DI TCARET HADLERNDEK DEMN CAR LEMLER DENGES VE GSYH ÜZERNE ETKLER ( )

Transkript

1 DI TCARET HADLERNDEK DEMN CAR LEMLER DENGES VE GSYH ÜZERNE ETKLER (-2006) Zafer YÜKSELER Danıman 10 Austos 2007

2 1. Giri: hracat ve ithalat fiyat endekslerindeki farklı deiimler, yıllar itibariyle dı ticaret hadlerinde de deiime neden olmaktadır. Özellikle, son yıllarda bata ham petrol olmak üzere enerji ithal fiyatlarında ve temel hammadde fiyatlarındaki artılar, önemli ithalatç ı konumda bulunan Türkiye nin dı ticaret ve c ari ilemler dengesini olumsuz etkilemitir. Bu olumsuzlua karın, ABD dolarının euro karısında deer kaybetmesi de, dolar c insinden ihrac at fiyatlarını olumlu etkileyerek kısmen dengeleyic i bir rol üstlenmitir. Son yıllarda enerji fiyatlarındaki hızlı yükselmenin c ari ilemler dengesi aç ıı üzerine etkileri sık, sık gündeme getirilmekte ve enerji fiyatlarındaki bu yükseliin yarattıı ilave faturanın c ari ilemler aç ıına etkileri hesaplanmaktadır. Bu hesaplamalar, genelde belirli bir baz yılı fiyatlarına göre enerji faturasında meydana gelen artı ve bunun c ari ilemler aç ıına etkilerine dayanmaktadır. Bilindii gibi, enerji fiyatlarındaki artı dolaylı olarak dier sektörlerin ithal fiyatlalarında da artıa yol aç tıı gibi, enerji hammaddesi üreten ülkelerin ithal talebinde ve ihrac at fiyatlarında da yükselmeye yol aç abilmektedir. Türkiye nin dı tic aret fiyatlarında etkili olan bir dier husus ta, son yıllarda euro/ dolar paritesinde meydana gelen deiimlerdir. Bu ç alımada, sadec e enerji fiyatlarındaki deiim yerine genel olarak dı tic aret fiyat endekslerindeki deiimlerin c ari ilem gelir ve giderleri üzerindeki etkileri hesaplanac aktır. Böylece, dı ticaret hadlerindeki deiimlerin c ari ilemler dengesi aç ıına etkileri belirlenmeye çalıılac aktır. Ayrıc a, dı tic aret hadlerindeki bu deiimden kaynaklanan kayıp ve kazanç ların GSYH üzerine etkileri de hesaplanac aktır. Çalımada, TÜK tarafından yayınlanan =100 bazlı ihrac at ve ithalat birim deer endeksleri ile TCMB ödemeler dengesi verileri kullanılac aktır. 2. Dı Ticaret Hadlerindeki Geliim: Dı tic aret hadleri, ihrac at fiyat endeksinin ithalat fiyat endeksine oranı olarak tanımlanmaktadır. Dı tic aret hadlerinin 100 ün üstünde seyretmesi, ülkenin dı tic aret fiyatlarındaki deiimden olumlu yönde etkilendiine, 100 ün altında seyretmesi durumunda ise ülkenin olumsuz yönde etkilendiine iaret etmektedir. Bu ç alımada, dönemi için TÜK tarafından yayınlanan dolar bazlı ihrac at ve ithalat birim deer endeksleri ve bunları baz alan dı tic aret hadleri kullanılmıtır Grafik-1: hracat ve thalat Birim Deer Endeksleri (=100) hrac at BDE. thalat BDE. Grafik-2: Dı Ticaret Hadleri (=100) =100 bazlı ihrac at birim deer endeksi, döneminde 100 ün altında kalırken, son yıllarda hızlı bir artı eilimine girmitir. Bu gelimede, gerek ihrac atın yapısındaki deiimin gerek euro/ dolar paritesindeki yükselmenin etkili olduu düünülmektedir döneminde ihrac at birim deer endeksinde yüzde 28 oranında artı gerçeklemitir. thalat Dı Tic aret Hadleri

3 birim deer endeksi, döneminde genel olarak 100 ün altında seyretmi ( ve 1996 yılları hariç), yılından itibaren hızlı bir artı sürec ine girmitir döneminde ithlat birim deer endeksi yüzde 34.8 oranında artı göstermitir. Bu gelimede, son yıllarda enerji ithal fiyatlarındaki hızlı yükselme etkili olmutur döneminde dı ticaret hadleri Türkiye lehine gelime göstermitir. - döneminde, dı tic aret hadlerindeki gelime genelde nötr olmu ve dı ticaret hadleri 100 civarında seyretmitir yılında ise, ithalat birim deer endeksindeki hızlı yükselmenin etkisiyle, dı tic aret hadleri yüzde 4.6 oranında gerilemi ve c ari ilemler dengesini olumsuz yönde etkilemitir. 3. Dı Ticaret Hadlerindeki Deiimin Cari lemler Dengesine Etkisi: Bu bölümde, döneminde dı ticaret hadlerindeki deiimlerin c ari ilemler dengesi üzerine etkileri hesaplanac aktır. TCMB Ödemeler Dengesi verilerinden yararlanarak, cari ilem gelir ve giderleri aaıdaki ekilde tanımlanmıtır; X = X m + X h +X g + CT M = M m + M h +M g CAB = X M X : Toplam Cari lem Gelirleri Cari dolar fiyatlarıyla X m : Toplam Mal hrac atı (FOB)- Bavul Tic areti Dahil X h : Hizmetler Dengesi Gelirleri X g : Gelirler Dengesi Gelirleri CT : Cari Transfer Gelirleri M : Toplam Cari lem Giderleri Cari dolar fiyatlarıyla M m : Toplam Mal thalatı (FOB)- Parasal Olmayan altın Dahil M h : Hizmetler Dengesi Giderleri M g : Gelirler Dengesi Giderleri CAB: Cari lemler Dengesi Cari dolar fiyatlarıyla Dı tic aret hadlerindeki deiimin c ari ilemler dengesine etkisini belirleyebilmek iç in, cari ilem gelir ve giderleri, c ari fiyatlarla ve yılı fiyatları ile hesaplanmıtır. yılı fiyatlarıyla c ari ilem gelirlerini elde edebilmek iç in =100 bazlı ihrac at birim deer endeksi, cari ilem giderleri için ise ithalat birim deer endeksleri kullanılmıtır. X reel = X / P x M reel = M / P m CAB reel = X reel M reel T = CAB CAB reel P x = hrac at Birim Deer Endeksi (=100 Bazlı) P m = thalat Birim Deer Endeksi (=100 Bazlı) T = Dı Tic aret Hadleri Etkisi Yukarıdaki formül arac ılııyla hesaplanan dı ticaret hadleri etkisi pozitif ise, dı tic aret hadlerindeki deiimin c ari ilemler dengesini olumlu yönde etkiledii, negatif ise olumsuz yönde etkiledii sonuc una varılmaktadır. Aaıdaki grafiklerde, c ari fiyatlarla ve yılı fiyatlarıyla c ari ilem gelir ve giderlerindeki geliimin nasıl bir eilim gösterdii verilmektedir.

4 120 Grafik-3: Cari lem Gelirleri (Milyar Dolar) 155 Grafik-4: Cari lem Giderleri ( Milyar Dolar) Cari Fiy. Yılı Fiy. 15 Cari Fiy. Yılı Fiy döneminde cari ilem gelirleri, c ari fiyatlarla yılda ortalama yüzde 11 oranında artarak, yılında 16.8 milyar dolar iken 2006 yılında milyar dolar düzeyine yükselmitir. Bu dönemde, fiyatlarıyla c ari ilem gelirlerindeki yıllık ortalama büyüme yüzde 9.8 olmutur. Böylec e, bu dönemde ihrac at birim deer endeksindeki yıllık ortalama artı yüzde 1.1 olarak gerç eklemitir. nc elenen dönem iki alt döneme ayrıldıında cari ilem gelirlerinin eiliminde önemli bir farklılama gözlenmektedir döneminde c ari ilem gelirlerinin hızlı bir artı eilimine girdii gözlenmektedir. Bu dönemde, c ari fiyatlarla cari ilem gelirlerindeki yıllık ortalama büyüme yüzde 20 ye yükselmektedir. Bu artı büyük ölç üde ihrac at birim deerlerindeki artıtan kaynaklanmıtır. Nitekim, bu dönemde yılı fiyatlarıyla c ari ilem gelirlerindeki yıllık büyüme yüzde 9.5 iken, ihrac at birim deer endeksindeki yıılık ortalama artı yüzde 9.6 olarak gerç eklemitir döneminde c ari ilem giderlerinde de benzer eilimler gözlenmitir. Bu dönemde, c ari ilem gelirleri yılı fiyatlarıyla yılda ortalama yüzde 9.9 oranında büyüme gösterirken, ithalat birim deer endeksindeki yıllık ortalama artı ise yüzde 2 olmutur döneminde, cari ilem giderlerindeki yıllık ortalama reel büyüme yüzde 14 e, ithalat birim deer endeksindeki yıllık ortalama artı ise yüzde 11 e yükselmitir. Yukarıdaki oranlar inc elendiinde, son dört yılda c ari ilem gelir ve giderleri üzerinde dı tic aret fiyatlarının önemli bir etkiye sahip olduu görülmektedir. Bu nedenle, kısmi bir analiz çerç evesinde, sadec e enerji fiyatlarındaki artıın c ari ilemler dengesine etkisini incelemenin yeterli olmadıı düünülmektedir. Daha kapsamlı analiz iç in, c ari ilemler dengesinin gelir ve giderlerinin birlikte deerlendirilmesi gerekmektedir. Dı tic aret hadlerinin cari ilemler dengesine etkisi, cari ve sabit fiyatlarla cari ilemler dengesi arasındaki fark olarak tanımlanmı ve hesaplamalar aaıdaki tabloda verilmitir. Tabloya göre, yılına kadar dı tic aret hadlerindeki deiimin cari ilemler dengesine etkisinin önemli ölç üde pozitif yönde olduu görülmektedir. Anc ak, son yıllarda bu etki önemli ölç üde olumsuza dönmü ve 2006 yılında 13.3 milyar dolara kadar yükselmitir. Dier bir ifade ile, 2006 yılında c ari fiyatlarla 32.8 milyar dolara ulaan c ari ilemler aç ıının 13.3 milyar doları dı tic aret hadlerindeki bozulmadan kaynaklanmıtır. Cari ve yılı fiyatlarıyla c ari ilemler dengesinin GSYH ya oranları inc elendiinde, son yıllarda c ari fiyatlarla hesaplanan oranlara göre c ari ilemler dengesindeki bozulmanın hızlandıı ve 2006 yılında zirveye ulatıı görülmektedir. Anc ak, yılı fiyatlarıyla hesaplanan oranlar inc elendiinde, cari ilemler dengesindeki bozulmanın 2006 yılında durduu anlaılmaktadır. yılı fiyatlarına göre, c ari aç ık/ GSYH oranı yılında yüzde 7.4 ile en yüksek seviyesine ulamı, 2006 yılında ise bu oran yüzde 6.5 seviyesinde kalmıtır.

5 Tablo-1: Cari lemler Dengesi ve Dı Ticaret Hadleri Etkisi (Milyon Dolar) Cari lemler Dengesi Dı Tic a r. Cari Fiy. Fiy. Had.Etkisi Grafik-5: Cari lemler Dengesi / GSYH (Yüzde) Cari Fiy. Yılı Fiy. 4. Dı Ticaret Hadlerindeki Deiimin GSYH ya Etkileri: Dı tic aret hadlerindeki deiimlerin milli muhasebe büyüklükleri aç ısından da önemli etkileri söz konusu olmaktadır. Dı tic aret hadlerinden kaynaklanan kayıp ve kazanç lar, üretim yöntemiyle hesaplanan GSYH ile gayri safi reel gelir arasında farklılama yaratabilmektedir. Birlemi Milletler tarafından hazırlanan SNA 93 e göre, dı tic aret kayıp ve kazanc ı ve bunun gelir üzerine etkileri aaıdaki ekilde hesaplanmaktadır; T = [( X - M ) / P ] - [ (X / P x ) - ( M / P m ) ] GDI = GDP + T T = Dı Ticaret Hadleri Kayıp/ Kazanc ı X = Mal ve Hizmet hracatı Cari Fiyatlarla, Dolar M = Mal ve Hizmet thalatı Cari Fiyatlarla, Dolar P = Seç ilen Fiyat Endeksi P x = hrac at Fiyat Endeksi P m = thalat Fiyat Endeksi GDI = Reel Gayri Safi Gelir Fiyatlarıyla, Dolar GDP = GSYH Fiyatlarıyla, Dolar Fiyat endeksi P nin seç iminde farklı yöntemler kullanılmaktadır. Genelde, P x ve P m endekslerinin basit aritmetik ortalaması veya bu endekslerin tic aret aırlıklı ortalamaları terc ih edilmektedir. Bu bölümde, aaıdaki ekilde hesaplanan tic aret aırlıklı ortalama endeks deeri kullanılac aktır; P = a * P x + (1 a ) * P m a = X / ( X + M ) TCMB ödemeler dengesi istatistiklerinde yer alan mal ve hizmet ihrac at ve ithalat deerleri ile TÜK in GSYH harc ama serisinde kullanılan veriler arasında önemli farklılıklar bulunmaktadır. Dı tic aret hadlerinin gelir üzerine etkileri hesaplanmaya ç alııldıından, bu

6 bölümde mal ve hizmet ihrac at ve ithalat deerleri, TÜK in GSYH harc ama serisinden alınmıtır. Yukarıda yer alan formül ç erç evesinde hesaplama yapabilmek iç in, TÜK serisindeki mal ve hizmet ithalat ve ihrac atı ile GSYH verileri c ari ve yılı dolar fiyatlarına dönütürülmütür döneminde, Türkiye ekonomisi genelde dı tic aret hadlerindeki deiimden kazanç lı ç ıkmıtır. Dı tic aret kazanc ı, özellikle, 1992,,, 1998 ve yıllarında önemli boyutlara ulamıtır. Anc ak, son iki yılda dı tic aret hadlerinin olumsuza dönmesinin etkisiyle, dı tic aret hadleri kaybı ile karılaılmıtır yılında, dı tic aret kaybı 5 milyar dolar ile GSYH nın yüzde 1.7 sine ulamı bulunmaktadır. nc elenen dönemde, dı tic aret kayıp ve kazancının yıllar itibariyle boyutunun deimesi sabit fiyatlarla gayri safi üretim (GDP) ile reel gayri safi gelir (GDI) arasında farklılamaya neden olmaktadır. Bu durum, GDP ve GDI reel büyüme hızları inc elendiinde daha belirgin olarak görülmektedir. GDP ve GDI büyüme hızları, özellikle,, 1994,,, 2000 ve 2006 yıllarında belirgin olarak farklılamaktadır yılında, GDP reel büyüme hızı yüzde 6.1 iken, GDI büyüme hızı yüzde 4.5 e gerilemitir. Benzer durum, 2000 ve 1994 yıllarında da gözlenmitir. Tablo-2: Dı Ticaret Hadleri Kayıp/ Kazancı ve GDP-GDI Büyüme Hızları T Büyüme Hızı (%) (Milyon $) GDP GDI Sonuç ve Deerlendirme: Grafik-6: Dı Ticaret Kayıp-Kazancı / GSYH Oranı T / GDP (%) Son yıllarda, c ari ilemler dengesi aç ıındaki hızlı yükselme sık, sık sürdürülebilirlik tartımalarını gündeme getirmitir. Aç ıktaki yükselmenin enerji ithal fiyatlarındaki artıtan etkilenmesi nedeniyle, enerji fiyatları etkisi hariç c ari ilemler dengesinin ne boyutta olduu hesaplamaları gündeme gelmitir. Bu ç erç evede, enerji fiyatlarındaki artıın etkisi giderilerek cari ilemler aç ıı ve bunun c ari fiyatlarla GSYH ya oranı hesaplanarak, c ari aç ıktaki yükselmenin daha sınırlı olduu gösterilmeye ç alıılmıtır. Bu ç alımada, sadec e enerji fiyatlarının cari ilemler dengesine etkisinin incelenmesinin kısmi bir analiz olduu gösterilmektedir. Son yıllarda, ithalat birim deer endeksi yanısıra, ihrac at birim deer endeksinde de hızlı artılar gözlenmesi nedeniyle, dı tic aret hadlerindeki deiimin bütünc ül bir yaklaımla ele alınarak, bunun cari ilemler dengesi üzerine etkilerinin hesaplanmasının daha yararlı olac aı gösterilmeye çalıılmıtır.

7 Yapılan hesaplamalara göre, döneminde dı tic aret hadlerindeki deiimlerin c ari ilemler dengesi aç ıını sınırlayıc ı etkiye sahip olduu, anc ak bu etkinin son üç yılda tersine döndüü görülmektedir. Özellikle, ve 2006 yıllarında c ari ilem aç ıında görülen yükselmede, dı ticaret hadlerindeki bozulma önemli bir etken olmutur. Bu eilim, kısmi analizlerde yapıldıı gibi, mevc ut c ari ilem dengesi (CAB) ve dı ticaret hadleri etkisine göre düzeltilmi c ari ilem dengesinin (CAB-Adj.) cari fiyatlarla GSYH ya oranlarının verildii aaıdaki grafikten daha belirgin olarak gözlenebilmektedir. Dı tic aret hadlerinin c ari ilem aç ıını artırıc ı etkisi, 2004 yılında GSYH nın yüzde 0.6 sı iken, bu oran yılında yüzde 1.3 e, 2006 yılında ise yüzde 3.3 e yükselmitir. Dı tic aret hadlerinin c ari ilem dengesi üzerindeki etkisinin gerç ekç i bir ekilde analiz edilebilmesi iç in, c ari ve sabit fiyatlarla c ari ilem dengesi/ GSYH oranlarının birlikte deerlendirilmesinin (bakınız Grafik-5) daha yararlı olac aı düünülmektedir. Bu durumda, dı tic aret hadlerinin cari ilem dengesine olumsuz etkisinin 2006 yılında en üst düzeye ulatıı, anc ak 2004 ve yıllarında bu etkinin sınırlı kaldıı görülmektedir. 3 Grafik-7: Mevcut ve Düzeltilmi Cari lem Dengesinin GSYH'ya Oranı (%) CAB / GSYH CAB-Adj./ GSYH KAYNAKLAR: 1. TCMB, Ödemeler Dengesi statistikleri. 2. TÜK, Dı Tic aret Fiyat Endeksleri. 3. TüK, GSYH Verileri. 4. The United Nations, SNA, / unstat.un.org/ unsd/ sna. 5.YALÇIN, Dr. Cihan-Kadıolu, Ferya, Cari lemler Aç ıının Sürdürülebilirlii Üzerine Bir Deerlendirme, TCMB Lira Derrgisi, Sayı:43, Temmuz YÜKSELER, Zafer, The Impac ts of Terms of Trade on National Inc ome: The Case of Korea, Spring 1988, yayınlanmamı çalıma.