SINIR-AŞAN FIRAT-DİCLE HAVZASININ SU POTANSİYELİ VE YARARLANILMASI Yalçın Özdemir Öğr. Gör. Dr. Müh. Ünal Öziş Em. Prof. Dr. Türkay Baran Doç. Dr. Okan Fıstıkoğlu Y. Doç. Dr. Dokuz Eylül Üniversitesi, Mühendislik Fakültesi, İnşaat Mühendisliği Bölümü, Buca, İzmir, Türkiye Nurhan Demirci İnş. Y. Müh. ÖZET Çeşitli kaynaklarda, Fırat-Dicle nin havzasının su potansiyeli olarak Fırat için 29-37 km 3 /yıl, Dicle için 42-58 km 3 /yıl değerleri verilmektedir. Ortadoğu su bunalımının çözümüne katkı arandığında, toplamda 24 km 3 /yıl değerini bulan farkın onda biri dahi, Şeria havzası ülkelerinin su kıtlığını önemli ölçüde hafifletecek niceliktedir. Bu bağlamda su potansiyelinin gerçek değerinin belirlenmesi herhangi bir su tahsisinin ön koşulu niteliğindedir. Türkiye de Güneydoğu Anadolu Projesi ve diğer projeler temelde Birleşmiş Milletler in hakça ve makul kullanım esaslarına uygun olup, Türkiye deki barajlar aşağı kıyıdaş ülkelere de rüsubatın tutulması, taşkınların sönümlenmesi, belli sürelerde düşük akımların arttırılması, gibi önemli yararlar sağlamaktadır. Bu bakımdan, Ortadoğu su bunalımının Mezopotamya bölümü, bölgedeki diğer anlamazlıklarla kıyaslandığında gereksiz biçimde abartılmış niteliktedir. GİRİŞ Yeryüzünde pek çok akarsu, bir ülkede doğduktan sonra başka bir ülkeye/ülkelere geçmekte ve "sınır-aşan su" niteliğini taşımakta, bazıları yer yer iki ülke arasındaki sınır boyunca da akarak "sınır-oluşturan su" işlevini görmektedir. Yeryüzünde sınır-aşan ve/veya sınır oluşturan, çokuluslu akarsu havzalarının sayısı 200'ün üzerinde olup bu sulardan yararlanma ilgili ülkeler arasında ciddi sorunlara yol açabilmektedir. Türkiye'nin kendi topraklarından kaynaklanan su potansiyeli 180 milyar m 3 /yıl veya 2.600 m 3 /N/yıl mertebesindedir. Kişi başına su potansiyeli dünya ortalamasının yarısının altında kalan Türkiye'nin, bazı komşu ülkelere kıyasla su varlığı büyük görünse de, bu potansiyelin gerek ülke içinde alansal, gerekse zamansal dağılımındaki büyük dengesizlikler, Türkiye'nin su - 506 -
kaynaklarını geliştirilmesinde belirli güçlükler ve sınırlamalar da getirmekte; bu potansiyelin ancak üçte ikisi kadarının ekonomik olarak değerlendirilmesi söz konusu olmaktadır. Fırat ve Dicle nehirleri Türkiye de doğan, ancak Basra nın kuzeyinde birleşerek Şatt-al-Arab adı ile körfeze dökülen, tek bir büyük akarsu sisteminin iki önemli koludur. Türkiye nin Güneydoğu Anadolu Projesini gerçekleştirmeye başlamasıyla, gerek sulamayla eksilecek sular açısından, gerekse de mansap ülkelere akacak suyun kalitesi açısından, Suriye, ve Irak kıyıdaş olarak doğrudan etkilenmekte, özellikle Fırat tan Şeria havzasına su aktarımı tasarılarıyla, İsrail ve Ürdün gibi ülkeler de konuya yakın ilgi duymaktadır [1-31] Fırat ın su potansiyeli bütün bu istekleri karşılayamayacağı için, aynı büyük havzanın diğer anakolu ve su fazlası olan Dicle den su aktarımı gündeme gelecektir. Bu bağlamda, Dicle havzasının toplam su potansiyelinin belirlenmesi, bu potansiyelden yararlanma ve işbirliği olanaklarının değerlendirilmesi esastır. Yerüstü sulardan yararlanma esasları alanında, akışyukarısı ülkelerin 'mutlak egemenlik' görüşü ile akışaşağısı ülkelerin 'alansal bütünlük' görüşü uzun yıllar çatışmış; 1992'de Rio de Janeiro'da toplanan UNCED de "sürdürülebilir kalkınma" esası vurgulanmış, 1996'da Marsilya'da "World Water Council - Dünya Su Konseyi" kurulmuş, aynı yıl Stockholm Su Sempozyumunda "Global Water Partnership - Küresel Su Ortaklığı" kurulmuş; Uluslararası Hukuk Derneği'nin 1966'da Helsinki'de benimsediği, "hakça ve makul kullanım" ile "başkalarına önemli zarar vermeme" esasına dayanan bir karar, Birleşmiş Milletler genel kurulunda ancak 1997'de kabul edilmiştir [27-32]. Oylamada Türkiye, Çin, Burundi red oyu, birçok ülke çekimser oy kullanmış, birçok ülke oy kullanmamış, bazı maddeler üye devletlerin ancak üçte bir kadarının olumlu oyuyla kabul edilmiştir. Bu tür kararların bağlayıcılığı tartışılsa ve kendisi red oyu kullanmış olsa da, Türkiye'nin sınır-aşan akarsu havzalarındaki su ve toprak kaynaklarını geliştirme ve yönetme çalışmalarında sıkıntılar yaratabilecektir. Ayrıca, Birleşmiş Milletler Avrupa Ekonomik Komisyonunun 1990'lı yıllarda geliştirdiği, su niteliğini ön plana alan ve 2000'li yıllarda sağlanması gereken koşulları hedefleyen, Avrupa ülkelerinin büyük bölümü ile Avrupa Birliği tarafından da kabul edilmiş olan anlaşmalar, bu birliğe üyelik çalışmalarını yürüten Türkiye açısından da önem taşımaktadır [29-33]. AMAÇ Sunulan çalışmanın amacı; (a) Fırat-Dicle havzası su potansiyeli için çeşitli kaynaklarda yeralan ve birbirinden önemli farklar gösteren değerleri irdeleyerek, özel bir yöntemle su potansiyelinin eldeki verilere göre en sağlıklı olduğuna inanılan değerlerini belirlemek; (b) bu potansiyelin ışığında gerek havzanın kıyıdaş ülkeleri, gerekse havza dışı ülkelerin beklentilerini ve davranışlarını göz önünde tutarak, Fırat-Dicle havzası sularını hakça ve makul kullanım açısından değerlendirmektir. Bildiri kapsamında yazarların daha önceki çalışmalarında ve yayınlarında ortaya konan sonuçlar toplu bir özet olarak sunulmaktadır. FIRAT IN SU POTANSİYELİNİN BELİRLENMESİ Sınır-aşan akarsu niteliğindeki Fırat ın doğal akışları konusunda, Türkiye'den kaynaklanan sular için oldukça kapsamlı gözlemler bulunmakla birlikte, Suriye'den ve Irak'tan kaynaklanan - 507 -
sular için az sayıda bilgi bulunmakta ve akım gözlemlerinin sonuçları genellikle resmen açıklanmamaktadır. Basra nın kuzeyinde birleşerek, Şatt-el-arab adıyla körfeze dökülen Fırat-Dicle havzasının iki ana bölümünden biri olan Fırat ın su potansiyeli hakkında, 29 ila 37 milyar m 3 /yıl arasında, çoğunlukla 30 milyar m 3 /yıl değerinin biraz altında veya birkaç milyar m 3 /yıl üstünde değişen değerlere rastlanılmaktadır [2, 3, 5-6, 12, 16, 25, 27-31, 35-39]. Fırat ın, Türkiye deki akım gözlem istasyonlarının kontrol etmediği kesimlerde belli bir su potansiyelinin varlığı, Suriye ve Irak'taki gözlem sonuçlarının güvenilir biçimde elde edilemediği, çeşitli yayınlarda çok farklı potansiyel değerlerinden söz edildiği gibi hususlar dikkate alınarak, Türkiye de bulunan akım gözlem istasyonlarındaki birim akış değerlerinden (l/s/km 2 ) hareketle, bu değerler Fırat ın çeşitli althavzalarına iklim ve topografya koşullarına göre uyarlanarak, toplam su potansiyelinin mertebesi kestirilmeğe çalışılmıştır. Bu çalışmada, Fırat'ın Mezopotamya'daki uzun süreli ortalama su potansiyeli: (a) Türkiye'deki 121.560 km 2 yağış alanından 31,9 km 3 /yıl; (b) Suriye'deki 87.300 km 2 yağış alanından 4,3 km 3 /yıl; (c) Irak'taki 182.300 km 2 yağış alanından 0,8 km 3 /yıl akış geldiği; (d) Suudi Arabistan'daki 58.000 km 2 yağış alanından kayda değer akış gelmediği; hesaplanarak, toplam 37 km 3 /yıl olarak belirlenmiştir [36-39]. Fırat ın 37 km 3 /yıl mertebesindeki su potansiyeli ile, bölgedeki yerleşim ve sanayinin su ihtiyacının ötesinde, Türkiye de 1.600.000 hektar, Suriye de 800.000 hektar tarımsal arazi sulanabilecek; Suriye nin bu kapsamda sulama yapabilmesi durumunda, Irak a pek fazla sulama suyu kalmayacak, Fırat boyunca sulamaların fazlalık suyu olan Dicle den aktarılacak sularla yapılması gerekecektir. DİCLE NİN SU POTANSİYELİNİN BELİRLENMESİ Dicle havzasının toplam su potansiyeli hakkında, 42 ila 60 milyar m 3 /yıl arasında, çoğunlukla 50 milyar m 3 /yıl değerinin birkaç milyar m 3 /yıl altında veya üstünde değişen değerlere rastlanılmaktadır. Bu çalışmaların bazılarında, Suriye den kayda değer akış gelmediği, bazı çalışmalarda ise, İran'dan kaynaklanan akışların da Irak'tan gelenlerin içinde olduğu düşünülmekte, gerek Türkiye den, gerekse Türkiye dışından kaynaklanan akışlar olarak çok farklı değerlere rastlanmaktadır [2, 3, 5-6, 12, 16, 25, 27-31, 35-39]. Dicle'nin, Türkiye deki akım gözlem istasyonlarının kontrol etmediği kesimlerde belli bir su potansiyelinin varlığı bilinmekle birlikte, Suriye ve Irak'taki gözlem sonuçları güvenilir biçimde elde edilememektedir. Dicle nin, Türkiye de bulunan akım gözlem istasyonlarındaki birim akış değerleri (l/s/km 2 ) belirlenmiş, iklim koşulları ve topografya dikkate alınarak Dicle'nin çeşitli althavzalarına uyarlanmış, Mezopotamya su potansiyelinin mertebesi kestirilmeğe çalışılmıştır. Bu çalışmada, Dicle'nin Mezopotamya'daki uzun süreli ortalama su potansiyeli: (a) Türkiye'deki 57.615 km 2 yağış alanından 24,1 km 3 /yıl; (b) Suriye'deki 850 km 2 yağış alanından 0,1 km 3 /yıl; (c) İran'daki 39.400 km 2 yağış alanından 10,4 km 3 /yıl; (d) Irak'taki 146.150 km 2 yağış alanından 23,2 km 3 /yıl; akış geldiği hesaplanarak, 58 km 3 /yıl olarak belirlenmiştir [36-39]. - 508 -
Dicle'nin 58 km 3 /yıl mertebesindeki su potansiyeli ile de, bölgedeki yerleşim ve sanayinin su ihtiyacının ötesinde, Türkiye'de 650.000 hektar, Irak'ta 3.500.000 hektar (bir bölümü Fırat boyunca olmak üzere) tarımsal arazi sulanabilecektir. İlke olarak, su potansiyelinin sınırlı oluşu dikkate alınarak, sulama işlerinin etkili yönetimi, özellikle su tasarruf eden modern yöntemlere ağırlık verilmesi gerekmektedir. FIRAT SU KAYNAKLARINDAN YARARLANILMASI Fırat-Dicle su kaynaklarının Türkiye'deki geliştirilmesinin belkemiği niteliğindeki Güneydoğu Anadolu Projesi (G.A.P.), sulama ve hidroelektrik enerji üretimi amaçlarına yönelik olarak dünyanın en önemli su kaynaklarını geliştirme planlarından biridir. Bu proje kapsadığı yörenin sosyal ve ekonomik gelişmesinin de başlıca itici gücü niteliğindedir. Fırat su kaynaklarının geliştirilmesi kapsamında, yaklaşık 100 baraj, 70 su kuvveti tesisi Yukarı Fırat ta, 53 baraj, 18 su kuvveti tesisi Aşağı Fırat'ta, olmak üzere toplam 153 baraj ve 88 su kuvveti tesisi planlanmış olup, bu düzenlemelerle 1.6 milyon ha alan sulanacak ve ortalama 39 TWh/yıl elektrik enerjisi üretimi gerçekleşecektir. Suriye de Fırat anayatağı üstünde, hazne su seviyesi Karkamış barajının eteğine kadar yükselen Teşrin barajı; Haleb kentine de su sağlayan, sulama ve enerji açısından kilit konumdaki Thawra (Tabka) barajı; bu barajın çıkış sularını düzenleyen Baath barajı; Fırat a dökülen Khabur ırmağının ve iki kolu (Türkiye den kaynaklanan Cırcıp & Zerkan ile Çağçağ) üstünde bulunan üç baraj (Saab, Taaf, Şuhey) yeralmaktadır. Irak ta Fırat anayatağı üstünde, Hit akım gözlem istasyonunun akışyukarısında Hadisiye barajı, Hit in akışaşağısında Ramadi bağlaması ve yatakdışı hazne niteliğindeki Habbaniye gölü, Kerbela yakınında Hindiya, Nasıriye bağlamaları ve sulama sistemleri bulunmaktadır. DİCLE SU KAYNAKLARINDAN YARARLANMA Dicle su kaynaklarının geliştirilmesi kapsamında, G.A.P. kapsamındaki Batı ve Orta Dicle dahil, Türkiye de 37 baraj, 42 su kuvveti tesisi planlanmış olup, bu düzenlemelerle 0,6 milyon ha alan sulanacak ve ortalama 17 TWh/yıl elektrik enerjisi üretimi gerçekleşecektir. Irak ta, Dicle anakol üzerinde Saddam barajı olarak anılan Musul barajı, Samara ve Fattah bağlamaları; ayrıca Büyük Zap üzerinde Bekme, Küçük Zap üzerinde Dokan, Diyala üzerinde Derbendikhan baraj ve hidroelektrik santralları bulunmaktadır. Bağdat kuzeyinde Hamreen, Diyala, Ramadi ve mansabında Hindiya, Al-Kut, Dibban, Habbaniye bağlamaları ve yüzlerce kilometre uzunluğunda sulama kanalları bulunmaktadır. Irak ın orta kesiminde bulunan Tartar kapalı havzasından itibaren topoğrafyanın uygun olması sayesinde Fırat ve Dicle arasında su aktarımı ve iletim mümkün olmaktadır. İki doğal ana kolun birbirlerine en çok yaklaştıkları Bağdat tan körfeze kadar sulama ve drenaj tesisleri önem kazanmaktadır. TÜRKİYE'DE FIRAT ÜZERİNDEKİ TESİSLERİN MANSAP ÜLKELERE ETKİSİ Güneydoğu Anadolu Projesi çerçevesinde su kullanımında: (a) yıllara ve mevsimlere göre önemli değişim gösteren Fırat sularından yararlanabilmek ve taşkın zararlarından korunabilmek için düzenleme amacıyla yapılan baraj haznelerinden buharlaşmalar; (b) bölgedeki büyük kentlere içme ve kullanma suyu sağlanması; (c) özellikle bölgedeki büyük - 509 -
sulama sistemlerinin beslenmesi; gibi hususlar nedeniyle, komşu mansap ülkelere akacak olan ortalama su miktarındaki azalışlar ile sulamadan dönecek suların niteliği bu ülkelerde endişe yaratır görülmekte ve uluslararası bazı çevrelerde de tartışılagelmektedir. Fırat ta G.A.P.'nin ve Yukarı Fırat'ın bütün tesislerinin gerçekleştirilmesinden sonra, Türkiye'den kaynaklanan suların ortalama koşullarda % 40'ı, komşu mansap ülkelere akmağa devam edecektir. Ancak, herhangi bir su tahsisi anlaşması yapıldığında, akışların stokastik değişimleri dikkate alınarak, tahsis edilecek suyun niceliği olasılık koşullarına bağlı biçimde kademelendirilmelidir. Temmuz 1987'de Suriye ile Türkiye arasında, dönemin Türkiye Başbakanının ülkenin siyasal istikrarına ve sınır güvenliğine de katkısı olacağı düşüncesiyle yaptığı anlaşmanın (Ekonomik İşbirliği Protokolu) 6. maddesinde, Atatürk barajı haznesinin dolması sırasında ve ilgili üç ülke arasında Fırat sularının nihai tahsisine kadar, Türkiye-Suriye sınırında aylık en az 500 m 3 /s ortalama su bırakılacağı, herhangi bir ayın ortalamasının 500 m 3 /s'nin altına düşmesi halinde, aradaki farkın ertesi ay telafi edileceği kararlaştırılmıştır. Bu anlaşmayı öne sürerek, Türkiye'nin nasıl olsa en az 500 m 3 /s suyu bırakacağı, hatta bunun 700 m 3 /s olmasının gerektiği gibi istek ve iddialar karşısında, 500 m 3 /s değerinin "geçici" olduğu, nihai bir tahsis anlaşmasında uzun süre ortalamasının ancak 400-450 m 3 /s civarında bulunabileceği, olasılık koşullarına bağlı olarak zamanın önemli bir kısmında bunun da altında olabileceği gözden uzak tutulmamalıdır. İlke olarak, herhangi bir su tahsisi anlaşması yapıldığında, akışların stokastik özelliği, yıllara ve mevsimlere göre değişimleri dikkate alınarak, tahsis edilecek suyun niceliği olasılık koşullarına bağlı biçimde kademelendirilmelidir. Hangi olasılıkla hangi nicelikte su verilebileceğinin matematik modellerle veri üretimi ve olasılık hesaplarına dayanan sistem yaklaşımlarıyla belirlenmesi yerinde olacaktır. Atatürk barajında su tutulmağa başlandığında, teknik nedenlerden ötürü dip savağın bir ay kadar kapalı kalması gerektiği hususu, komşu ülkelere önceden bildirilmiş, eksikliği peşinen telafi amacıyla 23 Kasım 1989'dan sonra 830 m 3 /s mertebesinde su bırakılmağa başlanmış; 13 Ocak 1990'da dip savak kapatılıp, su tutulmağa başlanmıştır. Buna rağmen pek çok yabancı yayın organında, "Türkler Fırat'ın suyunu kesti" tarzında, hasmane yaklaşım ve yorumlar yeralmış; teknik sakınca kalmayıp, 12 Şubat 1990'da Türkiye yeniden 500 m 3 /s bırakmağa devam ettikten sonra da, "su savaşları" senaryolarını öne çıkaran yayınların arkası tam kesilmemiştir. Türkiye'deki baraj haznelerinin toplam faydalı hacmi Fırat'ta 60-70 km 3, dolayısıyla Türkiyedeki yıllık akışların iki katı mertebesindedir. Mansap ülkelerde, özellikle Fırat'ta, bu çapta düzenleme hacmi yaratmak mümkün olmadığı gibi, birim buharlaşma değerleri de Türkiye'den çok yüksektir. Bu ülkelerdeki haznelerin toplam faydalı düzenleme hacimleri, büyük kısmı Suriye'de olmak üzere Fırat'ta 15 km 3 civarındadır. Fırat'ta, Türkiye'deki baraj haznelerinden yıllık ortalama buharlaşma kayıpları 4,5 km 3 /yıl, mansap ülkelerde 2,5 km 3 /yıl, civarında olacaktır. Bu durumda, Türkiye'deki baraj hazneleri mansap ülkelere de, rüsubat tutulması, taşkınların etkin kontrolü, kurak dönem akışlarının arttırılması açılarından önemli yararlar sağlamaktadır. Dolayısıyla, Türkiye'deki baraj - 510 -
haznelerinden buharlaşmayla eksilen suların tümüyle Türkiye'nin hesabına kaydedilmemesi gerektiği gibi, yersiz bir su kaybı olarak da görülmemelidir. Fırat ın suyu, Türkiye ve Suriye deki sulamalar tam olarak gerçekleştiğinde, Irak ta öngörülen sulamalara yetmeyecektir. Ancak, önemli su fazlası olan Dicle den Thartar veya başka yolla su aktarımı yapılabilecektir. Bu aktarmaların gerektireceği ek masrafların tartışılmasına girilmesi halinde, Türkiye barajlarının sağladığı ek faydaların da hesaba mutlaka katılması gereklidir. Bu bağlamda, Türkiye mansap ülkelerden belli bir bedel dahi talep edebileceği gibi; aşırı kurak yıllarda, Türkiye bazı sulamalarından vazgeçip, ek bedel karşılığında aşağı-kıyıdaş ülkelere su bırakabilir; aşırı sulak yıllarda, G.A.P. santrallarından mansap ülkelere oldukça ucuz elektrik enerjisi iletebilir. Ayrıca, Güneydoğu Anadolu daki tarım ve sanayi ürünlerinin üretimi, komşu ülkelerin ihtiyacının karşılanmasına da büyük katkıda bulunabilecek niteliktedir. Ayrıca, Türkiye nin Fırat-Dicle havzasındaki tesisleri hakça ve makul kullanım esasına uygun oldukları gibi, başka ülkelere önemi zarar vermeyecek niteliktedir. TÜRKİYE'DE DİCLE ÜZERİNDEKİ TESİSLERİN MANSAP ÜLKELERE ETKİSİ Dicle de G.A.P. nin ve Doğu Dicle nin bütün tesislerinin gerçekleşmesinden sonra, Türkiye den kaynaklanan suların ortalama koşullarda %65 i komşu mansap ülkelere akmağa devam edecektir. Fırat için söz konusu olduğu gibi, Dicle de de tahsis edilebilecek suyun niceliği olasılık koşullarına bağlı biçimde kademelendirilmelidir. Türkiye deki baraj haznelerinin toplam faydalı hacmi Dicle de 20 km 3, dolayısıyla Türkiye deki yıllık akışlar mertebesindedir. Mansap ülkelerdeki haznelerin, bunun tamamı Irak ta olmak üzere Dicle de 20 km 3 tür. Dicle de, Türkiye deki baraj haznelerinden yıllık ortalama buharlaşma kayıpları 1,5 km 3 /yıl, mansap ülkelerde 4,5 km 3 /yıl civarında olacaktır; aynı faydalı hacmin yaklaşık üç kat fazla buharlaşma ile elde edilebildiği dikkat çekicidir. Fırat ile Dicle'nin Basra yakınlarında birleşerek, Şatt-el-arab olarak Körfeze aktığı, dolayısıyla aynı akarsu havzasının iki ana kolu olduğu da dikkate alındığında, Irak'ta su fazlası olan Dicle'den, Suriye'nin öne sürdüğü tüm sulamaları gerçekleştirmesi halinde Irak'ta su eksiği olacak Fırat'a, mevcut Tartar gölü bağlantıları veya başka biçimde su aktarılması kaçınılmaz olacaktır. Bu aktarmaların gerektireceği ek masrafların tartışılmasına girilmesi halinde, Fırat- Dicle havzasında Türkiye deki barajlarının sağladığı ek faydaların da hesaba mutlaka katılması gereklidir. SONUÇ Türkiye'deki baraj hazneleri aşağı-kıyıdaş ülkelere taşkın kontrolu, rüsubat tutulması, düşük akışların arttırılması gibi konularda büyük yararlar sağlayacak konumda olduklarından, Türkiye mansap ülkelerden belli bir bedel dahi talep edebileceği gibi; aşırı kurak yıllarda, Türkiye bazı sulamalarından vazgeçip, ek bedel karşılığında aşağı-kıyıdaş ülkelere su bırakabilir; aşırı sulak yıllarda, G.A.P. santrallarından mansap ülkelere oldukça ucuz elektrik enerjisi iletebilir. Şeria (Jordan) nehri havzasında, İsrail, Filistin, Suriye ve Ürdün'ün su ihtiyacının karşılanmasında, bu akarsuyun 1,5-2 milyar m 3 /yıl potansiyeline ek olarak, havza dışından 2 milyar m 3 /yıl daha su sağlanmasının olanakları araştırılır, "su savaşları" senaryolarından sözedilirken, Fırat-Dicle su potansiyeli konusunda, Fırat'ta 37-29= 8, Dicle'de 58-42= 16, - 511 -
dolayısıyla toplam 24 milyar m 3 /yıl farkı giderecek çalışmaların bir an önce yapılması, yabancı ülkelerde saklı tutulan akış bilgilerinin maskelenmeden açıklanması, Ortadoğu'da "hakça ve makul" nitelikte kalıcı barış koşullarının oluşturulmasında en önemli katkılardan biri olacaktır. Fırat ve Dicle aynı havzanın iki ana kolunu oluşturduklarından, Dicle den Fırat a su aktarımı da söz konusu olacağından, Fırat - Dicle havzası su potansiyelinin ve yapılacak tesislerin ayrıntılı biçimde belirlenmesi, Türkiye nin sınır-aşan suları konusundaki politikalarını ortaya koyabilmesi açısından özel önem taşımaktadır. Türkiye'nin, sürdürülebilir kalkınma esaslarına uygun [40], hakça ve makul kullanımdan sonra, Fırat-Dicle sularının tahsisi konusunda 1980'li yıllardan beri Suriye ve/veya Irak ile yapılan görüşmelerde sunduğu, yekdiğerine açık ortak çalışmalarla, ilk aşamada üç ülkede belli kesimlerdeki su kaynaklarının nicelik ve niteliğinin belirlenmesi, ikinci aşamada sulama ve drenaj açısından toprak kaynaklarının nicelik ve niteliğinin belirlenmesi, üçüncü aşamada elverişli bulunan toprakların eldeki su ile sulanabilmesini sağlayacak tesislerin projelendirilmesi esasına dayanan, "üç aşamalı planlama", hakça ve makul kullanımın temel felsefesine uygun olduğu gibi, havza bütününde en iyi yararlanma yaklaşımının da en iyi örneklerinden biri niteliğindedir. Son yıllarda, kıyıdaş ülkeler esas alınarak, ortak havza yönetimini gerçekleştirebilecek bir kuruluşun kurulması önerileri de yapılmaktadır [23]. Bütün bu çerçevede, Türkiye'de Fırat-Dicle su kaynaklarının geliştirilmesi hususu, esasında yararlı işbirliği yönleri bunalım yaratabilecek endişelerden çok daha ağır basan özelliklere sahip bulunmakta; "su savaşları" senaryolarına yol açacağı öne sürülen "Ortadoğu su bunalımı"nın Mezopotamya ile ilgili kısmının, bölgedeki diğer anlaşmazlıklara kıyasla talihsiz biçimde abartılmış bir sorun niteliğine sokulduğu gözlenmektedir. TEŞEKKÜR Yazarlar Türkiye'nin sınır-aşan akarsu havzaları, özellikle Güneydoğu Anadolu Projesi konusundaki çalışmalarda destek ve yardımlarını gördükleri, Dokuz Eylül ve Ege Üniversiteleri, Devlet Su İşleri, Elektrik İşleri Etüd İdaresi, Türkiye Elektrik Kurumu, Türkiye Elektrik A.Ş., GAP Bölge Kalkınma İdaresi, Birleşmiş Milletler Çevre Programı, Ata İnşaat A.Ş. ilgililerine; isimleri ve bu konudaki katkıları yazarların çeşitli yazılarının ilgili yayınlar listesinde de yer alan diğer çalışma arkadaşlarına ve eski öğrencilerine teşekkürlerini sunarlar. KAYNAKLAR 1. Naff, T.; Matson, R. (eds.) Water in the Middle East : conflict or cooperation. Boulder, Westview. 1984, 236 s. 2. Starr, J.R.; Stoll, D.C. (eds.) "The politics of scarcity: Water in the Middle East". Boulder, Westview, 1988,198 s. 3. Shahin, M., Review and assessment of water resources in the Arab region. Water International, V.14, N.4, 1989, s.206-219. 4. Gruen, G.E., The water crisis : the next Middle East conflict. Los Angeles, Simon Wiesenthal Center. 1991, rev. 1992. - 512 -
5. Kolars, J.E.; Mitchell, W.A., The Euphrates river and the Southeast Anatolia Development Project. Carbondale, Southern Illinois University, Water - The Middle East Imperative Series, 1991, 325 s. 6. Beaumont, P., Water - A resource under pressure. London, EC Commission Federal Trust for Education and Research. The Middle East & Europe: An Integrated commission approach. 1992, (ed.: Nonneman, G.). 7. University of Waterloo, The Middle East Water Crisis. University's Centre on Foreign Policy and Federalism (some papers are published in March 1993 issue of Water International). 1992. 8. University Of Illinois, The International Symposium on Water Resources in the Middle East:Policy and Institutional Aspects, Urbana, University of Illinois&IWRA, 1993, 285 s. 9. Şen, P. (ed.) Su sorunu, Türkiye ve Ortadoğu. İstanbul, Bağlam, 1993, 534 s. 10. Kliot, N., Water resources and conflict in the Middle East. London, Routledge, 1994, 368s. 11. Biswas, A.K. (ed.) International waters of the Middle East from Euphrates-Tigris to Nile. Oxford, University Press, 1994, 221 s. 12. Akmandor, N.; Pazarci, H.; Köni, H., Orta Doğu ülkelerinde su sorunu. Ankara, TESAV Toplumsal, Ekonomik, Siyasal Araştırmalar Vakfı, 1994,100 s. 13. Bağış, A.İ. (ed.) Water as an element of cooperation and development in the Middle East. Ankara, Ayna, Hacettepe University & Friedrich-Naumann-Foundation, 1994, 446 s. 14. Bağış, A.İ., Turkey's hydropolitics of the Euphrates-Tigris basin. Water Resources Development, V.13,N.4, 1997, s.567-581. 15. Ünver, O., Southeastern Anatolia Project of Turkey : water resources development within the context of integrated regional socioeconomic development. Cairo, IWRA VIII. World Congress on Water Resources, V.2, 1994, s.(t5-s2)5.1-5.13. 16. Dışişleri Bakanlığı, Orta-Doğu'da su sorunu. Ankara, T.C. Dışişleri Bakanlığı, Bölgesel ve Sınıraşan Sular Dairesi, 1996, 99 s. 17. Bilen, Ö., "Ortadoğu su sorunları ve Türkiye". Ankara, TESAV Toplumsal, Ekonomik, Siyasal Araştırmalar Vakfı, 1996 (2. b. 2000), 322 s. 18. Bilen, Ö., Turkey and water issues in the Middle East. Ankara, Southeastern Anatolia Project Regional Development Administration, 1997 (2. b. 2000), 223 s. 19. Aydınlar Ocağı, Water conflict in the Middle East. Ankara, Aydınlar Ocağı, Panel series 17, 1996, 72 s. 20. Avcı, İ.; Yanık, B., Sınıraşan ve sınır oluşturan su kaynaklarımız: potansiyel, su talepleri ve sorunları. Makina Mühendisleri Odası ve 15 Diğer Meslek Odası, İstanbul Şubeleri, Su Kongresi ve Sergisi '97, İstanbul, 1997, s.7-15. 21. Altınbilek, D., Water and land resources development in Southeastern Turkey. Water Resources Development, V.13, N.3, 1997, s.311-332. - 513 -
22. Kibaroğlu, A., Fırat-Dicle havzasında su sorununa kapsamlı bir bakış. Manisa, Celal Bayar Üniversitesi Yüksek Öğrenim Vakfı, N.1, Sınır aşan sularımız, 1997, s.3-23. 23. Kibaroğlu, A., Building a Regime for the Waters of the Euphrates-Tigris River Basin, London, Kluwer Law International, 2002. 24. Yılmaz, Ş.; Kadılar, R., Sınırı aşan sularımız. Manisa, Celal Bayar Üniversitesi Yüksek Öğrenim Vakfı, N.1, Sınır aşan sularımız, 1997, s.27-66. 25. Öziş, Ü., Sınır-aşan sular ve Türkiye. Makina Mühendisleri Odası ve 15 Diğer Meslek Odası, İstanbul Şubeleri, Su Kongresi ve Sergisi '97, İstanbul, s.17-30. & Celal Bayar Üniversitesi Yüksek Öğrenim Vakfı, n.1, Sınır aşan sularımız, Manisa, 1997, s.69-97. 26. Tomanbay, M., Dünya su bütçesi ve Ortadoğu gerçeği. Ankara, Gazi Büro, 1998,168 s. 27. Öziş, Ü.; Özdemir, Y.; Baran, T.; Türkman, F.; Fıstıkoğlu, O.; Dalkılıç, Y., Türkiye'nin sınıraşan sularının su hukuku ve su siyaseti açısından durumu. İstanbul, Su Vakfı, Sınır aşan sularımız, 2002, s.27-62. 28. Yıldız, D. "Akdeniz havzası'nda su sorunları ve Türkiye". Ankara, İnşaat Mühendisleri Odası Ankara Şubesi, 2003, 198 p. 29. Öziş, Ü.; Özdemir, Y.; Dalkılıç, Y.; Türkman, F.; Baran, T., Su siyaseti açısından sınır-aşan Fırat-Dicle havzası., Silâhlı Kuvvetler Dergisi, Ankara, n.382 2004, s.16-33. 30. Öziş, Ü.; Özdemir, Y.; Dalkılıç, Y.; Türkman, F.; Baran, T., Development of the Euphrates- Tigris basin. İzmir, European Water Resources Association & Dokuz Eylül University - SUMER, EWRA Symposium on Water resources management: risks and challenges for the 21st century, Proceedings, (N.B. Harmancıoğlu, et.al.), 2004, s.85-95. 31. Öziş, Ü.; Türkman, F.; Baran, T.; Özdemir, Y.; Dalkılıç, Y., Güneydoğu Anadolu Projesi ve su siyaseti. Türkiye Mühendislik Haberleri, N.420-421-422, 2002, s.35-45. & "İnşaat Mühendisleri Odası, İzmir Şubesi, Bülten", N.115, 2004, s.34-41. 32. Wouters, P., National and international water law Achieving equitable and sustainable use of water resources. Water International, V.25, N.4, 2000, s.499-512. 33. Bosnjakovic, B., Regulation of international watercourses under the UN/ECE regional agreements. Water International, V.25, N.4, 2000, s.544-553. 34. Kutan, R., Water disputes in middle-eastern countries. Ankara, Aydınlar Ocağı, Panel series 17, Water conflict in the Middle East, 1996, s.33-49. 35. Bayazıt, M.; Avcı, İ., Water resources of Turkey: potential, planning, development and management. Water Resources Development, V.13, N.4, 1997, s.443-452. 36. Özdemir, Y., Water potential of the Euphrates-Tigris basin in the Middle-East. Dokuz Eylül University, Graduate School of Natural and Applied Sciences, Civil Engineering Department, Master Thesis (Adv.: Ü. Öziş), İzmir, 1998, 185 s. 37. Öziş, Ü.; Özdemir, Y.; Baran, T.; Demirci, N.; Fıstıkoğlu, O.; Çanga, R.; Özen (Saf), B.; Tarıyan, Ş., Mezopotamya su potansiyelinin kestirimine bir yaklaşım. İstanbul, İ.T.Ü., II. Ulusal Hidroloji Kongresi, 1998, s.9-20. - 514 -
38. Özdemir, Y.; Öziş, Ü., Türkiye'de Aşağı Fırat'ın ve Dicle'nin güney kollarının uzun süreli akışları. İnşaat Mühendisleri Odası, Teknik Dergi, C.11, n.1, 2000, s.2075-2100. 39. Özdemir, Y.; Öziş, Ü.; Baran, T.; Demirci, N.; Fıstıkoğlu, O.; Çanga, R., Fırat-Dicle havzasının Türkiye, Suriye, Irak, İran'daki su potansiyeli. Türkiye Mühendislik Haberleri, Y.47, n.420-421-422, 2002, s.27-34. 40. Kulga, D.; Çakmak, C., Toward sustainable water management in the Southeastern Anatolia Project (GAP). Water Resources Development, 13, 4, 1997, s.541-546. - 515 -
WATER POTENTIAL AND DEVELOPMENT OF TRANSBOUNDARY EUPHRATES-TIGRIS BASIN Yalçın Özdemir Öğr. Gör. Dr. Müh. Ünal Öziş Em. Prof. Dr. Türkay Baran Doç. Dr. Okan Fıstıkoğlu Y. Doç. Dr. Dokuz Eylül Üniversitesi, Mühendislik Fakültesi, İnşaat Mühendisliği Bölümü, Buca, İzmir, Türkiye Nurhan Demirci İnş. Y. Müh. ABSTRACT The average water potential of the transboundary Euphrates-Tigris basin, varies from 29 to 37 km 3 /year for Euphrates and from 42 to 58 km 3 /year for Tigris, according to various sources. Even one tenth of the total 24 km 3 /year difference will significantly alleviate the water scarcity in Jordan basin countries, if anticipated to contribute for the solution of the Middle-East water crisis. The determination of the accurate water potential is therefore an essential prerequisite for any allocation. The Southeastern Anatolian (G.A.P.) and other projects in Turkey basically comply with U.N.'s principles of equitable and reasonable use; and dams in Turkey provide also significant benefits to downstream countries; such as sediment retention, flood mitigation, temporarily low flow augmentation. Hence the Mesopotamian part of the Middle East water crisis appears to be an irrelevantly exaggerated problem, compared to other conflicts in the region. - 516 -