18 Çalıştay: STÖ ler Açısından Barışçıl Toplantı Hakkı 11 Şubat 2015, Ankara Giriş Bu etkinlik, TACSO Projesinin STÖ lerin politika ve yasa yapımına aktif katılımını geliştirme ile STÖ lerin kendi misyonlarını gerçekleştirmelerine etkide bulunan yasal çerçevenin gelişmesi yönündeki proje hedefleri ile ilişkili olarak düzenlenmiştir. Barışçıl Toplantı Hakkı konusu, bu alanda çalışan bir çok STÖ ve sivil hareketin asli misyonları ile ilişkili olduğu kadar, Türkiye nin AB katılım sürecinde önemli bir alan olan temel haklar alanı için de kritiktir. STÖ ler Açısından Barışçıl Toplantı Hakkı Çalıştayı nda Meclis gündeminde olan İç Güvenlik Paketi kapsamındaki düzenlemeler hakkında STÖ lerin değerlendirme ve güncel çalışmalarını farklı tematik alanlarda çalışan diğer STÖ lerle paylaşabilmelerini sağlamak; toplantı ve barışçıl gösteri hakkı alanında STÖ işbirliği ile ortaklaşma olanaklarının ele alınmasını sağlamak, düzenlemenin yapım sürecine katılmak ve yasanın etkilerinin izlenmesi konusunda STÖ lerin ortak olanaklarını araştırmak hedeflendi. Toplantı Katılımcıları STÖ ler Açısından Barışçıl Toplantı Hakkı Çalıştayı, farklı alanlarda çalışan 24 STÖ/sivil girişimden 30 temsilcinin katılımı ile gerçekleştirildi. Katılımcıların çalışma alanları arasında insan hakları, kadın hakları, LGBT hakları, çocuk hakları, engelli hakları, demokrasi ve çevre bulunuyordu. Tartışmanın Ana Hatları STÖ ler Açısından Barışçıl Toplantı Hakkı Çalıştayı, katılımcıların, toplantının gerçekleştiği tarihte TBMM'de bulunan «Güvenlik Paketi» ile düzenlenen alanlara ilişkin değerlendirme ve bu alanlardaki deneyimlerinin farklı oturumlarda tartışılması ile gerçekleştirildi. Açılış konuşmalarını takiben, katılımcılar örgütleri ve yasa tasarısına yönelik bir çalışmaları varsa, çalışmaları hakkında kısaca bilgi verdiler. İnsan Hakları Ortak Platformu temsilcisi olarak ilk panelde yer alan Feray Salman, iç güvenlik yasa tasarısının içinde pek çok hak alanını olumsuz yönde etkileyecek bir dizi teklif olduğunu belirtti. IHOP olarak, bu alanda çalışmaya 2007 yılında Polis Vazife ve Salahiyetleri Kanunu ile, polisin silah ve güç kullanma yetkilerini artıran yasanın gündeme gelmesi ile başladıklarını ve mevcut yasa tasarısı ile ilgili de bireysel ve kolektif çalışmalar içinde olduklarını belirtti. İHOP un paket hakkındaki açıklamalarını (http://www.ihop.org.tr/index.php?option=com_content&view=article&id=1201:2015-01- 23-09- 24-33&catid=25) 1
28 paylaştı. Salman konuşmasında, 1996 yılında anayasa mahkemesi tarafından iptal edilmesine rağmen 2007 yılında yeniden benzer şekilde getirilmiş olan Polis Vazife ve Salahiyetleri Kanununda Değişiklikler Yapılmasına Dair Kanun a ilişkin olarak yürüttükleri mücadeleyi aktardı. 2007 yılındaki süreçle ilgili olarak; seçmenlerin kişi güvenliği, konut dokunulmazlığını, özel yaşamın gizliliği hakkını, örgütlenme özgürlüğünü ihlal eden değişiklikler içeren bu kanunun iptali için yürüttükleri kampanya ile Anayasa Mahkemesine başvuracak 110 milletvekili aradıklarını ancak bulamadıklarını, ve tüm çabalarına rağmen söz konusu düzenleme ile kolluk kuvveterinin silah kullanma yetkisinin artırıldığını söyledi. Halen Türkiye İnsan Hakları Vakfı, İnsan Hakları Derneği, Uluslararası Af Örgütü, İnsan Hakları İzleme Örgütü ve Baran Tursun Vakfı'nın bu alanı düzenli olarak izleyerek raporladığını ekledi. İHOP'un Polis Vazife ve Salahiyetleri Kanununda Değişiklikler Yapılmasına Dair Kanun a ilişkin hazırladığı rapora web sitesinden ulaşılabilir: http://www.ihop.org.tr/index.php?option=com_content&view=article&id=112:pvskdaki- deiiklikler- neden- kaldrlmaldr&catid=37:2014-07- 24-09- 03-56&Itemid=46 Salman, insan hakları perspektifinden bakıldığında barışçıl gösteri özgürlüğü hakkının Türkiye'de en çok ihlal edilen haklardan biri olduğu ifade etti, ardından barışçıl gösteri hakkını korumayı kabul eden devletlerin uyması gereken hükümler konusunda kısa bir bilgilendirme yaptı. Türkiye'nin bölgesel ve uluslararası insan hakları sisteminin bir parçası olduğunu, dokuz tane BM İnsan Hakları Sözleşmesi nden sekizini imzalayıp Meclisten geçirerek, anayasanın 90. Maddesi uyarınca uygulama yükümlülüğünü üstlenmiş bulunduğunun altını çizdi. Barışçıl toplantı hakkı konusundaki uluslararası standartları aktaran Salman Türkiye deki boşluğa işaret etti: BM Kişisel ve Siyasal Haklar Sözleşmesi nin 21. Maddesi; barışçı toplantı hakkının sözleşmeyi imzalayan devletlerce tanınacağını ve kamu güvenliği, kamu düzeni, kamu sağlığı ve başkalarının hak ve özgürlüklerinin korunması bakımından gerekli sınırlamalardan başka sınırlama getirilemeyeceğini söyler. Ancak burada söz edilen kamu güvenliği, kamu düzeni ve kamu sağlığı tanımları devletin değil halkın güvenliği için konulmuştur. Türkiye de bu tanımlar hukuki olarak yok, kamu iradesinin zihninde farklı şekilde yorumlanarak devletin güvenliği olarak algılanıyor Salman ayrıca, BM İnsan Hakları Konseyi nin 2012 yılında barışçıl protestolar bağlamında insan haklarının korunmasını hükümetlere hatırlatan bir kararı olduğundan söz etti. Salman a göre, Konseyin bu kararı, sözleşmeyi onaylamış devletler bakımından bir rehber ilke niteliği taşımaktadır ve dikkat edilmesi gereklidir. Bu karara göre, barışçıl protestolar bağlamında devletler güç kullanımından kaçınmalı, güç kullanımı mutlak olarak gerekli olduğu durumlarda ise aşırı veya gelişigüzel güç kullanımına kimsenin maruz kalmaması sağlanmalıdır. Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi ve sözleşmenin uygulama aracı olan Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi nezdinde Türkiye nin karnesinin kötü olduğunu ifade eden Salman : AİHS de 11. Madde ile korunan bireysel haklardır ve bireysel ifade özgürlüğü kolektif bir nitelik arz ediyorsa bu barışçıl toplanma özgürlüğüdür, devlet bu kolektif alanı korumalıdır. 2
38 Salman, 11. Madde nin koruduğu alanın, sadece toplanma özgürlüğünü değil, oturma eylemini, makul bir gerekçesi varsa işgali de kapsadığını ancak şiddet içerikli gösterileri koruma altına almadığını ifade etti. Bazı gösterilerde bir takım grupların şiddet kullanmasının, bütün bir gösterinin şiddet içerikli bir eylem olduğu anlamına gelmeyeceğini söyleyen Salman, Türkiye de bu ayrımın yapılmadığını belirtti ve devletin şiddeti önlemek için makul önlemler alması gerektiğinin altını çizdi. Salman, AİHM de Ataman Grubu Davaları olarak adlandırılan kararlarda ortaya çıkan 5 bulgunun da AİHS'nin 11. (toplanma ve örgütlenme özgürlüğü), 3.(işkence yasağı) ve 13. (etkili bir hukuki yola başvurma hakkı) maddelerinin ihlal edildiğini gösterdiğini belirtti: http://www.bianet.org/bianet/toplum/160915-ihop-toplanti-vegosteri-yuruyusleri-kanunu-nu-ya-degistirin-ya-da-kaldirin Feray Salman'ın sunumunun ardından iç güvenlik paketindeki düzenlemelere ilişkin hukuki unsurları anlatmak için Kadın Koalisyonu adına söz alan Avukat Oya Aydın; tasarının güvenlik alanında şimdiye kadar hazırlanmış en kötü teklif olduğunu belirtti. Aydın, söz konusu yasa ile 2007'deki değişikliklerle polis devletine giden yolda daha fazla mesafeyi ifade ettiğini ve yargının tamamen devre dışı bırakılarak, özgürlüğün ve güvenliğin tümüyle kolluğun denetimi altına alınmış olacağını ifade etti. Hukuk devletinin asgari gerekliliğinin; suç ve cezanın yargı organlarınca, yargısal faaliyet olarak yürütülmesi olduğunu belirten Aydın, bu taslak ile yargısal faaliyetin idari faaliyet olarak değiştirildiğini ve suç ve cezanın kovuşturulmasının valiliklerin yetkisine verildiğini söyledi. Aydın sunumunda yasa teklifi ile toplam 21 kanunda yapılacak değişikliklerin ne anlama geleceği hakkında bilgi verdi : «En temel değişiklikler; Polis Vazife ve Salahiyetleri Kanununda ve Ceza Muhakemesi Kanununda ve Toplantı ve Gösteri Yürüyüşleri Kanununda yapılacak değişikliklerdir. Dolaylı da olsa hak ve özgürlükleri etkileyecek diğer değişiklikler ise Polis ve Jandarma Teşkilatlarında yapılacak değişiklikler. Düzenleme ile Polis ve Jandarma Teşkilatları tamamen İçişleri Bakanlığı nın denetimi altına giriyor. Aydın; 2007 de polise verilen durdurma yetkisine, yasal bir zemin getirildiğini ifade etti. CMK da aramayı düzenleyen maddede aramanın sınırlamalarının da belirtildiğini, bir makul şüphe içermesi ve yargı denetimine sunulması gerektiğini anlatan Aydın, yeni yasada ise, polisin istediği kişilerin evlerini, arabalarını, özel eşyalarını arayabileceğini ve bu aramanın bir yargı denetimine sunulması gerekmeyeceğini belirtti. Bu durumun da özellikle kadınların, öğrencilerin, LGBT bireylerin aleyhine kullanılacağı endişesini ifade etti. Yeni düzenlemede yakalama tedbirine getirilen değişiklikle 13. Maddenin de yasal temeli olmayan alıkoymalara sebep olacağını ifade eden Aydın, 15. maddedeki ifade alma tedbirine getirilen değişiklik ile ise polisin müşteki, mağdur ve tanık ifadelerini işyerinde, evlerinde alabileceğini, evde yapılacak aramada avukat bulunmasının mümkün olmayabileceğini belirtti. Bu değişikliklerin yine kadın ve LGBT bireyler için sakıncalı sonuçları olacağını ifade etti. 16. madde ile getirilen boyalı su kullanma yetkisinin kimyasal silah kullanımına sebep olacağını söyleyen Aydın, yasadaki bir diğer değişikliğin ise kolluk kuvvetlerinin ölüme sebebiyet vermekten aldığı cezayı ortadan kaldırmaya yönelik olduğunu, toplantı ve yürüyüşlerde polise direnen kişilere ateş etme yetkisinin polise verileceğini ifade etti. 3
48 Yasadaki bir başka değişiklik ile, polise istihbari dinleme yetkisinin de verileceğini ifade eden Aydın; bu yetkinin eskiden yalnızca Jandarma'nın elinde olduğunu, polisin ancak ortada suç şüphesi varken istihbari dinleme yetkisi olduğunu söyledi. Şimdi bu yetkinin polise de hakim kararına gerek olmadan verileceğini ifade etti. Aydın; asıl vurucu değişikliğin toplantı ve gösteri yürüyüşleri kanununda yapıldığını, toplantı ve gösterilere katılan herkesin hapis cezasını göze almak zorunda kalacağını belirtti. Aydın, önleyici gözaltı maddesine fuhuş un eklenmesi ile, polisin geleneksel aile yapısının dışında kalan evlerden istediği kişiyi gözaltına alabileceğini de ekledi. Sonraki sunumda ise Nalan Erkem, Türkiye deki devlet merkezli güvenlik anlayışına karşı dünyadaki birey odaklı yeni güvenlik anlayışından bahsetti. Soğuk savaş dönemindeki ulus devleti merkeze alan güvenlik anlayışının bireylere, topluluklara, azınlıklara zarar verdiğinin süreç içinde ortaya çıktığını ve 1994 tarihli BM raporuyla gündeme getirildiğini ifade etti: Soğuk savaşın bitişiyle başlayan sınır içi çatışmalar ve gerilimler dikkatleri devlet merkezli tehditlerden insanlığa yönelik tehditlere çevirmiş, güvenlik politikalarının demokratikleştirilmesi ve devletin bu politikaların merkezinden çıkarılarak bireyin merkeze alınması önem kazanarak insani güvenlik kavramı ortaya çıkmıştır. İnsan güvenliği kavramının küresel politikaların merkezine oturmasına yol açan bir diğer faktör de iletişim devrimi sonrasında terörizm, iç savaşlar, yoksulluk, salgın hastalıklar, doğal afetler, çevre sorunları gibi meselelerin başta gelişmiş ülkeler olmak üzere tüm dünyada daha çok görünür hale gelmesidir. Kanada, Japonya, Norveç ve Danimarka gibi ülkeler de BM mekanizmalarında yoğun lobi çalışmalarında bulunarak insani güvenlik kavramının öncelik kazanmasına yardımcı olmuştur. Erkem, günümüzde bireysel güvenlik, ulusal güvenlik ve küresel güvenlik kavramlarını birlikte değerlendiren yeni bir güvenlik anlayışı olduğunu ifade etti. Güvenlik politikalarını belirleme yetkisinin devletlerden alınarak insan merkezli güvenlik politikalarının tüm ülkelerde hayata geçmesi için küresel bir dayanışma ve küresel eylemlerin gerekliliğinin altını çizdi. Türkiye'de de insan güvenliği ve özgürlüklerine tehdit oluşturan İç Güvenlik Paketiyle etkin bir mücadelenin, bu perspektiften yürütülmesinin yararlı olacağını ifade etti. Erkem, BM nin insani güvenliğe yönelik tehditleri yedi kategoride tanımladığından bahsetti; 4
58 Birle mi Milletler insani güvenli e yönelik tehditleri yedi kategoride belirlemi tir. Bunlar; (i) ktisadi güvenlik: bireyler için üretken ve kârlı bir i ten ya da son çare olarak bir tür devlet sigortasından edinilmi temel bir gelirin temin edilmesidir. ii) Gıda güvenli i: her insanın temel gıdaya hem fiziki hem de iktisadi eri iminin her zaman için temin edilmesidir. (iii) Sa lık güvenli i: hastalıklardan ve sa lıksız hayat tarzlarından asgari bir korumanın garanti edilmesidir. (iv) Çevre güvenli i: insanların kısa ve uzun dönemde do anın tahrip edici etkilerinden, do adaki insan yapımı tehditlerden ve do al ortamın bozulmasından korunmasıdır. (v) Birey güvenli i: insanların vatanda ba ı ile ba lı oldu u devletin ya da di er devletlerin, bireylerin, grupların baskısından ( iddetten); ev içindeki kötü muameleden ve iddet uygulayan ebeveynlerden korunmasıdır. vi) Toplum güvenli i: insanların geleneksel ili kilerinin ve de erlerinin kaybolmasının önlenmesi ile mezhepsel ve etnik iddetten korunmasıdır. vii) Siyasal güvenlik: insanların temel insan haklarına saygı gösterildi i bir toplum içinde ya amasının; bireylerin ve grupların, hükümetin fikirlere enformasyon üzerinde denetim uygulamasına kar ı özgürlüklerinin temin edilmesidir. Erkem, birey odaklı insani güvenlik yaklaşımının bireye yönelik tehditleri bireyin hak ve özgürlüklerini ihlal etmeden ortadan kaldıran bir yaklaşım olduğunu, her koşulda bireyi merkeze alabilecek küresel çözümlerin üretilmesini gerekli kıldığından söz etti ve insan güvenliği yaklaşımının insanların; v Korkudan uzak yaşama hakkı v Yoksunluktan uzak yaşama hakkı v Tehlike etkisinden uzak yaşama hakkı v Onurlu bir yaşam sürme hakkını temel aldığını söyledi. Erkem İç Güvenlik yasa tasarısının, eski devlet güvenliği mantığıyla hazırlanmış, bireylerin güvenliğini, insan haklarını tamamen göz ardı eden ve ortadan kaldırmayı hedefleyen bir tasarı olduğunu da ifade etti. HYD nin İnsani Güvenlik alanında yürüttüğü, AB destekli bölgesel Barış, Toplumsal Mutabakat ve İnsani Güvenlik için Yurttaşlar Ağı projesi hakkında detaylı bilgiyi web sitesinden edinebilirsiniz: http://cn4hs.org/tr Sunumların ardından, STÖ temsilcileri kendi çalışma alanlarında yasanın oluşturabileceği tehditleri; kendi örgütlerinin kamu idaresi ve kollukla yaşadıkları deneyimleri, tanık olmuş olabilecekleri, bir başka örgütün bu konudaki deneyimleri ve yine kendi örgütleri açısından yasanın neler getirebileceği üzerinden durum değerlendirmesi yaptıkları, deneyimlerini paylaştıkları bir tartışma oturumu gerçekleşti. Tartışmalar sonunda öne çıkan noktalardan biri, son yıllarda özellikle hak temelli örgütlere artarak uygulanan idari ve mali denetimlerin, usulsüzlük olmamasına rağmen kesilen para cezalarının, bir tür adli vaka haline getirilerek, STÖ leri itibarsızlaştırmakta kullanılan bir yol olduğu idi. STÖ leri kamuoyunda itibarsızlaştırmak ve böylece destek ağını ellerinden alarak etkisizleştirmenin bir politika haline dönüştüğü konuşuldu. Kamu 5
68 idaresinin bu uygulamalarının, yapılan ihlallerin raporlanması ve hak savunucularının yalnızlaştırılmaması gerektiğinin altı çizildi. Bir başka sorun olarak devletin kendi STÖ lerini oluşturduğu konuşuldu. Devletin muhalif politik STÖ lerin sözünü değersizleştirerek kendi sivil toplum alanını yarattığı, bu yasayla bu alanın dışındaki tüm örgütlerin tehdit olarak gösterileceği belirtildi. Daha önce zor da olsa işbirliği yapılabilen kamu kurumlarının, bundan sonra sadece hükümetin onayladığı STÖ lerle çalışmasının yasal dayanağının yaratılacağı ifade edildi. Paketin kadınlar, LGBT bireyler ve çocuklar için özel öneme sahip yeni tehlikeler getireceği ve daha çok gösteri, basın açıklamaları, işgal, oturma eylemleriyle gerçekleşen çevre alanındaki savunu etkinliklerini de sekteye uğratacağına dikkat çekildi. Bir diğer önemli nokta olarak; uluslarası kurumları zorlayıcı bir hat çizilmesi gerektiği, AB Konseyi'nin hükümetin yaptığı aleni ihlallere ses çıkarmaması, baskılarını sineye çekmesi durumunda hedefin sadece hükümet olamayacağı, insan haklarının tesisi için sözleşmeler yapan ve mevzuatlar oluşturan tüm kurumların sorumluluk alması gerektiği tartışıldı. Öğle yemeğini takiben katılımcılar dört gruba ayrılarak çalışma gruplarında yasa tasarısının yasalaşmasını engellemek için ve yasalaşması durumunda, hangi araçlarla, kiminle, ne zaman, nerede ne şekilde çalışmalar yapabilecekleri üzerine öneriler geliştirerek kampanya fikirleri üzerinde çalıştılar. Çalıştayda katılımcılarla yürütülmekte olan STÖ kampanyaları ve açıklamaları paylaşıldı. Bunlar arasında: Kadın Koalisyonu (http://www.kadinkoalisyonu.org/yeni/ic- guvenlik- yasa- tasarisi- ile- guvenligimiz- buyuk- tehdit- altinda/) Denge Denetleme Ağı (http://www.birarada.org/tr/16644/ic- Guvenlik- Keyfi- Guvenlige- Donusur- mu) Türkiye İnsan Hakları Vakfı (http://tihv.org.tr/turkiye- insan- haklari- vakfinin- tihv- yeni- ic- guvenlik- paketinin- elestirisi/ ) İnsan Hakları Derneği (http://ihd.org.tr/index.php/baslamalarinmenu- 77/genel- merkez/2937- hukuk- devleti- icin- ic- guvenlik- yasa- tasarisi- geri- cekilsin.html) açıklamaları bulunuyordu. Ayrıca katılımcılarla TİHV, Helsinki Yurttaşlar Derneği, İHOP ve TACSO yayınları da paylaşıldı. Toplantının ardından ise çalıştay katılımcılarından Uluslararası Af Örgütü «İç Güvenlik Paketine Hayır» başlıklı bir imza kampanyası başlattı http://chn.ge/1fpb058 Gündem Çocuk Derneği bir basın açıklaması yayınladı http://www.gundemcocuk.org/haberler/ic- guvenlik- yasa- tasari- yasalasirsa- cocuk- olumleri- ve- tutuklu- cocuk- sayisi- artacak/ Ekoloji Kolektifi iki ayrı açıklama yayınladı 6
78 http://www.kuzeyormanlari.org/2015/02/19/ic- guvenlik- paketi- kent- ve- ekoloji- mucadelelerini- neden- ilgilendiriyor/ https://twitter.com/ekolojikolektif/status/568132025812717568 EKLER Ek 1: Toplantı Gündemi Ek 2: Katılımcı Listesi EK- 1 Toplantı Gündemi 09:00 09:30 Kayıt 09:30 09:45 Açılış ve Tanışma 09:45 11:35 Panel Oturumu: Güvenlik Paketi STÖ ler için Ne Anlama Geliyor - 1 - - - - Türkiye de Barışçıl Toplantı Hakkı konusundaki Çalışmalar ve Uluslararası Standartlar (Feray Salman, IHOP) Güvenlik Paketinde Ne Tür Düzenlemeler Var? ( Oya Aydın Avukat) Güvenlik Paketine İnsani Güvenlik Açısından Bakmak (Nalan Erkem- Hyd) Soru ve Yanıtlar 11:35-11:50 Kahve Arası 11:50 13:00 Tartışma Oturumu: Yasa Tasarısı STÖ lerin çalışmaları açısından ne getiriyor? 13:00-14:00 Öğle Yemeği 14:00 15:30 Tartışma Oturumu: STÖ ler Açısından Güvenlik Paketinin yasalaşması sürecinde olası ortaklıkların tartışılması 15:30-16:00 Kahve Arası 16:00-17:30 Tartışma Oturumu: Güvenlik paketinin yasalaşması durumunda STÖ lerin gerçekleştirebileceği izleme ve temel hakların korunmasında ortak stratejilerin tartışılması 7
88 17:30-18:00 Kapanış Oturumu EK- 2 Katılımcı Listesi No STK Adı Çalışma Alanı 1 Mersin İHD İnsan Hakları 2 Akyaka Dayanışması Çevre 3 Türkiye İnsan Hakları Vakfı (TİHV) İnsan Hakları 4 Çocuklara Yönelik Ticari Cinsel Sömürü ile Mücadele Ağı (ÇTCS) Çocuk Hakları 5 Helsinki Yurttaşlar Derneği Demokrasi ve Barış Çalışmaları 6 İnsan Hakları Ortak Platformu İnsan Hakları 7 Ceza İnfaz Sisteminde İnsan Hakları Derneği İnsan Hakları 8 Kadın Koalisyonu Kadın Hakları 9 Pembe Hayat LGBTT Dayanışma Derneği LGBT Hakları 10 Sivil Toplum Geliştirme Merkezi Sivil Toplumun Gelişimi 11 Kadın Adayları Destekleme Derneği Kadın Hakları 12 Eşit Haklar için İzleme Derneği Ayrımcılık 13 Ka.DER Ankara Kadın Hakları 14 Avrupa Birliği Türkiye Delegasyonu AB Kurumu 15 Ekoloji Kolektifi Çevre 16 Uluslararası Af Örgütü İnsan Hakları 17 Kadın Emeği ve İstihdamı Girişimi (KEİG) Kadın Hakları 18 CIVICUS İfade ve Örgütlenme Özgürlüğü 19 Gündem Çocuk Çocuk Hakları 20 Türkiye Özürlüler Eğitim ve Dayanışma Vakfı (ÖZEV) Engelli Hakları 21 Özgürlüğünden Yoksun Gençlerle Dayanışma Derneği ( Öz- Ge Der) Çocuk Hakları 22 Kaos GL LGBT Hakları 23 İnsan Hakları Derneği İnsan Hakları 24 Çocuk Alanında Çalışan Avukatlar Ağı (ÇAÇAv.) Çocuk Hakları 8