonel ve tasarrufu özendirici politikalar eliinde kullanılması ve yeni yatırımlara yönlendirilmesi açısından, igücü ve istihdam yaratmadaki üstünlüü, sermaye/hâsıla oranının dier sektörlere göre düük bulunması nedeniyle hayvancılık sektörü önemli bir role sahiptir (Aral ve Sakarya, 1996).

16 TÜK verilerine göre 2008 yılında ülkemizde toplam GSMH içerisinde tarım ve hayvancılık sektörünün payı %8,50; bunda hayvancılık sektörünün payı ise %24,4 oranındadır. Bir baka ifadeyle, toplam GSMH da hayvancılık sektörünün payı %2,07; tarım sektörünün payı %6,43 oranındadır. Hayvancılık sektörünün GSMH içerisinde payı düük olmasına ramen, hayvansal ürünlerin stratejik nitelii nedeniyle, sektör önemini korumaktadır (TÜK, 2011f; TÜK, 2011g). 1.3. Türkiye de Sıır Besiciliine Yönelik Destekler Türkiye de sıır besicilii Cumhuriyetin kurulduu ilk yıllardan 1970 li yıllara kadar geleneksel yapısını korumu ve aile meslei özellii taımıtır. Sıır besiciliine planlı kalkınmaya geçile birlikte 1972 yılından itibaren yıllar itibariyle deien miktarlarda kredi destei verilmeye balanmı ve aile meslei olma özelliinden kısmen çıkmıtır. Ayrıca 1970 lı yıllardan sonra günümüze kadar olan dönemdeki bazı yıllarda girdi destei uygulamaları olmutur. Ancak bu destekler istikrarlı bir seyir izlememitir (Alpan, 1990; Çiçek, 2002). Sıır besiciliinin fiyat istikrarını salayarak desteklenmesinde önemli görevler üstlenen EBK, 1952 yılında K/871 sayılı Kararname ile Ticaret Bakanlıı na balı bir Kamu ktisadi Teebbüsü (KT) olarak kurulmu ve ilk et kombinasını 11 Temmuz 1953 tarihinde Erzurum ilinde hizmete açmıtır. Kurumun kurulu amaçları arasında, hayvan ıslahı yapmak, sıır besiciliine yön vermek, et fiyatlarında istikrar salayarak üreticileri desteklemek, kasaplık hayvan ve et ürünleri üretimi gerçekletirmek, iç ve dı ticareti, hayvancılık kredileri, et teknolojisinin gelitirilip yönlendirilmesi ve teviki gibi konular bulunmaktadır. EBK 1992 yılında özelletirme kapsamına alınmı ve kuruma balı kombinaların özelletirilmesine 1995 yılında balanmıtır. EBK özelletirme kapsamına alındıı 1992 yılından 2006 yılına kadar Et ve Balık Ürünleri Anonim irketi (EBÜA) adı ile faaliyetini sürdürmütür. Özelletirme kapsamında olduu dönemde ülkenin batı bölgelerindeki birçok