14. Bitkisel İlaç Hammaddeleri Toplantısı, Bildiriler, 29-31 Mayıs 2002, Eskişehir, Eds. K.H.C.Başer ve N.Kırımer Web de yayın tarihi: Haziran 2004 ISBN 975-94077-2-8 TÜRKİYE DE YENİ BİR ENDEMİK TÜR: SIDERITIS GULENDAMIAE H. DUMAN & F.A. KARAVELİOĞULLARI (LABIATAE) Ayla Kaya 1, Fatih Satıl 2, Gülendam Tümen 2, K. Hüsnü Can Başer 3 1 Anadolu Üniversitesi, Eczacılık Fakültesi, Farmasötik Botanik Anabilim Dalı, 26470, Eskişehir 2 Balıkesir Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Biyoloji Bölümü, 10100, Balıkesir 3 Anadolu Üniversitesi, Eczacılık Fakültesi, Farmakognozi Anabilim Dalı 26470, Eskişehir GİRİŞ Labiatae familyasında yer alan Sideritis cinsinin revizyonu, Flora of Turkey de A. Huber-Morath tarafından yapılmıştır. Bu revizyona göre cinsin ülkemizde 40 kadar türü bulunmaktadır. Cinsin endemizm oranı % 77.5 olup, başlıca Batı ve Güney Anadolu da yayılış göstermektedir (1). Son 10 yıl içerisinde Duman ve arkadaşlarının çalışmaları sonucu, dünya için 5 yeni Sideritis türü daha tespit edilmiştir. Sideritis gulendamiae de bunlardan birisidir. İlk kez Duman ve Karavelioğulları tarafından Sivrihisar-Afyon arasından 1993 yılında toplanan türün teşhisi, aynı yazarlar tarafından yapılmış ve isimlendirilmiştir. Ayrıca bu çalışmada bitkinin genel görünüşü ile kaliks ve korollasının şekli de verilmiştir (2). Daha sonra da Türkiye florasının 11. cildinde yer almıştır (3). Bu çalışma, Sideritis türleri üzerinde yapılan araştırmaların bir devamı şeklindedir. Yetiştiği bölgelerde dağ çayı adı ile toplanıp, halk arasında çay olarak kullanılan bitkinin iki farklı lokalitesinden toplanan örnekleri morfolojik ve anatomik olarak çalışılmış ve gövdeyaprak tüy örtüsü ile nutlet yüzey mikromorfolojisi Taramalı Elektron Mikroskobunda (SEM) incelenmiştir. MATERYAL ve METHOD Araştırma materyali Temmuz 1993 ve 1995 de Sivrihisar ve Mihalıçcık yakınlarından toplanmıştır. Bitkiler Anadolu Üniversitesi Eczacılık Fakültesi Herbaryumunda ( ESSE 10706 ve 11461) muhafaza edilmektedirler. Türün deskripsiyonu ve ayrıntılı çizimleri, herbiye materyallerine dayanarak yapılmıştır. Anatomik çalışmalar için % 70 lik alkol içinde saklanan örneklerden yararlanılmıştır. Gövde ve yapraktan alınan ince kesitler sartur reaktifi ile boyandıktan sonra gliserin-jelatinle daimi hale getirilmiştir. Çizimler Nikon Eclips E 600 araştırma mikroskobunun resim çizme tübü ile gerçekleştirilmiş ve fotoğrafları çekilmiştir. Ayrıca gövde ve yaprak yüzey parçaları ile tohum örneği SEM de incelenmek üzere çift yüzlü yapışkan karbon bant üzerine monte edilerek altınla kaplanmış ve resimler Cam Scan S4 taramalı elektron mikroskobu ile çekilmiştir. 490
Morfolojik Gözlemler Sideritis gulendamiae H. Duman & Karavelioğulları Bitki beyazımsı renkte, çok yıllık, basit veya dallanmış, yoğun, basık beyaz yünsü tüylü, 20-60 cm. Yapraklar yoğunca basık beyaz yünsü tüylü. Taban yaprakları çok sayıda, rozet şeklinde, oblanseolattan spatulata kadar, 7-40 x 2-5 mm, düz bazen hafifçe serrat. Gövde yaprakları genellikle sapsız, kenarda düz bazen hafifçe serrat, tepede akut, altta oblanseolatspatulat, 40-50 x 4,5-5 mm; ortada genellikle linear 18-35 x 2-4 mm, üstte lanseolattankordata kadar, 7-13 x 2,5-4,5 mm. İnternodlar 5,5-9,5 cm. Çiçek durumu basit veya dallanmış, 2,2-6,5 (-15) cm. Vertisiller 2-8, 6 çiçekli, 0,5-60 mm mesafeli. Brakteler beyazımsı, orbikular-kordat, akuminat, yoğun, basık beyaz yünsü tüylü, 7-14 x 7-9 mm, 2-9 mm lik akumen dahil. Kaliks 7-8 (-9) mm, tubulat, gamosepal, yoğun karmaşık tüylü, dişler triangular-lanseolat, akut, 1,5-2,5 (-3) mm, iç kısımda tüylü. Korolla sarı, 10,5-12 mm, tubulat, gamopetal, bilabiat, dışta korolla tübünün yarısına kadar tüylü, iç kısımda dudaklarda tüylü. Alt dudak kenarları kahverengi çizgili. Üst dudak 3-4 mm bifid, alt dudak 2,2-3 mm, 3- loblu orta lob yan loblardan biraz daha uzun. Stamenler 4, didinam. Üst stamenlerde anterler 1,5 mm, filamentler 1,8-2 mm tüylü, alt stamenlerde anterler 0,8 mm filamentler 1,5 mm tüysüz ya da hafif tüylü. Ovaryum üst durumlu 2 karpelli, 4 gözlü, stilüs sarı, 5 mm, ginobazik, bifid, loplar eşit değil, alt lop geniş olup üst lobu sarmakta. Nukslar 2,5-2,8 x 1,8-2 mm, kahverengi, triangular-ovat, tepede yuvarlak, tüysüz (Şekil 1-2). Şekil 1: a-bitki b-gövde tüyü c-üst brakte d-orta brakte e-alt brakteler f-üst yapraklar g-orta yapraklar h-alt yapraklar Şekil 2:: a-çiçek b-kaliks c-kaliks iç yüzey d-korolla e-korolla iç yüzey f-nutletler 491
Mikromorfolojik Gözlemler Gövde ve yaprak tüy örtüsünün SEM de alınan görüntülerinde tüylerin oldukca uzun, yoğun ve karmaşık olarak dağıldıkları görülmektedir. Nutlet testa yüzeyinde poligonal hücrelerin retikulat bir yapıda olduğu ve tepe kısımlarında düzensiz protuberkulatların varlığı dikkat çekicidir (Şekil 3-4). Şekil 3: nutlet ve SEM de nutlet yüzeyi Şekil 4: SEM de tüy örtüsü, gövde ve yaprak Korolojik ve Ekolojik Özellikler Sideritis gulendamiae 880-950 m lerde, jipsli ve marnlı steplerde yayılış göstermektedir (Duman et al. 1995). Typus: Turkey B3 Eskişehir: Sivrihisar-Afyon, Aşağıkepen köyü güneydoğusu, jipsli step, 900-950 m, 20.07.1993, Duman 5219&Aytaç (holo-gazi; iso-ank, HUB). B3 Eskişehir:Sivrihisar-Afyon, Aşağıkepen köyü güneydoğusu, 900-950 m, 10.07.1993, Duman 5017 & Karavelioğulları; ibid, 20.7.1993, ESSE 10706; 21.8.1993, Duman 5236 Aytaç & Dönmez; ibid. 13.08.1994, Duman 5660; 30.07.1993, Aytaç 6297, Mihalıççık, Alper ovası, Doğanoğlu köyü batısı, 880-950 m, 23.07.1993, Aytaç 6187; Mihalıççık-Alpu yolu 21. km, yolun sağındaki jipsli tepeler, 900 m, 15.7.1995, K.H.C. Başer 1102, A. Altıntaş, M. Kürkcüoğlu, ESSE 11461. 492
Türün çiçeklenme zamanı: Temmuz-Ağustos. Anatomik Gözlemler Gövde Gövde dört köşeli, en dışta kütikula ve altında bir sıralı epiderma yer almaktadır. Epiderma dar, uzun hücreli, alt ve üst çeperleri kalınlaşmış, yan çeperleri daha incedir. Epidermanın üzeri yoğun bir şekilde çok hücreli örtü tüyleri ile kaplıdır. Salgı tüyleri genellikleri başı tek hücreli, sapı kısa 1-2 hücrelidir. Epidermanın altında, köşelerde gayri muntazam şekilli 3-8 sıra kollenkima tabakası bulunur. Köşelerarasında epidermanın altında 2-4 sıralı, ergastik maddeler taşıyan parenkima dokusu yer alır. Ergastik maddelerce zengin bu hücrelerin altında köşelerde ve köşelerarasında birkaç sıra yer yer ezilmiş parenkima hücreleri bulunur. Endoderma tabakası tek sıra belirgin bir halka şeklindedir. Endodermayı meydana getiren hücreler diğer hücrelere oranla iri ve ince çeperli olup, dikdörtgen ya da oval şekillidir. Endodermanın altında yer yer floem tarafından kesintiye uğramış sklerankima hücrelerinden oluşan periskl yer alır. Sklerenkima hücreleri genellikle 1-2, nadiren 3 sıralıdır. Floem 2-5 sıra, gayrimuntazam şekilli hücrelerden oluşmuştur. Kambiyum belirsizdir. Sekonder ksilem geniş halka şeklinde trake ve trakeidlerden meydana gelmiştir. Sekonder öz kolları genellikle 1 sıralıdır. Demetlerarasında da genellikle sekonder ksilemin devam ettiği görülmektedir. Primer ksilem öze doğru itilmiştir. Ksilemi geniş bir öz bölgesi takip etmektedir. Öz merkezde ince, büyük ve yuvarlak hücreliyken, ksileme doğru kalınlaşan küçük ve yuvarlak parenkimatik hücrelerden meydana gelmiştir (Şekil 5). 493
Şekil 5: Gövde enine kesit, A. anatomik B. şematik C. örtü tüyleri D. salgı tüyleri; ep-epiderma enendoderma f-floem ko-kollenkima ks-ksilem ku-kutikula ö-öz ök-öz kolu öt-örtü tüyü p-parenkima s-salgı tüyü sk-sklerenkima Yaprak Epiderma genellikle eni boyundan uzun dikdörtgen şeklinde veya oval-kare hücrelerden oluşmuş ve üzeri ince bir kutikula ile örtülüdür. Alt ve üst çeperleri yan çeperlere nazaran daha kalındır. Üst epiderma hücreleri, alt epiderma hücrelerinden daha büyüktür. Orta damar bölgesinde ise üst epiderma hücrelerinin alt çeperlerinin daha kalınlaştığı gözlenmiştir. Her iki epidermada da örtü ve salgı tüyleri bulunmakla birlikte örtü tüyleri salgı tüylerinden daha yoğundur. Örtü ve salgı tüyleri gövdedekilerle aynı özelliktedir. Labiatae tipi salgı tüyleri yok denecek kadar az bulunmaktadır. Stomalar yaprağın her iki yüzünde gözlenmiş olup (amfistomatik), alt yüzde daha yoğundur. Enine kesitle epiderma hücrelerinden daha yukarı seviyede (higromorf stoma) dir. Palizat parenkiması üst epidermanın altında bir yada iki sıra halinde dizilmiştir. Sünger parenkiması ise 2-3 sıra hücreden oluşmuştur. Bu hücreler ya alt epidermaya kadar devam eder veya alt epidermada bulunan 1 sıralı palizat parenkiması hücreleri ile yer yer kesintiye uğrar. Orta damar iyi gelişmiştir ve enine kesitte dışa doğru bir çıkıntı oluşturmuştur. Bu bölgede üst ve alt epidermanın altında 2-3 sıra halinde kollenkima dokusu yer alır. Kollenkimanın altında yer yer ezilmiş 1-2 sıra parenkima bulunur. Ksilem yaprağın üst epiderması yönünde, floem ise alt epidermaya bakan taraftadır. Floemin dış tarafında yer yer tekli sklerenkima hücrelerine rastlanmıştır. İletim demeti, iri parenkimatik hücrelerden oluşan bir kın ile kuşatılmıştır. Yan demetlerde ise, ya ksilem üstten geniş bir sklerenkimatik hücre grubu ile desteklenmiştir ya da tamamen sklerenkima hücrelerinden meydana gelmiştir (Şekil 6). 494
Şekil 6: Yaprak enine kesit, A. şematik B. Anatomik; ae-alt epiderma dk-demet kını f-floem ko-kollenkima ks-ksilem öt-örtü tüyü pp-palizat parenkima s-salgı tüyü sp-sünger parenkiması st-stoma üe-üst epiderma SONUÇ ve TARTIŞMA Morfolojik gözlemlerimize göre, bitki beyazımsı renkte, basit veya dallanmış olup, yoğun, basık, beyaz-yünsü görünüşlü tüy örtüsüne sahiptir. Taban yaprakları rozet şeklinde ve çok sayıdadır. Orta gövde yaprakları genellikle linear, çiçek durumu basit yada dallanmış vertisillastrumlardan oluşmuştur. Brakteler orbikulardan-kordata kadar değişen şekillerdedir. Kaliks tubular, dişleri kısa triangular-lanseolat, korolla sarı renkte, dudak kenarlarında kahverengi çizgili, nutletler triangular-ovoittir. Sonuçlarımız genelde Türkiye florası ile uyum içindedir. S. gulendamiae florada S. galatica Bornm. ya yakın bir akraba olarak gösterilmektedir. S. galatica ile yaptığımız çalışmaya göre, her iki türün aralarında belirtilenlerden çok daha farklı morfolojik özelliklerin olduğu gözlenmiştir. Yapraklar, brakteler, infloresens özelliği, vertisil sayısı kaliks (şekli, uzunluğu ve dişleri), korolla (uzunluğu ve dudaklarda görülen kahverengi çizgiler) ve nutlet ornemantasyonlarındaki farklılıklar gibi. Her iki türün belirgin ortak özellikleri tüy örtüsü ve tabandaki rozet yapraklarıdır. Mikromorfolojik gözlemlerimize göre, tüy örtüsü gövde ve yaprakta aynıdır. Bu durum S. galatica daki tüy örtüsü ile de benzerlik göstermektedir. Nutlet testa yüzeyinde ise poligonal hücrelerin retikulat bir yapıda olması ve tepe kısımlarında düzensiz protuberatların varlığı dikkat çekicidir. Bu yapı S. galatica nın nutlet yüzey yapısı ile tamamen fark göstermektedir. Çünkü yüzey düzensiz küçük papillerden oluşmuştur. Anatomik gözlemlerimize göre, gövde tipik dört köşeli ve yoğun yünsü örtü tüylüdür. Bugüne kadar üzerinde çalışılmış Sideritis türlerinde olduğu gibi bu türde de, epidermisin kalın bir kutikula ile örtülmüş olması, köşelerde kollenkimatik hücrelerin bulunması karakteristik özelliklerin arasındadır (4). Gövde anatomisi daha önceki çalışmalarla bir benzerlik içindedir (5-8). Yaprak anatomisinde orta damar bölgesi iyi gelişmiştir. İletim demetleri, demet kını ile çevrelenmiş her iki epidermada da stoma gözlenmiştir. Mezofil ise ekvifasial ile bifasial arası bir yapı göstermektedir. Yaprak anatomisinde daha önceden yapılmış çalışmalara göre bazı farklılıklar tespit edilmiştir. S. athoa Papanikolau & Kokkini ve S. amasiaca Bornm. da orta damardaki ksilemin iki yanında sklerankimatik bir dokuya rastlanmışken (9-10) S. gülendamiae de böyle bir dokuya rastlanmamıştır. Ayrıca S. congesta Davis et Huber-Morath, S.arguta Boiss et Heldr, S.libanotica Labill. subsp. linearis (Bentham) Bornm. de mezofil tipi bifasial iken (1,2,11) S.trojana (7) Bornm. da ise ekvifasial olarak kaydedilmiştir. S. gulendamiae ise S. galatica ve S. germanicopolitana (8) da olduğu gibi ekvifasial ile bifasial arası bir yapı göstermektedir. Ayrıca S. gulendamiae de görülen demet kını S. galatica ve S. germanicopolitana da gözlenmemiştir. KAYNAKLAR 1. Davis, P.H., Mill, R.R., Tan K. (eds), Flora of Turkey and the Aegean Islands,,vol. 7, 314-323, Edinburgh at the University Pres, 1988. 2. Duman, H., Aytaç, Z., Ekici, M., Karavelioğulları, A.F., Dönmez, A., Duran, A., Three new species (Labiatae) from Turkey, Flora Mediterranea 5 (221-228), 1995. 3. Güner, A., Özhatay, N., Ekim,T., Başer, K.H.C., Flora of Turkey and the Aegean Islands, vol. 11, Edinburgh at the University Pres, 2000. 495
yaprak gövde 4. Metcalfe, C.R., Chalk, L., Anatomy of the Dicotyledons, Vol. 2, Oxford University Press, London, 1950. 5. Sezik, E., Ezer, N., Türkiye de Halk İlacı ve Çay Olarak Kullanılan Bitkiler Üzerinde Morfolojik ve Anatomik Araştırmalar I, Sideritis congesta Davis et Huber-Morath, Doğa Bilim Dergisi, C, 163-168, 1983. 6. Ezer, N., Sezik, E., Türkiye de Halk İlacı ve Çay Olarak Kullanılan Bitkiler Üzerinde Morfolojik ve Anatomik Araştırmalar VI, Sideritis arguta Boiss et Heldr, Doğa TU Tıp ve Eczacılık D., 12, 2, 136-142, 1988. 7. Uysal, İ., Öztürk, M., Pirdal, M., Sideritis trojana Bornm., Endemik Türünün Morfolojisi, Anatomisi ve Ekolojisi, Doğa-Tr. J of Botany, 15:371-379, 1991 8. Koca, F., Kaya, A., Başer, K.H.C., Sideritis germanicopolitana üzerinde Morfolojik ve Anatomik Araştırmalar, Tr. J. Of Botany, 18 : 153-159 1994. 9. Başer, K.H.C., Tümen, G., Çakır, H., Kaya, A., Balıkesir Kazdağ Yöresinde Çay Olarak Kullanılan Bitkiler Üzerinde Morfolojik, Anatomik ve Palinolojik Çalışmalar I. Sideritis perfoliata L., S. athoa Papanikolau & Kokkini, S. dichotoma Huter, XI. Ulusal Biyoloji Kongresi, Fırat Üniversitesi, Elazığ, 1992. 10. Tümen, G., Akyalçın, H., Çetin, G., Varlı, S.V., Öztürk, M., Endemik Bir Tür; Sideritis amasiaca Bornm. "Tosbağa otu", XII. Ulusal Biyoloji Kongresi, 6-8 Temmuz, Trakya Üniversitesi, Edirne, Türkiye, 1994. 11. Ezer, N., Halk İlacı ve Çay Olarak Kullanılan Sideritis libanotica Labill. subsp. linearis (Bentham) Bornm. Üzerinde Morfolojik ve Anatomik Araştırmalar, Doğa TU Eczacılık D., 1: 1-9, 1991. 12. Arslan, K. Satıl, F. Tümen, G., Başer, K.H.C., Türkiye İçin Endemik Bir Tür Sideritis vulcanica Hub.-Mor. Üzerinde Morfolojik, Anatomik Ve Korolojik Çalışmalar XV. Ulusal Biyoloji Kongresi, Ankara, Eylül 2000. 496