KENTLEŞMENİN BİR SONUCU OLARAK GECEKONDU VE GECEKONDUYA ALTERNATİF ÇÖZÜMLER

i TC. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ SOSYOLOJİ ANABİLİM DALI KENTLEŞMENİN BİR SONUCU OLARAK GECEKONDU VE GECEKONDUYA ALTERNATİF ÇÖZÜMLER Ercan DEMİRCİ YÜKSEKLİSANS TEZİ DANIŞMAN Doç. Dr. Ramazan YELKEN KONYA-2013

ii

ii TC. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ SOSYOLOJİ ANABİLİM DALI KENTLEŞMENİN BİR SONUCU OLARAK GECEKONDU VE GECEKONDUYA ALTERNATİF ÇÖZÜMLER Ercan DEMİRCİ YÜKSEKLİSANS TEZİ DANIŞMAN Doç. Dr. Ramazan YELKEN KONYA-2013

i TEZ BİLDİRİMİ Bu tezdeki bütün bilgilerin etik davranış ve akademik kurallar çerçevesinde elde edildiğini ve tez yazım kurallarına uygun olarak hazırlanan bu çalışmada bana ait olmayan her türlü ifade ve bilginin kaynağına eksiksiz atıf yapıldığını bildiririm. DECLARATION PAGE I hereby declare that all information in this document has been obtained and presented in accordance with academic rules and ethical conduct. I also declare that, as required by these rules and conduct, I have fully cited and referenced all material and results that are not original to this work. Ercan DEMİRCİ

ii Ercan DEMİRCİ tarafından hazırlanan Kentleşmenin Bir Sonucu Olarak Gecekondu Ve Gecekonduya Alternatif Çözümler adlı tez çalışması / / tarihinde yapılan savunma sınavı sonucunda oybirliği/oyçokluğu ile başarılı bulunarak yüksek lisans tezi olarak kabul edilmiştir. Jüri Üyeleri Başkan Unvanı Adı SOYADI Üye Unvanı Adı SOYADI Üye Unvanı Adı SOYADI İmza......

iii ÖNSÖZ Ülkemizde sanayi kuruluşlarının dar bir alanda toplanması; eğitim, sağlık ve iş imkanlarının büyük şehirlerde daha gelişmiş olması sebebiyle köyden kente göç kaçınılmaz bir hal almıştır. Bu nedenledir ki ülke nüfusunun yarısından fazlası kentlerde yaşamaktadır. Bu durum birçok sorunu beraberinde getirmiştir. Bu sorunlardan en önemlisi barınma sorunudur. Bu nedenle köyden göç eden birçok kişi ailesinin, hemşerisinin yanındaki arazilere gecekondu yapmışlardır. Esnek olan kanunlar nedeniyle de bu araziler gecekonduluya verilmiş ve gecekondulaşma meşru bir hal almıştır. Biz bu çalışmada yapılmış olan gecekondulaşmaya alternatif çözümler belirlemeye çalıştık. Çalışma üç bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde genel itibariyle gecekondu, kentleşme ve bağlantılı kavramlar ele alınmış, tanımları yapılmıştır. Bunun yanında Türkiye de kentleşmenin sonuçları ve ortaya çıkardığı sorunlar ele alınmıştır. İkinci bölümde göç kentleşme gecekondu ilişkisi ve Türkiye de gecekondulaşma sürecinden bahsedilmiştir. Üçüncü ve son bölümde ise Türkiye de gecekondu olgusuna çözüm önerileri sunulmaktadır. Bunun yanında sonuç ve özet bölümlerinde kısaca tezde anlatılmak istenen vurgulanmıştır. Seçilen yazıların orijinallerine bağlı kalınmış ve okuyucuyu zorlamamak için kısaltmalara yer verilmiştir. Sayfa sonlarında dipnotlarda alıntı yapılmış eserler tanıtılmış olup orijinalleri bozulmamıştır. Ayrıca çalışmada yararlandığımız kitap ve makaleler kaynakçada gösterilmiştir. Tüm bunların yanında yaptığımız bu çalışma ilgili akademik çevrelerin ve okuyucuların eleştiri ve önerilerine açıktır. Tez çalışmamamda benden yardımlarını esirgemeyen Prof. Dr. Yasin Aktay, Doç. Dr. Ramazan Yelken ve üniversitedeki bütün hocalarıma teşekkürü bir borç bilirim.. Ercan DEMİRCİ KONYA-2013

Öğrencinin iv Adı Soyadı Ercan Demirci Numarası 084205001009 Tezin Adı Ana Bilim/Bilim Dalı Danışman Sosyoloji Anabilim Dalı Doç. Dr. Ramazan YELKEN Kentleşmenin Bir Sonucu Olarak Gecekondu Ve Gecekonduya Alternatif Çözümler ÖZET Bu çalışmada, Türkiye de kentleşmenin bir sonucu olarak ortaya çıkan gecekondu sorunu ve bu soruna alternatif çözümler ele alınmıştır. Nüfusu imkanlarından daha hızlı artan kentler, göçlerle kente gelen nüfusun barınma gereksinimlerini meşru yollarla karşılayamayınca gecekondulaşma kentsel mekanda boy göstermektedir. Dolayısıyla; göç, kentleşme ve gecekondulaşma arasında yakın bir ilişki vardır. Gecekondu aynı zamanda toplumsal anlamda, kırsal niteliklerden kentsel niteliklere geçişi simgeleyen bir geçiş kültürüdür. Bunun yanı sıra, gecekondulular, kentle bütünleşme çabasında tampon mekanizma işlevi gören, kendilerine özgü dayanışma ağları (aile, akrabalık, hemşehrilik ilişkileri) içine girerler. Bu ilişkilerin ekonomik, kültürel ve siyasi işlevleri vardır. Dolayısıyla, gecekondu olgusu, sadece mekansal boyutuyla değil; toplumsal ve kültürel niteliğiyle de anlaşılması gereken önemli bir konudur. Gecekondulaşma tarihine baktığımızda, kentleşme tarihimiz kadar eskilere dayanmakta olduğu görülmektedir. Bu süreç içinde, gecekondu ve gecekondulunun sorunları çözümden uzak, etkin olmayan politikalarla ve yasal düzenlemelerle halledilmeye çalışılmış; ancak, gecekondu yapımının önüne geçilememiştir. Özellikle 1980 lerden sonra gecekondulaşma daha da artmış ve esnek olan kanunlar nedeniyle gecekondu yapılan arazi insanların özel mülk alanı olmuş ve bu da birçok insanı gecekondu yapmaya itmiştir. Günümüzde, kentsel toprakların sınırına ulaşmasıyla gecekondu sorununun bittiği, sorunun adının artık gecekondu dönüşümü olduğu vurgulanmaktadır. Gecekondu sorununa güncel bir çözüm önerisi olarak getirilen kentsel dönüşüm projeleri, kentlerimizin gecekondu ve çöküntü alanlarının yeniden üretilerek kente

v kazandırılmasını amaçlamaktadır. Kentsel dönüşüm projeleri, aslında, dönüşüm alanlarının ekonomik, sosyal, fiziksel ve çevresel yapısının uzun vadeli olarak iyileştirilmesini hedefler. Ancak bu projeler, yerel yönetimler ve farklı çıkar grupları için bir gelir kaynağına dönüşmeye başlamıştır. Dolayısıyla asıl hedeften bir sapma söz konusudur. Ayrıca, kentsel dönüşüm projelerinin uzun vadedeki uygulama sonuçlarının, kentte farklı sorunlara yol açacağı söylenmektedir. Çalışmamızda kentsel dönüşümden ziyade var olan gecekondu semtlerine alt yapı ve modern yaşanılabilir imkanlar sunulması gerektiği vurgulanmıştır. Çünkü yapılan kentsel dönüşüm zaten çoğu köy yaşamını sürdürmekte olan gecekondu insanı için kendine yabancılaşma olacaktır. Bahçesini ekemeyecek, birbirleriyle olan sosyal yaşamları kısıtlanacak ve karşı komşularının bile kim olduğunu bilmeden yaşayacak olmanın verdiği yabancılaşma gecekonduluyu kendi kabuğuna çekilmeye itecek ve sosyal hayatını bitirecektir. Bu nedenle gecekondulaşmayı önlemek yerine köylere, kasabalara yakın yerlerde sanayileşmenin yapılması insanların göç etme zorunluluğunu yok edecektir ve alıştıkları hayattan kopmayacak olan köy ve kasabalı halkı kendine yabancılaşmayarak alıştıkları hayatı devam ettirecektir. Yine kadınlar toplanıp yufka ekmeklerini yapmaya devam edecek, birlikte halılar yıkanacak, düğünlerde imece usulü herkes üzerine düşeni yapacak. Yani insanlar arasındaki birincil ilişkiler devam edecek. Kısacası; gecekondulaşma sanayileşmiş şehirlerin kaçınılmaz bir yönüdür. Bunları engellemek sanayi kaynaklarının yerlerini çoğaltmakla olabilir. Zaten var olan gecekonduları da yıkmak yerine bakımları yaptırılıp daha yaşanılır bir hale büründürmektir. Çünkü bunları yıkıp yerlerine toplu konut yapmak yıllardır gecekondu kültüründe yetişmiş birincil ilişkilere hakim insanlar için büyük bir yıkımdır. Bu insanların yaşam tarzını değiştirmek yerine bahsettiğimiz çözümleri sunmak daha akli bir karar olacaktır.

Öğrencinin vi Adı Soyadı Ercan Demirci Numarası 084205001009 Tezin Adı Ana Bilim/Bilim Dalı Danışman Sosyoloji Anabilim Dalı Doç. Dr. Ramazan YELKEN Kentleşmenin Bir Sonucu Olarak Gecekondu Ve Gecekonduya Alternatif Çözümler SUMMARY In this study, the shanty problem which has arisen as a result of the urbanization in Turkey and alternative solutions for this problem have been dwelled on. When the towns of which the population rises faster than its opportunities are not able to meet the accommodation necessity of the population which immigrated to those towns; squatting begins to appear in the urban area. Therefore ; there exists a close relation between immigration, urbanization and squatting. Shanty ; at the same time, in social means, is a transition culture symbolizing the transition from rural qualifications towards urban features. Besides, shanties enter into specific solidarity nets ( family, affinity, citizenship relations) which functions as a buffer action within the effort for integration with the town. These relations have economic, cultural and political functions. Therefore, fact of shanty is an important issue which is not only required to be comprehended with its spatial dimension but with its social and cultural natures as well. When we observe the squatting history, it is seen that it dates back to old times just like our urbanization history. Within this process, problems of shanty and squatters have been tried to resolved by policies and legal regulations which are beyond the solution and ineffective; but, the construction of shanties could not be prevented. Particularly after 1980s, squatting has increased more, and due to flexible laws the land in which shanties were constructed have become people s private property and this has driven a lot of people to construct shanties. Today, upon the urban lands reaching to their limits, it is emphasized that the problem of shanty has expired and the name of the challenge is now defined as ; the shanty conversion. Urban transformation projects which have been introduced as an

vii updated solution proposal for the problem of shanty aims that our towns shanty and debris/ collapse areas should be re-produced thus shall be regained into the town. Urban transformation projects, indeed, aims to provide the long term improvement of the economic, social, physical and environmental structure of the transformation areas. However, these projects have begun to convert into a source of income for local administrations and different interest groups. Therefore, a deviation from the original objective exists herein. Besides, application results of the urban transformation projects within the long term period are said to create different problems in the city. In our study, rather than urban transformation, it is emphasized that existing shanties should be provided infrastructure and modern life opportunities. Because the executed urban transformation shall be self-alienation for the shanty people who are already living a village- life. He shall not be able to plant his own garden, their social relation with each other shall be restricted, and self- alienation caused by living without knowing their opposite neighbors shall push the squatters to go into their shell and their social life shall be terminated. For this reason, instead of preventing the squatting, bringing the industrialization to the places nearby villages and small towns shall remove people s immigration necessity and the village and small town people who are not required to abandon their general life style shall not be self- alienated and shall maintain to live their accustomed life style. Women shall meet again and continue to make their pastry bread, carpets shall be washed together, and everybody shall do their part in the manner of collective work in weddings.. That s to say; primary relations between people shall continue. In short ; squatting is the inevitable aspect of industrialized cities. This may be prevented by increasing the places of the industrial sources and to provide the maintenance of the shanties which already exists and bring them into a more convenient places for living, instead of demolishing them. Because demolishing these shanties and replacing them with mass housings is big collapse for the people who raised in shanty culture and who are dominant to primary relations To present above mentioned solutions instead of changing these peoples life style shall be a more logical decision.

viii İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ... ivii ÖZET... ihata! Yer işareti tanımlanmamış. SUMMARY... Hata! Yer işareti tanımlanmamış.i İÇİNDEKİLER..vii KISALTMALAR....xi GİRİŞ 1 BİRİNCİ BÖLÜM KAVRAMSAL ÇERÇEVE VE KENTLEŞMENİN SONUÇLARI... 5 A. Kavramsal Çerçeve....5 1. Toplumsal değişim.....5 2. Kent....6 2.1. Kentin Genel Özellikleri. 7 3. Kentleşme... 8 4. Çarpık Kentleşme..11 5. Göç...12 5.1. Göçlerin niteliği ve sebepleri...14 6. Gecekondu......17 B. Türkiye de Kentleşmenin Sonuçları ve Ortaya Çıkardığı Sorunlar....19 1. İşsizlik Sorunu....24 2. Sektörler Arası Dengesizlik...24 3. Konut ve Barınma...25 4. Gecekondu Sorunu.....26

ix 5. Kente Uyum Sorunu..28 5.1. Kente Göçle Gelenlerin sosyo-kültürel yapısı 28 5.2. Kırsal alanda mevcut olan kültürlerin kentle çatışması...29 5.3. Ekonomik Yetersizlik...29 5.4. Eğitim Düzeyinin Düşüklüğü...30 6. Göç edenlerin kentte duyduğu eziklik duygusu..30 6.1. Mevcut kurallar....31 6.2. Kentin Kültürel Yapısı. 31 İKİNCİ BÖLÜM GÖÇ KENTLEŞME GECEKONDU İLİŞKİSİ VE TÜRKİYE DE GECEKONDULAŞMA SÜRECİ.... 35 1. Göç Kentleşme-Gecekondu İlişkisi ve Gecekondu Kültürü...35 1.1. Gecekondu Kültürü...38 1.2. Gecekondu Sürecinde İnsanların Dayanışması... 42 2. Türkiye de Gecekondulaşma süreci: Yasal Boyut ve sosyo kültürel boyut.....44 2.1. Yasal Boyut...44 2.2. Sosyo-Kültürel Boyut...51 2.3. Gecekondu Olgusunun Yasal Çerçevesi.55 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM TÜRKİYE DE GECEKONDU OLGUSUNA ÇÖZÜM ÖNERİLERİ...57

x 1. Kentsel Dönüşüm.....57 1.1. Türkiye de Kentsel dönüşüm süreci...60 2. Diğer Alternatif Çözümler....72 2.1. Ekonomik sorunlara Yinelik Çözümler......72 2.2. Fiziki Yerleşme ve kent Planlaması ile ilgili tedbirler 73 2.2.1. Konut Sorunuyla İlgili Alınması gereken tedbirler.. 73 2.2.2. Gecekondu Sorunu İle İlgili Alınması Gereken Tedbirler....74 2.2.3. Mekan Anlayışımız Ve Fiziki Planlama İçin Genel öneriler.... 76 2.3. Sosyo-Kültürel Yapı İle İlgili Tedbirler...77 2.4. Yönetim Sorununa İlişkin Tedbirler....78 SONUÇ...84 KAYNAKÇA...88 ÖZGEÇMİŞ...91

xi KISALTMALAR LİSTESİ a.g.e. a.g.m. çev. A.Ü S.B.F Ünv. D.İ.E. TODAİE TMMOB Yay. : Adı Geçen Eser : Adı Geçen Makale : Çeviren : Ankara Üniversitesi : Sosyal Bilimler Fakültesi : Üniversite : Devlet İstatistik Enstitüsü : Türkiye Ortadoğu Amme İdaresi : Türkiye Mimarlar Ve Mühendisler Odası Birliği : Yayınları

1 GİRİŞ Günümüzde kentleşme ve göç özellikle gelişmekte olan ülkelerin en önemli sosyal politika sorunlarındandır. Kente göçle gelen insanların uyum sağlayamamaları değişik problemleri de beraberinde getirmektedir. Sosyologların büyük kısmı kentleşmeyi, kentlerin oluşmasını ve büyümesini sağlayan kırsal alan kökenli bir nüfus hareketi ve nüfus yoğunlaşması, kentlerin coğrafi olarak genişlemesi olarak tanımlanır. Bu haliyle kentleşme süreci, büyük ölçüde tamamlanmış ve dünya kentselleşmiştir. İnsanlar da kentsel toplum da yaşamaktadır. Sosyal bilimciler bundan sonra, kentleşme olgusu ve kentleşme sorunlarıyla birlikte, kentsel toplum, kent toplulukları, kent olgusu ve kent sorunları üzerinde çalışmalarını yürütmek durumundadır. Kentleşme sürecinin büyük ölçüde tamamlanmış olması, kırdan kente yönelik ya da kasabalardan ve küçük kentlerden büyük kentlere yönelik nüfus hareketlerinin sona erdiği anlamına gelmez. Her iki kaynaktan da büyük kentlere doğru göç devam etmektedir. Kentsel toplum, kentleşme sürecinin başarılı ve sorunsuz bir biçimde tamamlandığı anlamına da gelemez. Bu kavram, dünyada yaşayanların büyük çoğunluğunun, çeşitli fırsatları ve sorunları bir arada sunan kentlerde yaşadığını ve burada yaşamaya devam edeceğini ifade eder. Kentleşme sürecinin başlangıcı, genellikle uygarlığın da başlangıcı olarak kabul edilmektedir. Buna göre kentleşme belli ve somut bir tarihle belirlenecek bir başlangıca sahip değildir. Buna rağmen araştırmacılar, kentleşmenin başlangıcı konusundaki belirsizliği ortadan kaldırabilmek amacıyla, insanların avcılık ve çobanlıktan tarımsal faaliyet nedeniyle yerleşik hayata geçmesini, hem uygarlığın hem de kentleşmenin başlangıcı olarak kabul etmektedirler. Burada kentleşme sürecinde temel kriter, iktisadi faaliyetin nitelik itibariyle değişmesidir. Böylece bu kriter bir bakıma zamanımıza kadar kentleşme sürecinin incelenmesinde geleneksel olarak kullanıla gelmiştir.

2 İlkçağlarda yerleşimde önemli etkenler verimli toprak ve uygun doğal koşullar idi. Aslında bu döneme ait çok şey bilinmemektedir. Eski Yunan ve Roma da köylerdeki yaşantının ekonomik gelişmeye bağlı olarak iyileşmesi, toprak sahipleri ve tüccarların zenginleşerek ülkenin kontrolünü ellerine geçirmesi sonucunda, yerleşimler güvenliği sağlamak amacıyla duvar ile çevrelenmiş ve kale (akropolis) haline gelmiştir. Böylece bir kent hudutları dahilindeki ortak hayat içinde teşkilatlanmış hukuken hür insanlardan kurulu bir devlet topluluğu 1 anlamında polis ler ve civitas lar ortaya çıkmıştır. 19. yüzyılda başlayan batıdaki sanayileşme süreci, bugünkü anlamdaki kentleşme sürecini meydana çıkarmıştır. Modernleşme sürecinde feodal ilişkilerin çözülmesi; tarımın makineleşmesi; eğitimin kurumsallaşması, zorunlu hale gelmesi ve süresinin uzaması; kitlesel üretim ve kitlesel tüketimin yaygınlaşması, üretimin evden ayrılarak atölye ve fabrikalarda yapılması; pazarın genişlemesi/uluslararasılaşması; siyasetin ve işletmelerin bürokratikleşmesi; kent koşullarının sağlıklı ve hijyenik hale getirilmesi; iletişim ve ulaşım teknolojisindeki gelişmeler gibi çeşitli faktörler insanların kırsal alanlardan kentsel alanlara doğru göç etmesine neden olmuştur. Modernliğin yaygınlaşmasıyla kentlilik modern bir süreç haline gelmiş, Üçüncü dünya ülkeleri de bu sürecin içine girmiştir. Dünya nüfusu büyük oranda kentlileşmiş, kırsal alanda yaşayanlar ise her geçen gün kentle daha sıkı ilişki içine girer hale gelmiştir. Köylüler bugün pazara (dolayısıyla kente) daha bağımlı hale gelmiştir. Köylülerin sağlık sorunlarını çözeceği yer, çocuklarını okutacağı yer kentlerdir. Kitle iletişim araçları kentin eğlence ve kültürünü ülkelerin en ücra köylerine kadar ulaştırmaktadır. Artık modern kent yasamı, sadece kentte yasayanları değil, herkesi ilgilendirmektedir. 2 Bu nedenlerledir ki cazip yaşam koşulları sağladığı düşünülen kent insanlarda merak uyandırmakta ve göç olgusu gerçekleşmektedir. Göçler ülkelerin ve toplumların özellikle sosyo-kültürel, ekonomik ve mekansal yapısını biçimlendiren en önemli olgulardan biridir. Günümüzde gelişmekte olan ülkelerin en önemli sorunlarından biri, kırsal veya kentsel kökenli kitlelerin göç yoluyla kentlere gelmesiyle karşılaşılan hızlı kentleşme sürecidir. Bu süreçte birçok kentsel hizmet aksamakta, gecikmekte ve dolayısıyla ihtiyaç sahiplerinin istek ve 1 Ziya Umur; Roma hukuku; İ.Ü.H.F Yayını; No:441;İstanbul:1974; s. 5. 2 Anthony Giddens; Sosyoloji; Ayraç yayını; Ankara:2000 s. 501.

3 gereksinimlerine yeterince cevap verilememektedir. İhtiyaçları gerektiği ölçüde karşılanamayan göçmen kitleler de kendilerine özgü çözüm yolları türetmektedir. Kente gelen göçmen kitlelere bakıldığında, öncelikle istihdam sorununa çözüm aramakta oldukları gözlenmektedir. Kentsel işgücü piyasasında güvenceli, örgütlü ve uzmanlık gerektiren işlerde bu insanların istihdam edilemedikleri kabul gören bir gerçektir. İkinci ve en önemli konulardan biri de göçmen kitlenin barınma sorunudur. Bu sorunu kendi yöntemiyle çözmeye çalışan göçenler, kamunun veya gerçek kişilerin toprakları üzerinde, izinsiz yapılar üreterek gecekondulaşma olgusunu kentsel mekâna taşımıştır. Gelişmekte olan ülke kentlerinde karşılaşılan gecekondulaşma olgusu, sadece mekânsal boyutuyla değil; toplumsal, kültürel ve çevresel niteliğiyle de anlaşılması gereken önemli bir konudur. Gecekondulaşma tarihine baktığımızda, kentleşme tarihimiz kadar eskilere dayanmakta olduğu görülmektedir. Bu süreç içinde, gecekondu ve gecekondulunun sorunları çözümden uzak, etkin olmayan politikalarla halledilmeye çalışılmış; fakat, gecekondu yapımının önüne geçilememiştir. Türkiye İkinci Dünya Savaşı ndan sonra büyük bir değişme sürecine girmiştir.1940 lı yıllardan sonra kent ve kentlileşme problemleri sürekli olarak Türkiye nin gündeminde önemli bir yer işgal etmiştir. Kaynağını kırsal nüfusun beslediği içgöçlerden alan kentleşme hareketi, sadece demografik bir olay değil, aynı zamanda bir toplumsal değişme sürecidir. Geleneksel kesimin henüz etkinliğini koruduğu Türk toplumsal yapısında, karmaşık ilişkilerin egemen olduğu kent topluluğunun giderek etkinlik kazanması anlamına gelen kentleşme bu yapıdaki haklı değişmenin taşıyıcısı olduğu kadar ana göstergesidir. Türkiye de, tarımda makineleşme ve kentte iş imkanlarının artması sonucu kentlere göçün hızlanması büyük kitlelerin kentlerde yaşaması sonucunu doğurmuştur. Bu durum, başta büyük kentlerde olmak üzere ekonomik, sosyal ve fiziksel problemleri de beraberinde getirmiştir. Türkiye nin ekonomik ve sosyal yapısı bu göçü kaldıramadığı için bu kentleşme süreci aşırı kentleşme, sağlıksız kentleşme, çarpık kentleşme gibi isimlerle ifade edilir hale gelmiştir. Göçle gelen insanlar da kent merkezlerinin etraflarında gecekondu mahalleleri oluşturmuşlar ve bu gecekondularda

4 ekonomik, konut, sağlık, eğitim, sosyal refah gibi konularda önemli sorunlarla yaşamaya başlamışlardır.

5 BİRİNCİ BÖLÜM KAVRAMSAL ÇERÇEVE VE KENTLEŞMENİN SONUÇLARI A.KAVRAMSAL ÇERÇEVE 1.Toplumsal Yapı ve Toplumsal Değişme Toplumsal yapı; bir topluluğun toplumsal düzeni, kuruluşu, kuruluşun işleyişi ve bir takım görevleri yerine getirilme yoludur 3. İnsanlar arasındaki, ilişkilerin bir düzene oturtulması ve bu düzenin işleyebilmesi, ancak, sağlam temellere oturmuş toplumsal yapıyla mümkündür. Toplum içerisinde yaşayan insanlar arasında çok çeşitli ilişkiler bulunmaktadır. Bu ilişkilerin tümü toplumun yapısını meydana getirmektedir. Toplumsal ilişkilerin tümü temel ilişki olan ekonomik ilişkilerde belirlenmektedir. Bu ekonomik ilişkilere ekonomi dilinde üretim ilişkileri denir. Bu ilişkilerdeki değişiklikler, toplumun yapısını da değiştirir 4. Toplumsal yapı, belirli bir mekânda yerleşmiş insan topluluklarının dokusunu ortaya koymaktadır. Belirli bir toplumun fiziki ve kültürel yapı özelliklerini yere ve zamana bağlı olarak ortaya koyar. Bu bakımdan, sosyal yapı bir toplumun belirli yer ve zamana göre çekilmiş bir fotoğrafıdır. Toplumsal değişme genel anlamıyla, toplumsal yapıyı oluşturan öğelerdeki değişmeleri anlatan bir kavramdır. Toplumsal değişme; ilişkilerin değişmesidir yani, dengesi öğreti olan sürekliliği göreli olan ilişkilerin değişmesi dir. 5 Böyle bir tanıma göre, toplumsal değişme; toplumsal dengenin yeni bir toplumsal durum karşısında bozulması olarak görülmektedir. Toplumsal değişme, ekonomik, sosyal ve kültürel yapıda sanayileşmenin neden olduğu bir değişme olarak görülmektedir. 6 3 İbrahim Yasa; Türkiye nin Toplumsal Yapısı ve Temel Sorunları; TODAİE, No:119, Ankara; 1970, s.3 4 Orhan Hançerlioğlu; Toplum Bilim Sözlüğü; Remzi Kitapevi, İstanbul:1986, s.427 5 Doğan Ergün; 100 Soruda Sosyoloji El Kitabı; Gerçek Yayınevi, İstanbul:1984, s.99 6 Orhan Tütengil; Kırsal Türkiye nin Yapısı ve Sorunları; Gerçek Yayınevi, İstanbul:1985, s.8

6 Toplumsal değişme genel olarak, uygulanan ekonomi politikasında ve bu alanlardaki değişmelerle ekonomik yapıda, üretim teknolojisinden değişmelerle teknolojik yapıda, göç, kentleşme, doğum ve ölüm oranındaki artış gibi nedenlerle demografik yapıda ortaya çıktığı gibi eğitim, sağlık ve aile yapısındaki değişmelerle de kavramsal yapıda ortaya çıkmaktadır. Özel olarak da, bireylerin psikolojik yapıları düşünme ve algılama biçimleri, tutum ve davranışları; değer ve inançlarında toplumsal ilişkilere ve örgütlenmelere de yansıyan siyasal davranış ve tercihlerinde toplumsal değişmenin bir unsuru olarak ortaya çıkmaktadır. Ahlaksal, dinsel, siyasal vb. davranışlarındaki değişmeler özel ölçütleri verirler. 7 2. Kent Kent, genel anlamda kentsel yerleşmelerin yaygın adıdır. Kırsal olmayan şeklinde dile getirilen kent tanımına geçmeden önce kırsaldan neyi kastettiğimizi açıklamak gerekir. Kırsal kesim, kentin karşıtı olarak nüfusun büyük kısmının tarımla uğraştığı, daha çok cemaat karakteri gösteren yerleşim birimleridir. Kırsal kesim/köy sosyo-ekonomik ve kültürel özellikleri, yönetim durumu ve demografik açıdan kentten ayırt edilen, genellikle tarımsal alanda çalışmak gibi işlevlerle belirlenen, konutları, öteki yapıları ve toplumsal ilişkileri kırsal yaşamı yansıtan yerleşme birimidir. 8 Kent sosyo-ekonomik ve kültürel özellikleri, yönetim durumu ve nüfusu bakımından kırsal alandan ayırt edilen, genellikle tarımsal olmayan üretimin yapıldığı, daha da önemlisi hem tarımsal hem tarım dışı üretim, dağıtım ve denetim işlevlerinin toplandığı, teknolojik gelişme derecelerine göre belirli bir büyüklük, heterojenlik ve bütünleşme düzeyine varmış, ikincil toplum ilişkilerinin, toplumsal farklılaşma, uzmanlaşma ve hareketliliğin yaygın olduğu yerleşim alanıdır. 9 7 Doğan Ergün: a.g.e. s. 101-102 8 Sezgin Kızılçelik; Sosyoloji Yazıları;Anı Yayınları; Ankara;2000; s.114 9 Sezgin Kızılçelik: a.g.e. s.120

7 Bunun yanı sıra kentler doğurganlık oranının kırsal kesime göre düşük olduğu, çekirdek aile tipi yaygın olan, eğitim öğretimin yaygın olarak yapıldığı yerleşim birimleridir. Sosyologlar, genellikle kent denilen sosyal grubu köy topluluğunun karşıtı olarak görmüşler ve bu anlamda tanımlamışlardır. Bu yaklaşımın temelinde Ferdinand Toennies in kavramsallaştırdığı cemaat ( gemeinschaft ) ve cemiyet ( gesellshaft ) ideal tipleri gelir. Toennies e göre cemaatler, ırk, etnik menşe ve kültür bakımından farklılaşmamış fertlerden meydana gelen ve fertler arasındaki şahsi, sıcak, samimi veya içli dışlı bağlantılar üzerine kurulmuş olan küçük, homojen ve mahrem topluluklardır. Cemiyetler ise ırk, etnik menşe, sosyo-ekonomik statü ve kültür sistemleri bakımından farklılaşmış, geniş ve heterojen topluluklardır. 10 Bu kavramlaşma da cemaat köyü, cemiyet ise kenti karşılamaktadır. Kent, insan ilişkilerini açısından ancak belirli bir nüfusa sahip toplumlarda karşılanması mümkün olan fizyolojik, ekonomik, sosyal ve kültürel ihtiyaçların belirli düzeylerde karşılandığı; her ülkenin kendi özelliklerine göre kriterlerini belirlediği fiziki yerleşme alanıdır. 11 2.1. Kentin Genel Özellikleri 1. Şehir heterojen bir sosyal gruptur. (Çeşitli etnik gruplar, meslek ve kültür grupları, sosyo-ekonomik sınıflar) 2. Büyük nüfusuna rağmen yerleşim alanının sınırlılığı sonucu nüfus yoğunluğu vardır. 3. İnsanlar mekan bakımından yakın olmalarına rağmen sosyal mesafe bakımından birbirinden uzaktırlar. 4. Şehir şahsiyetin, ferdiyetin ve hürlüğün gelişmiş olduğu bir çevredir. 10 Ayda Yörükan; Şehir Sosyolojisinin Teorik Temelleri; İmar ve İskan Bakanlığı Yayınları; Ankara:1968; s.9 11 Eyüp İspir; Şehirleşme ve Meseleleri; Üçdal Yay.; Ankara:1993; s.8

8 5. Şehirde insanlar arasındaki ilişkiler geleneklerin hakim olduğu informel yollarla değil, formel ve rasyonel kanunlarla düzenlenir. ( Aile, akraba ve hemşeri gibi gruplarda informel ilişkiler varlığını sürdürür. Ancak genelde belirleyici olan hukuksal resmi düzenlemelerdir.) 6. Uzmanlaşmaya dayalı, farklılaşmış formel iş organizasyonları yaygınlaşmıştır. 7. Yol ve ulaşım imkanları ile sosyal unsurların mekansal hareketliliği ve sınıflar arasında sosyal hareketlilik üst düzeydedir. 8. Şehir kültürü dinamik bir yapıya sahiptir. Şehirler, sosyal ilişkilere açık, sosyal ve kültürel değişimin yoğun yaşandığı yerlerdir. 9. Şehir, ekonomik imkanlar, sağlık, eğitim, bilim, sanat v.b bakımdan gelişmiş yerlerdir. 10. Diğer taraftan kazalar, suç işleme, 12 alkol, uyuşturucu bağımlılığı, sefalet, anomi (kuralsızlık), yabancılaşma v.b bakımdan sorunları da üretmektedir. 3. Kentleşme Sosyolojide kentleşme, kentlerin oluşmasını ve büyümesini sağlayan kırsal alan kökenli bir nüfus hareketi ve nüfus yoğunlaşması, kentlerin coğrafi olarak genişlemesi olarak tanımlanır. Bu haliyle kentleşme süreci, büyük ölçüde tamamlanmış ve dünya kentselleşmiştir. Ama bu kentleşme sürecinin bittiği anlamına gelmez. Kentleşme toplumsal değişme sürecinin bir boyutudur. Batı da sanayi devrimiyle başlayan bu değişim günümüz az gelişmiş ülkelerinde farklı bir biçimde gelişmiş ve en dinamik toplumsal gerçeklerin başında yer almıştır. Toplumsal değişme süreci içerisinde hem bağımlı hem de bağımsız değişken olan kentleşme, neden ve sonuçları bakımından oldukça karmaşık bir özellik göstermektedir. Üretimin, ticaretlerin ve hizmetlerin süratle büyümesini sağlayan sanayileşmenin etkisiyle dağılım oranının fazla olması ve bu fazlalığın kentin dışı da yerleşme yerlerinde iskan edilmeleri nedeniyle nüfusun kentlerde birikmesine ve kent 12 Hüseyin Bal;Kent sosyolojisi;turhan Yayınları; Ankara:1999; s.23-24

9 sayısının artmasına neden olan aynı zamanda da buralarda yaşayanların özel hayatlarında, ekonomik, sosyal ve siyasal davranış açısından etkileyen ve devletin de belirli bir takım faaliyetlerini gerektiren değişiklikler. 13 olarak tanımlanan kentleşme, nedenleri ve sonuçları açısından, pek çok toplumsal soruna kaynaklık ettiği için, planlı ve programlı müdahaleyi gerektiren bir değişme sürecinin, toplumsal boyutu olarak ortaya çıkmaktadır. Kentleşme, dar anlamıyla kent sayısının ve kentte yaşayan nüfustaki niceliksel artışlardır. Geniş anlamıyla, Kentli diyebileceğimiz bir yaşama şeklini oluşturan beraberinde, nüfusun ölçüsü, nüfusun yoğunluğu ve nüfusun heterojenliği (farklılığı) sosyal münasebetin mahiyetin, derecesini ve sıklığını, dolayısıyla da sosyalleşmeyi ve insan tabiatını tayin eder. Yani sosyal yapıyı 14. Kentleşme olgusunun önemi, onun şu iki özelliğinden kaynaklanmaktadır: Birtakım ekonomik ve toplumsal süreçlerin işlemesi ile ortaya çıkan Bir sonuç olması Toplumsal değişme sürecini Etkileyen Bir Öğe olması 15. Hızlı nüfus artışı hızlı kentleşmeyi getirmektedir. Bu da az gelişmiş ülkelerde önemli bir soruna yol açmaktadır. Az gelişmiş ülkelerde; yıllık ortalama nüfus artışı %2-3 olarak gerçekleşir. Kentsel nüfuslarda %6-7 artmaktadır. Gelişmiş ülkelerde ise; yıllık ortalama nüfus artış hızı %0-1 olurken, kentsel nüfusları ise %1-2 arasında artmaktadır. Bu ülkelerde nüfustaki yıllık artış oldukça yavaş seyrettiği için, kentleşmede yavaş olmaktadır. Az gelişmiş ülkelerle gelişmiş ülkeler arsındaki ilişkiler çerçevesinde, gelişmiş ülkenin az gelişmiş ülke üzerinde sömürücü ticaret kapitalizmine dayanan bir üstünlük kurması sonucunda bu ülkelerinde büyük iç, ticaret ve yönetim bölgelerinin oluşmasını ve gelişmesini körükleyen bir kentleşme biçimidir. 16. Diye tarif edilen bağımlı kentleşme azgelişmiş ülkelerdeki kentleşme biçimini açıklamak içinde kullanılabilir. 13 Eyüp İşbir; Kentleşme Metropolitan Alan ve Yönetimi; AİTİA yayını; Ankara :1982; s. 8-9. 14 İhsan Sezal; Kentleşme; Ağaç Yayınları; Alternatif Üniversite Serisi; İstanbul; s. 23 15 G. Kemal Kartal; Kentleşme ve İnsan; TODAİE Yayını No: 175; Ankara:1978; s. 4-5. 16 Ruşen Keleş; Kentleşme ve Konut Politikası; İmge Kitabevi; Ankara:1993; s. 62-63.