Ýzmir Ýlinde Çeþitli Kurumlarda Görev Yapan Öðretmenler ile Öðretmen Adaylarýnýn Demokratik Tutumlarý Üzerine Karþýlaþtýrmalý Bir Araþtýrma

Ýzmir Ýlinde Çeþitli Kurumlarda Görev Yapan Öðretmenler ile Öðretmen Adaylarýnýn Demokratik Tutumlarý Üzerine Karþýlaþtýrmalý Bir Araþtýrma A. Seda SARACALOÐLU *, Ýlke EVÝN **, S. Rana VAROL *** Özet Bu araþtýrmanýn temel amacý, öðretmen ve öðretmen adaylarýnýn çeþitli deðiþkenler açýsýndan demokratik tutumlarýný belirlemektir. Araþtýrma örneklemini, Ýzmir ilindeki çeþitli kurumlarda görev yapan öðretmenler (N=317) ile Dokuz Eylül ve Ege Üniversitelerindeki çeþitli bölümlerde öðrenim gören ve Ege Üniversitesi Öðretmenlik Meslek Bilgisi Sertifika Programýna devam eden üniversite öðrencileri oluþturmaktadýr (N=768). Araþtýrmada toplam 1085 katýlýmcý üzerinde çalýþýlmýþtýr. Öðretmenlerin % 58,4 ü (n=185) bayan, % 41,6 sý (n=132) erkektir ve % 28,7 si (n=91) 20-30; % 38,2 si (n=121) 31-40; % 30,6 sý (n=97) 41-50 ve % 2,5 i (n=8) 51 ve ü- zeri yaþ grubundadýr. Öðretmen adaylarýnýn ise, % 52,7 si bayan, % 47,3 ü erkektir ve % 18,1 i 18-20; % 60,02 si 21-23; % 21,88 i 24 ve üzeri yaþ grubundadýr. Çalýþmada, Tutum Araþtýrma Lâboratuvarý tarafýndan geliþtirilen Teacher Opinionaire on Democracy ölçeðinin G ve H formlarýndan oluþturulan ve Türkçe geçerlik güvenirlik çalýþmalarý Gözütok (1995) tarafýndan gerçekleþtirilen Demokratik Tutum Ölçeði kullanýlmýþtýr. Araþtýrma verileri ANOVA, t, Scheffe ve Tukey HSD testleri ile analiz edilmiþtir. Bulgular, öðretmen adaylarýnýn demokratik, öðrenim gördükleri kurumlara, cinsiyete, bölümlere, yaþ gruplarýna, ailelerinin yaþadýklarý yerleþim birimlerine, mezun olduklarý lise türüne, anne babalarýnýn eðitim düzeyine ve mesleklerini sevme durumlarýna göre istatistiksel olarak farklýlaþtýðýný; öðretmenlerin demokratik tutumlarýnýn ise görev yaptýklarý kurum, cinsiyet, branþlar, kýdemler, mezun olduklarý kurumlar, branþ ve çalýþtýklarý kurumdan memnun olma durumlarý açýsýndan istatistiksel olarak anlamlý bir biçimde deðiþmediðini ortaya koymaktadýr. Öðretmen ve öðrencilerin demokratik tutumlarý karþýlaþtýrýldýðýnda, öðretmen adaylarý lehine istatistiksel olarak farklýlaþma olduðu saptanmýþtýr. Anahtar Kelimeler Demokratik tutum, Öðretmen Adaylarý, Öðretmenler. * Prof. Dr., Adnan Menderes Üniversitesi Eðitim Fakültesi Eðitim Bilimleri Bölümü Öðretim Üyesi ** Dokuz Eylül Üniversitesi Eðitim Bilimleri Enstitüsü Araþtýrma Görevlisi *** Prof. Dr., Ege Üniversitesi Beden Eðitimi ve Spor Yüksekokulu Öðretim Üyesi Kuram ve Uygulamada Eðitim Bilimleri / Educational Sciences: Theory & Practice 4 (2) Kasým / November 2004 335-364 2004 Eðitim Danýþmanlýðý ve Araþtýrmalarý Ýletiþim Hizmetleri Tic. Ltd. Þti. (EDAM)

Prof. Dr. A.Seda SARACALOÐLU Adnan Menderes Üniversitesi Eðitim Fakültesi Eðitim Bilimleri Bölümü Aytepe Aydýn Elektronik Posta: sedasaracal@adu.edu.tr; asusedas@yahoo.com Yayýn ve Diðer Çalýþmalarýndan Seçmeler Saracaloðlu, A. S., Bozkurt, N. & Serin, O. (2003). Üniversite öðrencilerinin okuma ilgileri ve okuma alýþkanlýklarýný etkileyen faktörler. Eðitim Araþtýrmalarý Dergisi, 4 (12), 149-158. Saracaloðlu, A. S., Serin, O. & Bozkurt, N. (2002). Öðretmen adaylarýnýn fen bilimlerine yönelik tutumlarý ile baþarýlarý arasýndaki iliþki. Ege Eðitim Dergisi, 2 (1), 76-85. Saracaloðlu, A. S., Serin, O. & Serin,U. (2001, Haziran). Ýlköðretim okullarýndaki öðrencilerin bilgisayara yönelik tutumlarýný etkileyen faktörler. X. Ulusal Eðitim Bilimleri Kongresinde sunulan bildiri, Abant Ýzzet Baysal Üniversitesi Eðitim Fakültesi, Bolu. Saracaloðlu, A. S. & Kaþlý, A.F. (2001). Öðretmen adaylarýnýn bilgisayara yönelik tutumlarý ile baþarýlarý arasýndaki iliþki. Ege Eðitim Dergisi, 1 (1), 112-127. Saracaloðlu, A. S. (2000). Öðretmen adaylarýnýn yabancý dile yönelik tutumlarý ile akademik baþarýlarý arasýndaki iliþki. Eðitim ve Bilim, 25 (115), 65-72. Gürkan, H., Çamlýyer, H. & Saracaloðlu, A. S. (2000). Beden eðitimi öðretmeni adaylarýnýn deðerler sistemi. Gazi Üniversitesi Beden Eðitimi ve Spor Bilimleri Dergisi, 5 (1), 35-52. Saracaloðlu, A. S. (1997, July). The democratic attitudes of Turkish prospective physical education teachers. Paper presented at the 40 th World Congress for ICHPER-SD: The Revitalization and Humanity and a Better Environmentx Seoul, South Korea. Saracaloðlu, A. S. (1996). Beden eðitimi öðretmeni adaylarýnýn duyuþsal giriþ özellikleri ile yabancý dil baþarýsý arasýndaki iliþki. Performans, 2 (4), 145-148. Saracaloðlu, A. S., Altýparmak, M. E. & Gücü, H. K. (1995). Beden eðitimi öðretmeni adaylarýnýn program ve öðretime iliþkin sorunlarý. Performans, 1 (1), 35-38.

Ýlke EVÝN Dokuz Eylül Üniversitesi Eðitim Bilimleri Enstitüsü Buca, Ýzmir Elektronik Posta: ilke.e@superonline.com Yayýn ve Diðer Çalýþmalarýndan Seçmeler Saracaloðlu, A.S., Varol, R. & Evin Ercan, Ý. (2003, Ekim). Lisansüstü eðitim öðrencilerinin bilimsel araþtýrma kaygýlarý, araþtýrma ve istatistiðe yönelik tutumlarý ile araþtýrma yeterlikleri arasýndaki iliþki. Eðitimde Bilime Katký Lisansüstü Eðitim Sempozyumunda sunulan bildiri, Dokuz Eylül Üniversitesi Eðitim Bilimleri Enstitüsü, Ýzmir. Ýnal, S., Evin Ercan, Ý. & Saracaloðlu, A. S. (2003, October). The relationship between students attitude towards foreign language and their achivement. Paper presented at the Approaches to the Study of Language and Literature First International Conference at Buca Faculty of Education, Izmir. Evin Ercan, Ý. & Iþýk, H. (2002, Ekim). Öðretmen yetiþtirme programlarýnda yer alan uygulama etkinliklerinin uygulama okullarý üzerindeki etkisinin öðretmen görüþleri açýsýndan deðerlendirilmesi. XI. Eðitim Bilimleri Kongresinde sunulan bildiri, Yakýn Doðu Üniversitesi Atatürk Eðitim Fakültesi, Lefkoþa. Prof. Dr. S. Rana VAROL Ege Üniversitesi Beden Eðitimi ve Spor Yüksekokulu Bornova Ýzmir Elektronik Posta: ranavarol@besyo.ege.edu.tr Yayýn ve Diðer Çalýþmalarýndan Seçmeler Saracaloðlu, A. S., Varol, S. R. & Aras, N. (2002). Ýlköðretim okullarýnda spor yapan ve yapmayan çocuklarýn benlik kavramý düzeyleri. Gazi Beden Eðitimi ve Spor Bilimleri Dergisi, 7 (1), 11-28. Saracaloðlu, A. S., Varol, S. R. & Haslofça, F. (1998). Beden eðitimi öðretmeni adaylarýnýn giriþ niteliklerinin öðrenme düzeyine etkisi. Gazi Üniversitesi Beden Eðitimi ve Spor Bilimleri Dergisi, 3 (3), 39-60. Varol, S. R., Acar, M. F. & Gücü, H. K. (1996, Haziran). Profesyonel ve amatör futbolcularda wingate anaerobik güç testi ile sürat koþularý testlerinin karþýlaþtýrýlmasý. Ege Üniversitesi I. Futbol ve Bilim Kongresinde sunulan bildiri, Ýzmir. Karamýzrak, S. O., Ýþleðen, Ç., Varol, S. R., Taþkýran, Y., Yaman, Ç., Mutaf, I., & Akgün, N. (1996). Evaluation of iron metabolism indices and their relation with physical work capacity in athletes. British Journal of Sports Medicine, 30, 15-19. Varol, S. R. (1995). Beden eðitimi öðretmenliði bölümü öðrencilerinin giriþ davranýþlarý ile baþarýlarý arasýndaki iliþki. Performans, 1 (4), 193-198. Varol, S. R., Aktuðlu, K. &. Önçað, H. (1995, August). Orthopedic injuries in highrisk sports. Paper presented at the International Conference on Physical Education and Sports of Children and Youth. Conference Proceedings. Bratislava.

Ýzmir Ýlinde Çeþitli Kurumlarda Görev Yapan Öðretmenler ile Öðretmen Adaylarýnýn Demokratik Tutumlarý Üzerine Karþýlaþtýrmalý Bir Araþtýrma A. Seda SARACALOÐLU, Ýlke EVÝN, S. Rana VAROL Bireylerin geliþimini ve toplumsallaþmasýný etkileyen en önemli kurumlar aile ve okuldur. Bireyler, içinde yaþadýklarý toplumun dünya görüþünü, i- nançlarýný, duygusal eðilimlerini, kýsaca kültürünü, ailede kazanmaya baþlamakta ve bu kültürel deðerleri yapýlandýrmayý okulda sürdürmektedir (Büyükkaragöz, 1990a, 1990b; Gözütok, 1995; Karakütük, 2001). Eðitim sistemlerinin en önemli iþlevlerinden birisi, bireyleri demokrat o- larak yetiþtirmektir. Demokrasi, çoðunluðun politika oluþturma, azýnlýðýn katýlma ve eleþtirebilme haklarýnýn bulunduðu, insan hak ve özgürlüklerine dayalý bir yaþayýþ ve yönetim biçimidir (Gömleksiz, 1988). Baþka bir anlatýmla, demokrasi, demokrat insanlardan oluþan toplumlarýn rejimidir. Demokrasi ancak demokrasiyi davranýþ biçimi olarak özümsemiþ ve demokrasi ilkelerini yaþama uygulayabilmiþ insanlardan oluþan toplumlarda yaþamakta ve geliþmektedir. Bu anlamda, demokrasiyi yaþatma, demokratik deðerleri benimsemiþ bireyleri yetiþtirmekle, baþka bir ifadeyle, demokrasi eðitimiyle mümkün olabilecektir (Gömleksiz, 1988; Lesko, 2002, Rainer & Guyton, 1999). Birçok eðitimci, demokratik kuramlar, deðerler ve inançlar ile eðitim arasýnda doðrudan bir iliþki kurmaktadýr. Goodlad (1997) sosyal ve siyasî demokraside eðitim konusunu tartýþmakta ve eðitimle demokrasinin birbiriyle çok sýký baðlantýlý olduðunu ileri sürmektedir. Demokrasi eðitimi, demokratik tutum ve davranýþlarý benimseyen, baðýmsýz, araþtýrýcý, iyi iliþkiler kurabilen, saygýlý, kendi kararlarýný kendi verebilen demokrat insanlarý yetiþtirmeyi amaçlamaktadýr (Karasar, 1979). Gözütok (1995) da demokrasi eðitiminin, bireyleri insan hak ve özgürlüklerini bilen, benimseyen, saygý duyan ve savunan etkin yurttaþlar hâline getirmeyi hedeflediðini ifade etmektedir. Roche (1996), demokrasinin önemli unsurlarýný; kiþisel anlam, sahiplik (günlük kararlarýn ve daha ö- nemlilerinin alýnma süreçlerine aktif katýlým), güç ve kontrol, nüfuz ve karar verme biçiminde tanýmlamaktadýr. Demokrasinin eþitlik, özgürlük,

SARACALOÐLU, EVÝN, VAROL / Ýzmir Ýlinde Çeþitli Kurumlarda Görev Yapan Öðretmenler... 339 lâiklik, adalet, hümanizm, hoþgörü, sevgi, saygý, katýlýmcýlýk (çoðulculuk), insan haklarý, diyalog / iletiþim, barýþ gibi kavramlarla yüklü olmasý nedeniyle bu kavramlarýn kazandýrýlabilmesi aile ve okulda demokratik ortamlarýn sunulmasý ile mümkündür (Kale, 1998, s. 673, 678). Demokratik eðitimin amacý; bireylerin, eþit ve insanlýða yakýþan bir toplum oluþturulmasýna katkýda bulunabilecek insanlar olabilmeleri için gerekli yetenek ve tutumlarý geliþtirmelerine yardým edecek bir süreç içerisine çekebilmektir. Kuþkusuz eðitim, toplum kültürünü yansýtma iþlevini yerine getirirken tüm deðerlerle birlikte demokrasi kültürünü de bireylere kazandýrmaktadýr. Eðitim sistemi, bu görevlerini kurumlar, programlar ve öðretmenler aracýlýðýyla gerçekleþtirmektedir. Nitekim yasalar, ilkeler ve yönetmelikler, eðitim programlarýnda demokrasi eðitimine yer verilmesini zorunlu kýlmaktadýr. Bireyin her düzeydeki eðitim programý çerçevesinde demokrasi kültürünü benimseyebilmesi için demokratik yaþam biçimini özümsemesi gerekmektedir. Demokrasinin eðitim kurumlarýnda bir yaþam biçimi olmasý ise okul, yönetici, öðretmen, öðrenci, veli ve çevre arasýndaki iliþkilerin insan haklarýna ve demokrasi ilkelerine uygun olarak iþlemesiyle mümkündür (Bilgen, 1994; Büyükkaragöz, 1990b; 1994; Gözütok, 1995; Ogundare, 1993; Pritchard, 1991; Saracaloðlu, 1997). Eðitim sürecinde özellikle sýnýf etkinliklerinde öðretmenlerin öz geçmiþi, i- nançlarý, idealleri, tutumlarý ve davranýþlarý öðrencilerin davranýþlarýný etkilemektedir (Brophy & Good, 1986; Dickinson, 1990; Gözütok, 1995; Saracaloðlu, 1992; Varýþ, 1975). Bu anlamda öðretmen davranýþlarý, eðitim süreci sonunda kazanýlacak öðrenci davranýþlarýnýn belirleyicisidir. Bireye çaðdaþ, bilimsel, demokratik düþünme gücünü kazandýrma, sorumluluk üstlenme, sorunlara çok boyutlu bakabilme, karþý görüþte mantýk arama, uzlaþtýrýcý ve hoþgörülü özellikler kazandýrabilmenin ön koþulu, eðitim sisteminin demokratikleþtirilmesidir (Celep, 1995, s. 20-24). Beyer (1996) de, sadece demokratik yapýya deðil eleþtirel düþünmeye, deðer yargýlarýnýn tartýþýlmasý ve yansýtýlmasýna, farklý görüþlerin ifade edilmesine de önem verilmesi gerektiðini ileri sürmektedir. Sehr (1997) sosyalleþmenin bir süreç olarak önemini ve demokraside katýlýmýn gerekliliðini vurgulamaktadýr. O- kul, öðrencilerin kendi kendilerini eðitir duruma geldikleri ve kendi öðrenmelerini kontrol ettikleri bir demokrasi modelidir. Öðretmenler ve öðrenciler okuldaki karar alma süreçlerine katýlmaktadýr. Öðrenme ortamýnda, öðrencinin öðrenme etkinliðini sýnýrlayan, yeteneklerinin geliþtirilmesini engelleyen, öðretmen otoritesinin hâkim olduðu bir okulda, öðrencide demokratik davranýþlar geliþemez (Celep, 1995, s. 20-24). Bu nedenle, öðretmenin öðrenciye demokratik anlayýþ, tutum ve idealleri benimsetebilmesi, söz konusu deðerleri kendi yaþamýnýn ayrýlmaz bir boyutu hâline getirmiþ olmasýyla mümkündür. Baþka bir anlatým-

340 KURAM VE UYGULAMADA EÐÝTÝM BÝLÝMLERÝ la, öðretmenin demokratik tutumlarý, demokratik bir toplum ve yaþam i- çin ön koþul niteliðindedir (Saracaloðlu, 1997). Demokratik tutum, bireyi belli insanlar, nesneler ve durumlar karþýsýnda, demokrasi ilkeleri doðrultusunda belli davranýþlar göstermeye iten öðrenilmiþ eðilimler biçiminde tanýmlanabilir (Gömleksiz, 1994b, s. 477). Demokratik bir sýnýf ortamý, hem öðrenci baþarýsýný hem de öðrencilerde demokratik tutum ve davranýþlarýn geliþtirilmesini etkileyen en ö- nemli faktördür. Nitekim yapýlan çalýþmalarda, öðrencilerin demokratik tutum ve davranýþlarý ile iliþkili bulunan temel etkenlerin; sýnýf ortamý, okul etkinliklerine öðrencilerin katýlýmý ve okul atmosferi olduðu ifade edilmektedir (Bilgen, 1994; Binbaþýoðlu, 2000; Karakütük, 2001; Kýncal, 2000). Kýsakürek (1985, s. 56-58) tarafýndan yapýlan bir araþtýrmada da karþýlaþýlan sorunlarý ve sorulan sorularý anlayýþla karþýlama, derse iliþkin konularda öðrencilerin fikirlerini alma, öðrencileri sýnýf içi çalýþmalara etkili bir biçimde katýlmaya teþvik etme, dersle ilgili etkinliklerin plânlanmasýna katýlma vb. özelliklerin sýnýf atmosferini olumlu etkilediði ifade edilmektedir. Bunun yaný sýra birçok araþtýrma sonucu; öðrencilerin demokratik tutum, davranýþ ve baþarýlarýný geliþtirmede sýnýf atmosferinin ve sýnýfta uygulanan öðretim yöntemlerinin önemini ortaya koymaktadýr. Nitekim, öðretim elemanlarýnýn genelde anlatým yöntemiyle ders iþledikleri, çaðdaþ öðretme yaklaþýmlarýnýn çok az kullanýldýðý (Büyükkaragöz, 1986; Kavak, 1986; Kayabaþý, 1992; Kýsakürek, 1976; Türkoðlu, 1988), öðretmen-öðrenci iliþkilerinin otoriter bir havada yürütüldüðü, öðretmen merkezli bir anlayýþýn egemen olduðu (Ertürk,1986, Tezcan, 1981), dolayýsýyla öðrencinin merkeze alýnmadýðý (Ertürk,1986), ilköðretim öðretmenlerinin demokratik deðerleri kazandýrma konusunda yeterli çaba göstermedikleri (Kýncal, 2000), öðretim elemanlarý ve öðrencilerin, demokrasi ilkelerine oldukça yüksek düzeyde katýlmalarýna karþýn, bu ilkelere uygun davranýþlarý sýnýf içinde yeterince gösteremedikleri, birbirlerinin davranýþlarýný deðerlendirmeleri arasýnda anlamlý farklar olduðu, öðretmen ve öðrencilerin kendi düþünceleri ile tutarlý davranmadýklarý (Gömleksiz, 1988), öðretmen ve yöneticilerin eðitim sisteminin demokratik olmadýðý (Gök & Okçabol, 1998, s. 23-26), nesnelliði, bilimselliði ve eleþtirel düþünmeyi yeterice geliþtiremediði, ülkemizde düþünce özgürlüðünün sýnýrlý olduðu kanýsýný taþýdýklarý (Özgen, 1995, s.167, 203), öðrencileri ilgilendiren konularda öðrencilerin görüþlerinin alýnmadýðý (Kýsakürek, 1985; Oður, 1999), yöneticilerin yönetim süreçlerinin tüm boyutlarýnda kendilerini demokratik olarak algýlarken, öðretmenlerin yöneticilerin ilgili süreçlere yönelik davranýþlarýný otokratik olarak deðerlendirdikleri (Oður, 1999, s. 94-100), lise müdürlerinin (Bilgen, 1994, s. 53-119) demokra-

SARACALOÐLU, EVÝN, VAROL / Ýzmir Ýlinde Çeþitli Kurumlarda Görev Yapan Öðretmenler... 341 tik insanlarýn yetiþtirilmesinde öðrenim hakký, öðrenci merkezli eðitim, baþarýnýn bireye baðýmlýlýðý, eðitim programýný (dersleri) seçme hakký, ölçme deðerlendirme sistemi, kredi transferi ile sevgi ve saygý yaptýrýmý, yatay-dikey geçiþ, bütün derslerin seçmeli olmasý gibi konularýn etkili olduðu hususuna çoðunlukla katýldýklarý; kubaþýk öðrenme yöntemlerinin uygulandýðý araþtýrmalarda, demokratik tutum ve davranýþlarýný o- lumlu etkilediði (Bricker, 1989; Debolt, 1994; Gömleksiz, 1988; 1993, 1994b) bulunmuþtur. Söz konusu yöntemin, öðrenci iliþkilerini yoðunlaþtýrmasý, ortak amaç doðrultusunda birlikte çalýþmalarýný, düþüncelerini özgürce ifade etmelerini, sorumluluk ve benlik saygýsýný geliþtirdiði, öðretmen ve arkadaþlarý ile yardýmlaþmalarýný saðlamasý nedeniyle demokratik sýnýf atmosferinin oluþmasýna katkýda bulunduðu ve demokratik sýnýf ortamýnýn yapýlandýrýlmasýnda kubaþýk öðrenme yönteminin oldukça etkili olduðu ifade edilmektedir (Gömleksiz, 1993, s. 52-54). Ancak ayný araþtýrmacý tarafýndan gerçekleþtirilen bir diðer çalýþmada bir yýl sonra demokratik tutumlarda düþme (Gömleksiz, 1994a) olduðu saptanmýþtýr. Okul, eðitim programlarý çerçevesinde bazý sosyal içerikli derslerle demokratikleþme sürecinin kuramsal boyutunu öðrencilere kazandýrmak durumundadýr. Kuramsal ve uygulamalý dersler, bu derslerin iþlenmesinde seçilen yöntemler ve sýnýf atmosferi demokratikleþmede son derece önemli iþlevlere sahiptir (Saracaloðlu, 1997). Demokratik eðitim sistemi, bireyde kalýplanmýþ davranýþ oluþturma, ezbere dayalý ve empoze edilmiþ bilgiler sunma yerine yaratýcý düþünme ve sorun çözmeye dayalý öðrenmelere olanak verme ve öðrendiklerini yorumlayabilen, saplantýlarý olmayan bireyler yetiþtirme temeline dayalýdýr (Celep, 1995). Ayrýca birlikte çalýþma, problem çözme, tartýþma yöntemleri sorumluluk duygusunu geliþtirmekte; katýlma, hoþgörü, baþkalarýna saygý ve uzlaþma davranýþlarýnýn geliþimine de katký saðlamaktadýr (Gözütok, 1995). Öðrenci odaklý yaklaþýmlar, öðrencilerin plânlama ve uygulamaya katýlýmýný gerektirmesi nedeniyle çocuk ve gençlerde birbirlerine karþý saygýlý ve anlayýþlý olma, kurallara uyma, iþ birliði yapma, baðýmsýz davranma, kendini disipline etme vb. özellikleri de geliþtirmektedir. Bunun yaný sýra sorumluluk duygusu, hoþgörü, yeniliklere açýk olma ve araþtýrma süreçlerinde yetiþmiþ olma gibi özellikleri de kazandýrmaktadýr (Saracaloðlu, 2001). Nitekim Apple ve Bean (1995) de bilinçli ve eleþtirel katýlýmý savunmakta, demokratik okulu; öðretmenlerin ve öðrencilerin iþ birliði içerisinde plân yaptýklarý, karar aldýklarý, öðrenme topluluklarý oluþturduklarý, farklý ve çeþitli bakýþ açýlarýna sahip olduklarý, sosyal adaletin var olduðu bir yer olarak tanýmlamaktadýr.

342 KURAM VE UYGULAMADA EÐÝTÝM BÝLÝMLERÝ Ertürk (1993) öðrencilerin demokrasiyi yaþayarak yetiþmelerini saðlamak için bir öðretmenin nasýl davranmasý gerektiðini sýralamýþtýr. Buna göre öðretmen, öðrencilerin sýnýftaki etkinlikleri paylaþmalarýna izin vermeli, öðrencilere kendi kararlarýný kendilerinin vermeleri için olanaklar hazýrlamalý, onlara nasýl davranacaklarýný söylemek yerine, kendi düþüncelerini oluþturma fýrsatý saðlamalý, öðrencilerin yeteneklerini ortaya çýkarmalarý, geliþtirmeleri ve yararlanmalarý için olanaklar sunmalý, sýnýf içi ve dýþý etkinliklerde, öðrenci katýlýmýný özendirme yoluyla, onlarýn grupça çalýþmalarý özendirilmelidir. Ne var ki öðretmenlerin demokratik yaþamýn sorumluluklarýný, öðrencilerine öðretebilecek düzeyde bilmediklerinden yakýnýlmaktadýr ve öðretmen eðitim programlarýnda öðretmenleri; meslektaþlarýyla, okul yöneticileriyle, velilerle ve sivil toplum örgütlerinin liderleriyle birlikte çalýþarak okulu nasýl sürekli yenileyebilecekleri konularýna yer verilmesi önerilmektedir (Edmundson, 1995, s. 4-5). Bu nedenle öðretmenlerin demokratik sýnýflar için eðitilmeleri gerektiði savunulmakta ve demokratik bir sýnýfýn geliþtirilebilmesi için öncelikle öðretmenlerin demokratik uygulamalarda yer almasý gereði ortaya konmaktadýr (Clark, Hong & Schoeppach 1996; Fullan & Hargreaves, 1996; Glickman, 1998; Goodlad, 1991; National Commission on Teching and America s Future, 1996; Russell, 1997). Rolhesier ve Glickman (1995) da okullarýn, öðretmenlerin demokratik süreçleri yaþadýklarý yerler ve öðretmen eðitimi programlarýnýn da demokrasi uygulamalarýnýn örnek alanlarý olarak düzenlenmesi gerektiðini vurgulamaktadýrlar. Beyer (1996), demokratik öðretmen eðitiminin duraðanlýktan çok sosyal adaleti, sessizlikten ve ayrýmcýlýktan çok katýlýmcýlýðý, özgürlüðü ve eþitliði amaçlayan eðitim uygulamalarý oluþturarak mevcut e- ðitsel ve sosyal koþullarýn ötesine geçmesi gerektiðini; öðretim programýnýn, deðerlendirmede yeni yaklaþýmlarýn gerekli alternatiflerini sunan bir deðer olarak görülmesinin bir zorunluluk olduðunu ifade etmektedir. Demokratik öðretmen eðitimi araþtýrmalarýnda öne çýkan iki önemli unsur bulunmaktadýr. Ýlki, eðitim kurumlarýnda çalýþan öðretmenlerin demokratik eðitim becerilerinin hizmet içi eðitim çerçevesinde kazandýrýlmasýdýr. Ýkinci unsur ise öðretmen adaylarýnda demokratik eðitim becerilerinin ders içi ve ders dýþý etkinlikler ile geliþtirilebileceði hususudur. Özetle, demokratik öðretmen eðitiminin hizmet içi ve hizmet öncesi eðitim düzeylerinde oluþturulmasý gerekli görülmektedir (Rainer & Guyton, 1999). Bu baðlamda, gelecekte eðitim sisteminde yerini alacak olan öðretmen adaylarýnýn ve sistemdeki öðretmenlerin demokratik tutumlarýnýn incelenmesi, demokrasi eðitimi açýsýndan önem taþýmaktadýr. Ülkemizde, öðretmen ve öðretmen adaylarýnýn demokratik tutumlarý (Büyükkaragöz, 1990a; Ertürk, 1986; Gözütok, 1995; Saracaloðlu, 1997;

SARACALOÐLU, EVÝN, VAROL / Ýzmir Ýlinde Çeþitli Kurumlarda Görev Yapan Öðretmenler... 343 Yýldýrým, 1994) ile demokratik sýnýf ortamý açýsýndan öðretim elemanlarý veya öðrenciler (Gömleksiz 1988; 1993; 1994a, 1994b) üzerinde bazý a- raþtýrmalar yapýlmýþtýr. Ancak, öðretmen adaylarý ve öðretmenlerin demokratik tutumlarýnýn incelendiði herhangi bir araþtýrmaya rastlanmamýþtýr. Söz konusu gereksinimden kaynaklanan bu araþtýrma, öðretmen yetiþtiren kurumlardaki mevcut durumu ortaya koymak, öðretmen adaylarýnýn ve öðretmenlerin demokratik tutum düzeylerini geliþtirmek amacýyla gerçekleþtirilmiþtir. Ayrýca adaylara, demokratik tutum ve davranýþlarý öðretmen yetiþtiren kurumlarda kazandýrma, sýnýf etkinliklerinde demokratik davranabilmeleri açýsýndan daha etkili olacaktýr. Bunun yaný sýra bu araþtýrmanýn program geliþtirmecilere, eðitimcilere, öðretmen adaylarýna, yurt içindeki ve dýþýndaki araþtýrmacýlara katký saðlayacaðý umulmaktadýr. Eldeki araþtýrmanýn temel amacý, üniversite öðrencilerinin ve çeþitli branþ öðretmenlerinin demokratik tutumlarýný belirlemektir. Duyuþsal özelliklerden yalnýzca tutumlar ile sýnýrlandýrýlan bu araþtýrmanýn amacýný gerçekleþtirebilmek amacýyla aþaðýdaki sorulara yanýt aranmýþtýr. Öðretmen adaylarýnýn demokratik tutumlarý öðrenim gördükleri kurumlara, cinsiyete, bölümlere, yaþ gruplarýna, ailelerinin yaþadýklarý yerleþim birimlerine, mezun olduklarý lise türüne, anne babalarýnýn eðitim düzeyine, mesleklerini sevme durumlarýna göre deðiþmekte midir? Öðretmenlerin demokratik tutumlarý görev yaptýklarý kuruma, cinsiyete, branþlarýna, kýdemlerine, mezun olduklarý kurumlara, branþlarýndan memnun olma durumlarýna, çalýþtýklarý kurumdan memnun olma durumlarýna göre deðiþmekte midir? Öðretmenlerin demokratik tutum puanlarý ile öðretmen adaylarýnýn demokratik tutum puanlarý arasýnda anlamlý bir farklýlýk var mýdýr? Yöntem Evren ve Örneklem Bu araþtýrmanýn evrenini çeþitli eðitim kurumlarýnda çalýþan genel kültür dersleri öðretmenleri ile Sýnýf Öðretmenliði Öðretmenlik Meslek Bilgisi Sertifika Programýna devam eden öðrenciler oluþturmaktadýr. Çalýþma evreni olarak ise Ýzmir ili seçilmiþtir. Tesadüfî örnekleme yöntemi kullanýlan bu araþtýrmada, uygulamalarýn yapýldýðý gün ve saatlerde ilgili kurumlarda bulunan öðrenci ve öðretmenler araþtýrmanýn örneklemini oluþturmuþtur. Ancak özellikle öðretmenlerden dönüt alma ve izleme çalýþmalarý çerçevesinde bazý zorluklar yaþanmýþtýr. Bununla birlikte, Ýzmir ilindeki çeþitli kurumlarda görev yapan öðretmenlerden 317, Dokuz Eylül ve Ege Ü- niversitelerindeki çeþitli bölümlerde öðrenim gören ve Ege Üniversitesi Öðretmenlik Meslek Bilgisi Sertifika Programýna devam eden öðretmen a-

344 KURAM VE UYGULAMADA EÐÝTÝM BÝLÝMLERÝ daylarýndan 768 olmak üzere toplam 1085 katýlýmcý araþtýrmanýn örnekleminde yer almýþtýr. Öðretmenlerin % 58,4 ü (n=185) bayan, % 41,6 sý (n=132) erkektir ve % 28,7 si (n=91) 20-30; % 38,2 si (n=121) 31-40; % 30,6 sý (n=97) 41-50 ve % 2,5 i (n=8) 51 ve üzeri yaþ grubundadýr. Öðretmen adaylarýnýn ise, % 52,7 si bayan, % 47,3 ü erkektir ve % 18,1 i 18-20; % 60,02 si 21-23; % 21,88 i 24 ve üzeri yaþ grubundadýr. Veri Toplama Araçlarý Araþtýrmada, Tutum Araþtýrma Lâboratuvarý tarafýndan geliþtirilen Teacher Opinionaire on Democracy ölçeðinin G ve H formlarýndan oluþturulan ve Türkçe geçerlik güvenirlik çalýþmalarý Gözütok (1995) tarafýndan gerçekleþtirilen Demokratik Tutum Ölçeði kullanýlmýþtýr. Ölçek elli maddeden oluþmaktadýr ve güvenirlik katsayýsý 0,87 dir. Bu araþtýrmada ise güvenirlik katsayýsý öðretmenler için 0,81, öðrenciler için 0,84 ve toplam tepkiler 0,83 bulunmuþtur. Ayrýca araþtýrmacýlar tarafýndan geliþtirilen ve on beþ sorudan oluþan Kiþisel Bilgi Formu uygulanmýþtýr. Kiþisel Bilgi Formu, anne ve babalarýn eðitim düzeyi, ailenin yaþadýðý yerleþim birimi, mezun olunan lise türü, kýdem, branþ, meslekten/kurumdan memnun olma durumu gibi sorulardan oluþmaktadýr. Ölçekte otuz iki o- lumlu, on sekiz olumsuz madde yer almaktadýr. Ölçeðe katýlýyorum ve katýlmýyorum þeklinde yanýt verilmektedir. Olumlu ifadelerde katýlýyorum seçeneði 1, katýlmýyorum seçeneði 0; olumsuz ifadelerde ise tersi puanlama yapýlmýþtýr. Ölçek maddelerinin bazýlarý þunlardýr: Öðrenciler okulda yarýþma içinde olmalýdýrlar., Öðrencilerin ihtiyaç duymalarý hâlinde sýnýfý terk etmek için öðretmenden izin almalarý gerekir., Öðrenciler sevmedikleri öðretmenin dersini almaya zorlanmamalýdýr., Öðrencileri demokrasi uygulamalarý için yüreklendirmek öðretmenlerin en yüce görevidir., Okul yönetiminin aldýðý kararlarý deðiþtirmede öðrencilerin etkisi olmalýdýr., Eðitim politikalarý belirleme konusunda, öðretmen ve öðrenci görüþüne gerek duyulmadan karar alma uygulamasý sürdürülmelidir., Amaçlarý baþkalarý tarafýndan belirlenen bir insan köledir., Duygularýn eðitimi, düþüncelerin eðitimi kadar önemlidir., Ciddî davranýþ bozukluklarý, öðrencilerin yönetime katýlmalarýna izin verilen o- kullarda görülür. vb. Ölçekten en fazla elli puan alýnabilmektedir. Puanlarýn yüksek olmasý, demokratik tutumun olumlu olduðunu göstermektedir. Ýþlemler Araþtýrma verileri SPSS 11.0 paket programý ile deðerlendirilmiþtir. Çalýþmanýn amaçlarý doðrultusunda yüzde dökümleri alýnmýþ, F (ANO- VA), t testleri ile Scheffe ve Tukey HSD testleri uygulanmýþtýr. Araþtýr-

SARACALOÐLU, EVÝN, VAROL / Ýzmir Ýlinde Çeþitli Kurumlarda Görev Yapan Öðretmenler... 345 mada demokratik tutum puanlarý baðýmlý; öðretmen adaylarý için üniversite, fakülte, bölüm, cinsiyet, yaþ gruplarý, ailelerin yaþadýklarý yerleþim birimleri, mezun olunan lise türü, anne baba eðitim düzeyi, öðretmenliði sevme durumu baðýmsýz deðiþkenler olarak alýnmýþtýr. Öðretmenler için ise görev yaptýklarý kurum, cinsiyet, branþ, kýdem, mezun olduklarý kurum, branþ ve çalýþýlan kurumdan memnun olma durumlarý baðýmsýz deðiþkenler olarak belirlenmiþtir. Araþtýrmada önem düzeyi 0,05 olarak a- lýnmýþtýr. Araþtýrmanýn veri toplama süreci, izleme çalýþmalarý da dahil olmak üzere, Ocak-Haziran 2002 tarihleri arasýnda altý aylýk bir süre içerisinde gerçekleþtirilmiþtir. Bulgular Araþtýrmanýn ilk alt problemi, Öðretmen adaylarýnýn demokratik tutumlarý; öðrenim gördükleri kurumlara, cinsiyete, bölümlere, yaþ gruplarýna, ailelerinin yaþadýklarý yerleþim birimlerine, mezun olduklarý lise türüne, anne babalarýnýn eðitim düzeyine, mesleklerini sevme durumlarýna göre deðiþmekte midir? biçiminde ifade edilmiþtir. Öðrencilerin demokratik tutum puanlarý çeþitli deðiþkenlere göre tek yönlü varyans analizi ve t-testi ile incelenmiþ ve bulgular Tablo 1 de verilmiþtir. Tablo 1 Çeþitli Deðiþkenlere Göre Öðretmen Adaylarýnýn Demokratik Tutumlarý Kurum n x ss F Eðitim Fakültesi 301 38,1495 4,94512 21,844* Fen-Edebiyat Fakültesi 245 38,6735 4,91563 Ýletiþim Fakültesi 75 39,2400 4,84584 Ýlâhiyat Fakültesi 56 30,8036 14,82414 Beden Eðitimi ve Spor YO 91 36,2637 4,62802 Bölümler n x ss F Türkçe-Edebiyat 74 38,3649 5,32138 13,596* Tarih- Coðrafya 53 39,2830 3,24853 Felsefe-Sosyoloji-Psikoloji 61 41,9672 3,96218 Yabancý Diller 70 38,5286 5,05254 Fizik-Kimya-Biyoloji 131 36,8931 5,04480 Beden Eðitimi Öðretmenliði 91 36,2637 4,62802 Resim-Müzik Öðretmenliði 81 37,3333 4,74078 Sýnýf Öðretmenliði 76 38,4605 4,66888 Ýletiþim 75 39,2400 4,84584 Ýlâhiyat 56 30,8036 14,83414 Cinsiyet n x ss t Bayan 405 38,9630 4,35505 5,813* Erkek 363 36,2149 8,0781 * p<0,05

346 KURAM VE UYGULAMADA EÐÝTÝM BÝLÝMLERÝ Tablo 1 in devamý Çeþitli Deðiþkenlere Göre Öðretmen Adaylarýnýn Demokratik Tutumlarý Yaþ Gruplarý n x ss F 18-20 139 38,5827 4,89883 7,635* 21-23 461 37,9935 5,62351 24 ve üzeri 168 36,0000 9,10024 Ailenin Yaþadýðý Yer. Birimi n x ss F Büyük kent 388 37,9613 5,69837 5,815* Kent 111 38,1622 5,47978 Ýlçe 185 37,9946 5,22379 Köy 84 34,9048 11,35900 Mezun Olunan Lise Türü n x ss F Akademik Lise 455 37,8440 5,16808 12,655* Meslekî Teknik Lise 147 35,1905 10,37736 Anadolu Lisesi 125 38,8400 4,40381 Özel Lise 41 40,9512 3,66709 Anne Eðitim Düzeyi n x ss F Okumaz Yazmaz 82 35,3293 10,97366 3,195* Okur Yazar 61 37,5246 7,31347 Ýlkokul 349 38,1117 5,28353 Ortaokul 96 36,8542 7,14803 Lise 102 38,2843 4,31754 Fakülte/Yüksek Okul 78 38,4103 5,39706 Baba Eðitim Düzeyi n x ss F Ýlkokul 322 37,2795 7,65593 2,561* Ortaokul 105 37,3429 5,78929 Lise 170 37,3765 6,08806 Fakülte/Yüksek Okul 171 38,8713 4,49521 Mesleklerini Sevme Durumu n x ss F Memnun 534 38,0019 5,64673 3,022* Kýsmen Memnun 200 37,0900 7,95729 Memnun Deðil 34 35,7353 8,65608 * p<0,05 Tablo 1 de görüldüðü gibi, öðrencilerin demokratik tutumlarý fakültelere göre 0,05 düzeyinde anlamlý bir biçimde farklýlaþmaktadýr. Buna göre, en yüksek demokratik tutum puanlarýna Ýletiþim Fakültesi öðrencileri sahipken, en düþük puanlarý Ýlâhiyat Fakültesi öðrencileri elde etmiþlerdir. Farklýlaþan gruplarý belirleyebilmek amacýyla Tukey HSD testi uygulanmýþtýr. Buna göre deðiþim, Ýlâhiyat Fakültesi ile bütün gruplar arasýndadýr. Ayrýca Beden Eðitimi ve Spor Yüksek Okulu ile Fen-Edebiyat Fakültesi ve Ýletiþim Fakültesi arasýnda da farklýlýk bulunmaktadýr. Bu durumda en düþük demokratik tutuma Ýlâhiyat Fakültesi öðrencilerinin sahip olduðu ve diðer gruplarýn demokratik tutum puanlarýnýn olumlu düzeyde olduðu görülmektedir.

SARACALOÐLU, EVÝN, VAROL / Ýzmir Ýlinde Çeþitli Kurumlarda Görev Yapan Öðretmenler... 347 Öðrencilerin demokratik tutum puanlarý, okuduklarý bölümlere göre istatistiksel olarak anlamlý bir deðiþim göstermektedir. Deðiþimi oluþturan gruplarý belirleyebilmek için verilere Scheffe testi uygulanmýþ, Felsefe- Sosyoloji-Psikoloji grubu ve Ýlâhiyat Fakültesi öðrencileri ile diðer gruplarýn tümü arasýnda farklýlaþma olduðu saptanmýþtýr. Ayrýca, Basýn Yayýn ve Halkla Ýliþkiler/ Radyo-TV bölümü ile Fizik-Kimya-Biyoloji, Beden Eðitimi ve Resim-Müzik Öðretmenliði; Beden Eðitim Öðretmenliði ile Türkçe-Edebiyat, Tarih-Coðrafya, Yabancý Diller ve Sýnýf Öðretmenliði; Tarih-Coðrafya ile Fizik-Kimya-Biyoloji bölümleri arasýnda da anlamlý farklýlýk bulunmaktadýr. Öðrencilerin demokratik tutum puanlarý, cinsiyete göre istatistiksel olarak 0,05 düzeyinde anlamlý bir biçimde deðiþmektedir. Bu durum bayanlar lehinedir. Baþka bir anlatýmla, bayan öðrencilerin demokratik tutum puanlarý erkek katýlýmcýlardan daha yüksektir. Buna göre, bayan öðrencilerin demokratik tutumlarý, erkek katýlýmcýlardan daha olumlu bulunmuþtur. Demokratik tutum puanlarý yaþa göre irdelendiðinde, Tablo 1 de verildiði üzere, istatistiksel açýdan anlamlý bir deðiþime yol açtýðý anlaþýlmaktadýr. Farklýlýk 18-20 yaþ grubundaki öðretmen adaylarý ile 24 ve üzeri yaþ grubundakiler arasýndadýr. Buna göre 18-20 yaþ grubundaki öðrencilerin demokratik tutumlarýnýn daha olumlu olduðu görülmektedir. Öðretmen adaylarýnýn demokratik tutumlarý, ailelerinin yaþadýklarý yerleþim birimine göre 0,001 düzeyinde farklýlaþmaktadýr. Ailesi kentte yaþayan öðretmen adaylarýnýn demokratik tutum puanlarýnýn en yüksek, ailesi köyde yaþayan katýlýmcýlarýn ise en düþük olduðu görülmektedir. Tablo 1 den anlaþýlabileceði gibi, mezun olunan lise türüne göre öðrencilerin demokratik tutum puanlarý istatistiksel bir farklýlýk göstermektedir. Deðiþimi oluþturan gruplarý belirleyebilmek için verilere Scheffe testi uygulanmýþ, meslekî teknik lise mezunlarý ile diðer tüm liseler ve özel lise mezunlarý ile akademik lise mezunlarý arasýnda farklýlaþma olduðu saptanmýþtýr. Buna göre, özel lise mezunu öðrencilerin demokratik tutumlarý en yüksek, meslekî teknik lise mezunu öðrencilerin ise en düþük düzeydedir. Demokratik tutum puanlarý anne eðitimine göre irdelendiðinde, istatistiksel açýdan 0,001 düzeyinde anlamlý bir deðiþim yarattýðý anlaþýlmaktadýr. En düþük tutum puanlarý, okuryazar olmayan ve ortaokul mezunu anne çocuklarýnda, en yüksek puanlar ise üniversite mezunu anneleri olanlardadýr. Scheffe testine göre, okuryazar olmayan anneler ile ortaokul dýþýndaki tüm eðitim düzeyleri arasýnda fark bulunmaktadýr. Tablo 1 de verildiði üzere, anne eðitimi yükseldikçe demokratik tutum puanlarý da artmaktadýr. Demokratik tutum puanlarý baba eðitimi açýsýndan incelendiðinde, istatistiksel açýdan 0,05 düzeyinde anlamlý bir deðiþim olduðu saptanmýþtýr.

348 KURAM VE UYGULAMADA EÐÝTÝM BÝLÝMLERÝ Tablo 1 e göre, en yüksek demokratik tutumlara babalarý üniversite eðitimi almýþ gençler, en düþük puanlara ise babalarý ilkokul mezunu olan öðrenciler sahiptir. Nitekim Scheffe testi sonucu da babalarý lise ve üniversite mezunu ile ilkokul mezunu olanlar arasýnda anlamlý bir deðiþme bulunduðunu ortaya koymaktadýr. Gençlerin öðretmenlik mesleðini sevme/sevmeme durumlarýna göre de demokratik tutumlarý incelenmiþ ve Tablo 1 de verildiði gibi, gruplar a- rasýnda istatistiksel açýdan 0,05 düzeyinde anlamlý bir farklýlýk olduðu belirlenmiþtir. Buna göre, en yüksek tutum puanlarýna mesleði seven, en düþük tutum puanlarýna ise mesleði sevmeyen katýlýmcýlar sahiptir. Scheffe sonucu da, deðiþimin söz konusu gruplar arasýnda olduðunu ortaya koymaktadýr. Bu durum, mesleði seven gençlerin olumlu tutuma sahip olmalarý nedeniyle öðrenme-öðretme süreçlerindeki davranýþlarýnýn da daha demokratik olacaðýný düþündürmektedir. Birinci alt probleme iliþkin bulgular birlikte deðerlendirildiðinde, öðretmen adaylarýnýn demokratik tutumlarýnýn genel anlamda olumlu olduðu ve tüm baðýmsýz deðiþkenlere göre farklýlaþtýðý söylenebilir. Araþtýrmanýn ikinci alt problemi, Öðretmenlerin demokratik tutumlarý; görev yaptýklarý kuruma, cinsiyete, branþlarýna, kýdemlerine, mezun olduklarý kurumlara, branþlarýndan memnun olma durumlarýna, çalýþtýklarý kurumdan memnun olma durumlarýna göre deðiþmekte midir? biçiminde ifade edilmiþtir Öðretmenlerin demokratik tutum puanlarý çeþitli deðiþkenlere göre tek yönlü varyans analizi ve t-testi ile incelenmiþ ve bulgular Tablo 2 de verilmiþtir. Tablo 2 Çeþitli Deðiþkenlere Göre Öðretmenlerin Demokratik Tutumlarý Kurum n x ss F Ýlköðretim Okulu 142 36,3380 5,12661 0,809 Özel Okul 38 36,3421 6,14367 Akademik Lise 98 35,0714 7,89917 Askerî Lise 18 34,9444 3,78032 Meslek Lisesi 21 36,4286 5,32514 Cinsiyet n x ss t Bayan 185 35,6108 6,85009-0,896 Erkek 132 36,2424 5,11266 Branþ n x ss F Okulöncesi-Ýlköðretim 78 36,3462 5,40761 0,533 Tarih-Coðrafya 37 36,8199 7,62080 Matematik-Fen-Fizik 45 35,7556 5,62121 Müzik-Beden Eð.-Resim 59 35,6780 4,84747 Yabancý Dil 34 35,1471 7,36960 Din Kültürü 14 33,7143 3,72989 Meslek dersleri 15 35,8667 5,52742 Türkçe-Edebiyat 35 35,7714 8,48558

SARACALOÐLU, EVÝN, VAROL / Ýzmir Ýlinde Çeþitli Kurumlarda Görev Yapan Öðretmenler... 349 Tablo 2 nin devamý Çeþitli Deðiþkenlere Göre Öðretmenlerin Demokratik Tutumlarý Kýdem n x ss F 1-5 74 35,4324 6,68894 1,272 6-10 40 37,7750 3,59834 11-16 69 34,8696 8,24962 16-20 67 36,2239 4,92003 21-25 44 36,1136 5,23502 26 ve üzeri 23 35,5217 5,52572 Mezun Olunan Kurum n x ss F Eðitim Fakültesi 141 35,8014 6,69565 0,556 Fen Edebiyat Fak. 47 35,0213 7,35878 BESYO 30 37,1000 4,05437 Eðitim Enstitüsü 58 36,1724 5,95049 Ýlâhiyat 41 35,7805 4,30414 Branþtan Memnun Olma n x ss F Memnun 282 35,7092 6,32010 0,984 Kýsmen Memnun 24 36,9167 5,08977 Memnun Deðil 11 37,8182 4,40041 Kurumdan Memnun Olma n x ss F Memnun 218 36,0459 4,86383 0,485 Kýsmen Memnun 83 35,6747 7,84936 Memnun Deðil 16 34,5625 11,15329 Tablo 2 de görüldüðü üzere, öðretmenlerin demokratik tutumlarý; görev yaptýklarý kurum, cinsiyet, branþ, kýdem, mezun olduklarý kurum, branþtan ve çalýþtýklarý kurumdan memnun olma durumlarý açýsýndan istatistiksel olarak anlamlý bir farklýlýk göstermemektedir. Buna göre, demokratik tutumlarýn eldeki araþtýrmanýn baðýmsýz deðiþkenleri açýsýndan anlamlý bir deðiþim göstermediði saptanmýþtýr. Araþtýrmanýn üçüncü alt problemi, Öðretmenlerin demokratik tutum puanlarý ile öðretmen adaylarýnýn demokratik tutum puanlarý arasýnda anlamlý bir farklýlýk var mýdýr? biçiminde ifade edilmiþtir. Öðretmen ve öðretmen adaylarýnýn demokratik tutum puanlarý t-testi ile incelenmiþ ve bulgular Tablo 3 te verilmiþtir. Tablo 3 Öðretmen ve Öðretmen Adaylarýnýn Demokratik Tutumlarýna Ýliþkin t Testi Sonuçlarý Gruplar n x ss t Öðretmen 317 35,8738 6,18516-4,188* Öðretmen Adayý 768 37,6641 6,49153 * p <0,01 Tablo 3 te de görüldüðü üzere, demokratik tutum puanlarý açýsýndan öðretmen ve öðretmen adaylarý arasýnda istatistiksel olarak 0,05 düzeyinde anlamlý bir fark olduðu anlaþýlmaktadýr (t=-4,188, p<0,000). Bu du-

350 KURAM VE UYGULAMADA EÐÝTÝM BÝLÝMLERÝ rum, öðretmen adaylarý lehinedir. Baþka bir anlatýmla, öðrencilerin demokratik tutumlarý öðretmenlerden anlamlý düzeyde yüksektir. Tartýþma Eldeki araþtýrma bulgularýna göre, öðretmen adaylarýnýn demokratik tutumlarý, öðrenim gördükleri kurumlara, cinsiyete, bölümlere, yaþ gruplarýna, ailelerinin yaþadýklarý yerleþim birimlerine, mezun olduklarý lise türüne, anne babalarýnýn eðitim düzeyine ve mesleklerini sevme durumlarýna göre istatistiksel olarak farklýlaþmaktadýr. Öðrencilerin demokratik tutumlarýnýn fakültelere göre istatistiksel olarak anlamlý bir biçimde farklýlaþtýðý Tablo 1 de verilmiþtir. Buna göre, en yüksek demokratik tutum düzeyine Ýletiþim Fakültesi öðrencileri sahipken, en düþük demokratik tutum düzeyine de Ýlâhiyat Fakültesi öðrencilerinin sahip olduðu görülmektedir. Buna göre, diðer gruplarýn demokratik tutumlarýnýn olumlu düzeyde olduðu ve en düþük demokratik tutuma ise Ýlâhiyat Fakültesi öðrencilerinin sahip olduðu söylenebilir. Saracaloðlu (1997) tarafýndan beden eðitimi öðretmeni adaylarý ile Edebiyat Fakültesi öðrencilerinin demokratik tutumlarýný irdeleyen araþtýrmada da söz konusu gençlerin demokratik tutumlarýnýn oldukça olumlu olduðu ortaya konulmaktadýr. Bu baðlamda, her iki araþtýrma sonuçlarýnýn birbirini desteklediði söylenebilir. Ýlâhiyat Fakültesi öðrencilerinin en düþük tutum puanlarýna sahip bulunmalarý, daha ataerkil bir aile yapýsýna sahip olmalarýndan kaynaklanabileceði gibi, otokratik kiþilik özelliklerini taþýmalarýndan ya da sosyal etkileþimlere fazla katýlmamalarýndan olabilir. Ýletiþim Fakültesi öðrencilerinin en yüksek demokratik puanlarý elde etmiþ olmalarý, alanýn doðasý gereði iletiþim becerilerinin dolayýsýyla açýklýk, iþ birliði, saygý ve birlikte çalýþma becerilerinin geliþmiþ olmasýndan kaynaklanabilir. Tablo 1 de demokratik tutumlarýn öðrenim görülen bölümlere göre farklýlaþtýðý verilmiþtir. Bu bulgular, Gözütok (1995) tarafýndan gerçekleþtirilen araþtýrma bulgularý ile desteklenmekteyse de branþlar açýsýndan çeliþkili görünmektedir. Söz konusu araþtýrmada beden eðitimi, resim ve müzik öðretmenlerinin tutumlarý, sosyoloji, psikoloji ve felsefe öðretmenlerinden daha olumlu bulunmuþtur. Bu durum, öðrencilerin bölümlerindeki atmosferin, okullardaki ortamdan daha demokratik olmasýna baðlanabilir. Ayrýca araþtýrmada üç branþýn birlikte ele alýnmasý, beden eðitimi öðretmenlerinin tutum puanlarýnýn felsefe grubu öðretmenlerinden daha yüksek bulunmasýnýn nedeni olabilir. Bununla birlikte, ayný araþtýrmada öðretmen adaylarýnýn demokratik tutum puanlarýnýn, sistemde çalýþan öðretmenlerden daha yüksek, dolayýsýyla tutumlarýnýn daha olumlu bulunmasý da eldeki araþtýrmayý destekler niteliktedir. Baþka bir araþtýrmada (Saracaloðlu, 1997) ise

SARACALOÐLU, EVÝN, VAROL / Ýzmir Ýlinde Çeþitli Kurumlarda Görev Yapan Öðretmenler... 351 sosyoloji ve beden eðitimi öðretmenliði bölümleri öðrencilerinin en yüksek, tarih bölümünden katýlýmcýlarýn ise en düþük tutum düzeyine sahip olduðu saptanmýþtýr. Söz konusu bulgu, eldeki araþtýrma ile Sosyoloji Bölümü açýsýndan paralel iken, Tarih ve Beden Eðitimi Öðretmenliði Bölümleri a- çýsýndan çeliþkili görünmektedir. Bu durum, Tarih ve Coðrafya Bölümlerinin birlikte deðerlendirilmiþ dolayýsýyla Coðrafya Bölümü öðrencilerinin tutum düzeylerinin daha yüksek olmasýndan kaynaklanabilir. Eldeki araþtýrmada, beden eðitimi öðretmeni adaylarýnýn demokratik tutum düzeylerinin düþük bulunmasýnýn nedeni ise örneklem grubunun yapýsýndan, kýrsal yerleþim birimlerinden gelen ve daha büyük yaþ grubundaki gençlerin çoðunlukta olmasýndan kaynaklanabilir. Eldeki araþtýrma bulgularý, bayan öðrencilerin daha demokratik tutuma sahip olduklarýný göstermektedir. Bu bulgu, Gözütok (1995) ve Büyükkaragöz (1990a) tarafýndan gerçekleþtirilen araþtýrma bulgularý ile paralel bulunmamýþtýr. Her iki araþtýrmada da bayan ve erkek öðretmenlerin demokratik tutumlarýnýn farklýlaþmadýðý, birbirine benzer nitelikte olduðu saptanmýþtýr. Ancak öðretmen adaylarýnýn sistemdeki öðretmenlerden daha demokratik tutum taþýdýðý yönündeki araþtýrma bulgusu (Gözütok, 1995), gençlerin demokratik hak ve özgürlükler konusunda bilinçlendiðini ve özellikle kýz öðrencilerin bu konuda daha duyarlý olduklarýný, politik yaþam ile demokratik hak ve özgürlüklere daha çok ilgi duyduklarýný düþündürmektedir. Nitekim Büyükkaragöz (1990a) tarafýndan yapýlan araþtýrmada liseli kýzlarýn demokratik tutum ve davranýþlarý erkek öðrencilerden daha olumlu bulunmuþtur. Araþtýrmacý, erkek öðrencilerin benimsedikleri otoriter tutumu cinsiyetlerinin bir gereði olarak görebileceklerine, çevrenin ve okullardaki disiplin ortamý ile otoriter davranýþ kalýplarýnýn erkek öðrencileri daha çok etkileyebileceðine, özellikle kültürel yapýmýzda mevcut olan sert erkek ve sert baba imajýna baðlamýþtýr. Ayrýca, Saracaloðlu (1997) tarafýndan yapýlan çalýþmada bayan katýlýmcýlarýn demokratik tutumlarý, erkeklerden daha olumlu bulunmuþtur. Birbiriyle tutarlý bulunan bu sonuçlar, gençlerin geleneksel Türk erkeði statüsünden hâlâ kurtulamadýðýnýn bir göstergesi olarak düþünülebilir. Öðretmen adaylarýnýn demokratik tutum düzeylerinin yaþ deðiþkenine göre deðiþtiði yönündeki eldeki araþtýrma bulgusu ile Saracaloðlu nun (1997) çalýþmasý göreli olarak çeliþkili bulunmuþtur. Bu durum, örneklemin yapýsýndan kaynaklanabilir. Gözütok un (1995) araþtýrmasýnda ise demokratik tutumlarýn yaþa göre farklýlaþtýðý saptanmýþtýr. Söz konusu a- raþtýrma bulgularý 21-25 yaþ grubu lehine 26-40 ve 46-50 yaþ grubu arasýnda anlamlý bir deðiþim olduðunu ortaya koymaktadýr. Araþtýrmacý bu sonucu, öðretmen adaylarýnýn daha çok 21-25 yaþ grubunda olmasýna, henüz öðretmenlik sertifikasý programýnda öðrenci olmalarýna ve bu

352 KURAM VE UYGULAMADA EÐÝTÝM BÝLÝMLERÝ programda demokratik öðretmen davranýþlarýna önemle yer verilmesine baðlamýþtýr. Eldeki araþtýrmada da öðrencilerin büyük bir çoðunluðunun 23 ve daha küçük yaþta olmasý, tutum puanlarýnýn sözü edilen araþtýrmadaki adaylardan daha yüksek bulunmasý, gençlerin demokratik tutumlarý daha çok benimsediklerini ve her iki araþtýrmanýn birbirini desteklediðini düþündürmektedir. Öðretmen adaylarýnýn demokratik tutumlarýnýn, ailelerinin yaþadýklarý yerleþim birimine göre anlamlý bir deðiþim gösterdiði saptanmýþtýr. Ailesi kentte yaþayan öðrencilerin demokratik tutumlarýnýn en yüksek, ailesi köyde yaþayan katýlýmcýlarýnkinin ise en düþük düzeyde olduðu görülmektedir. Köy yaþam kültüründe yardýmlaþma, nüfusun az olmasýndan kaynaklanan samimî, hoþgörülü iliþkiler yaþandýðý düþünülse de kent yaþamý ile karþýlaþtýrýldýðýnda daha otokratik bir yapý göstermesi, geliþmelere ve göreli olarak dýþa dirençli olmalarý söz konusu farklýlýðýn nedeni o- larak açýklanabilir. Eldeki çalýþmada, Tablo 1 de de görüldüðü gibi, mezun olunan lise türüne göre öðrencilerin demokratik tutum düzeylerinin istatistiksel olarak farklýlaþtýðý görülmektedir. Buna göre, özel lise mezunun olan öðrencilerin demokratik tutumlarýnýn en yüksek, meslekî teknik lise mezunu öðrencilerin ise en düþük düzeyde olduðu belirlenmiþtir. Bu durum, özel liselerdeki eðitim ortamýnýn diðer liselerdeki ders içi ve ders dýþý etkinlikler açýsýndan daha demokratik olduðunu düþündürmektedir. Eldeki araþtýrma bulgusu ile Saracaloðlu nun (1997) liselere göre demokratik tutumlarýn farklýlaþmadýðý yönündeki sonucu çeliþkili görünmektedir. Ne var ki söz konusu olan araþtýrmada özel lise mezunu olan katýlýmcý sayýsýnýn az (n=11) olmasý, araþtýrma bulgularýný etkilemiþ olabilir. Demokratik tutum puanlarý anne baba eðitimi açýsýndan irdelenmiþ, demokratik tutumlarý en yüksek düzeyde olan öðrencilerin anne ve babalrýnýn üniversite mezunu olduklarý görülmüþtür. Bu durum, demokratik tutumlar ile aile eðitim düzeyi arasýnda doðrusal bir iliþki olduðunu düþündürmektedir. Bir araþtýrmada (Saracaloðlu, 1997) ise anne e- ðitimi açýsýndan demokratik tutumlarýn farklýlaþmadýðý ortaya konmuþtur. Bu bulgu, eldeki araþtýrma sonucu ile çeliþkili gibi görünmekteyse de adý geçen çalýþmada üniversite mezunu anne sayýsýnýn çok az (n=6) olmasýndan kaynaklanabilir. Öðrencilerin öðretmenlik mesleðini sevme/sevmeme durumlarýna göre demokratik tutumlarý incelendiðinde de istatistiksel açýdan anlamlý bir farklýlýk olduðu saptanmýþtýr. Buna göre en yüksek tutum düzeyine mesleði seven gençler, en düþük tutum seviyesine ise mesleði sevmeyen katýlýmcýlar sahiptir. Bu durum, öðretmenlik mesleðini seven katýlýmcýlarýn

SARACALOÐLU, EVÝN, VAROL / Ýzmir Ýlinde Çeþitli Kurumlarda Görev Yapan Öðretmenler... 353 olumlu tutuma sahip olmalarý nedeniyle öðrenme-öðretme süreçlerinin daha demokratik olabileceðini ve söz konusu gençlerin daha demokrat davranabileceklerini düþündürmektedir. Öðretmenlerin demokratik tutumlarý ise görev yaptýklarý kurum, cinsiyet, branþlar, kýdemler, mezun olduklarý kurumlar, branþ ve çalýþtýklarý kurumdan memnun olma durumlarý açýsýndan istatistiksel olarak anlamlý bir biçimde deðiþmemektedir. Öðretmenlerin demokratik tutumlarý görev yaptýklarý kurumlara göre incelendiðinde en düþük puandan baþlayarak askerî lise, akademik lise, ilköðretim okulu, özel okul ve meslek lisesi þeklinde bir sýralama görülmektedir. Ne var ki daha önce de belirtildiði gibi demokratik tutum puanlarý istatistiksel olarak anlamlý bir farklýlýk oluþturmamaktadýr. Buna göre öðretmenlerin demokratik tutumlarýnýn çalýþtýklarý kurumlardan baðýmsýz olduðu düþünülebilir. Gözütok (1995) tarafýndan yapýlan araþtýrmada ise çalýþýlan kurumlara göre anlamlý bir fark bulunduðu yönündeki bulgular ile eldeki araþtýrma bulgularý çeliþmektedir. Ancak her iki araþtýrmada puan ortalamalarý benzer olmakla birlikte, bir grupta (Kurtuluþ Lisesi) oldukça düþük (x= 29.72) olmasý, bu sonucu yaratmýþ olabilir. Cinsiyet açýsýndan, erkek öðretmenlerin demokratik tutumlarý göreli olarak biraz daha yüksek görünmekle birlikte, istatistiksel olarak anlamlý bir deðiþim oluþturmamaktadýr. Bu durumda, demokratik tutumlarýn cinsiyet ile baðlantýlý olmadýðý söylenebilir. Nitekim bir araþtýrmada da (Gözütok, 1995) öðretmenlerin demokratik tutumlarýnýn cinsiyete göre farklýlaþmadýðý ortaya konmuþtur. Bu baðlamda, her iki araþtýrma bulgusunun birbirini desteklediði ifade edilebilir. Öðretmenlerin demokratik tutumlarý branþlara göre anlamlý bir deðiþim yaratmamaktadýr. Bununla birlikte en düþük tutumlara din kültürü ve ahlâk bilgisi (x =33.71), en yüksek turumlara ise tarih-coðrafya (x=36.82) öðretmenlerinin sahip olduðu Tablo 2 de görülmektedir. Nitekim Gözütok un (1995) araþtýrmasýnda da en düþük tutumlarýn din kültürü ve ahlâk bilgisi öðretmenlerinde olduðu saptanmýþtýr. Bu durumda her iki araþtýrma bulgusunun tutarlý olduðu söylenebilir. Öðretmenlerin kýdemlerine göre demokratik tutumlarýnýn istatistiksel o- larak farklýlaþmadýðý saptanmýþtýr. En düþük tutumlarýn 11-16 yýl, en yüksek tutum puanlarýnýn ise 6-10 yýl görev yapan öðretmenlerin sahip olduðu görülmektedir. Ýstatistiksel olarak anlamlý olmayan bu sonuç, bir araþtýrma bulgusu ile de (Gözütok, 1995) desteklenmektedir. Bu durumda öðretmenlerin demokratik tutumlarýnýn görev yaptýklarý süreden baðýmsýz olduðu þeklinde deðerlendirme yapýlabilir.

354 KURAM VE UYGULAMADA EÐÝTÝM BÝLÝMLERÝ Katýlýmcýlarýn mezun olduklarý kurum açýsýndan demokratik tutumlarý irdelendiðinde, Gözütok un (1995) araþtýrma bulgularýnýn da desteklediði gibi, istatistiksel açýdan anlamlý bir deðiþim olmadýðý belirlenmiþtir. Bu durumda, her iki araþtýrma bulgusunun tutarlý ve demokratik tutumlarýn mezun olunan kurum deðiþkeninden baðýmsýz olduðu ifade edilebilir. Öðretmenlerin demokratik tutumlarý branþtan memnun olma/olmama durumuna göre incelendiðinde, en düþük tutum düzeyine branþtan memnun olanlarýn, en yüksek demokratik tutumlara ise branþtan memnun olmayanlarýn sahip olduklarý saptanmýþtýr. Ne var ki oldukça ilginç olan bu durum, istatistiksel olarak anlamlý bir deðiþim oluþturmamaktadýr. Bu baðlamda, branþtan memnun olma durumunun demokratik tutumlarla baðlantýlý olmadýðý söylenebilir. Ancak branþtan memnun olmayan öðretmen sayýsýnýn çok az olduðu (n=11) da dikkate alýnmalýdýr. Tablo 2 de de görülebileceði gibi, öðretmenlerin demokratik tutumlarý, çalýþtýklarý kurumdan memnun olma/olmama durumuna göre anlamlý bir farklýlýk göstermemektedir. Ancak, kurumdan memnun olan katýlýmcýlarýn demokratik tutum puanlarý, diðer gruplarla karþýlaþtýrýldýðýnda göreli olarak daha yüksektir. Buna karþýlýk istatistiksel olarak anlamlý bir farklýlýðýn olmamasý, demokratik tutumlarýn çalýþýlan kurumdan memnun olma durumundan baðýmsýz olduðunu düþündürmektedir. Öðretmen ve öðrencilerin demokratik tutumlarý karþýlaþtýrýldýðýnda ise öðretmen adaylarý lehine istatistiksel olarak farklýlaþma olduðu saptanmýþtýr. Öðretmen adaylarý lehine olan bu bulgu, Gözütok un (1995) a- raþtýrma bulgusu ile paralel bulunmuþtur. Öðretmen adaylarýnýn demokratik tutumlarýnýn daha olumlu bulunmasý, daha küçük yaþ grubunda olmalarýndan, daha demokratik ortamlarda öðrenim görmelerinden, toplumsal olarak demokratikleþme konusunda gittikçe daha bilinçli olunmasýndan kaynaklanabilir. Nitekim yaþ deðiþkeni ile ilgili bulgular, öðretmen ve öðrenci yaþý büyüdükçe demokratik tutumlarýn da göreli olarak azaldýðýný göstermektedir. Genel olarak, öðretmen ve öðretmen adaylarýnýn demokratik tutumlarýnýn olumlu olduðu söylenebilir. Bu bulgu, ülkemizde gerçekleþtirilen diðer araþtýrmalarla da tutarlýdýr. Ayrýca öðretmen adaylarýnýn tutumlarýnýn daha yüksek bulunmuþ olmasý da gençlerin oldukça olumlu demokratik tutumlara sahip olduklarýný göstermektedir. Bu umut verici durum, gelecekte daha demokratik bir eðitim sistemine sahip olabileceðimizi ve öðretmen adaylarýnýn okulda, eðitim ortamlarýnda demokratik bir atmosfer saðlayabilecek yeterlikte olduðunu düþündürmektedir. Eldeki araþtýrmada elde edilen sonuçlara paralel olarak þu önerilerde bulunulabilir: Öðretmen adaylarýnýn demokratik tutumlarýnýn fakültelere ve bölümlere göre farklýlaþmasý nedeniyle, özellikle Ýlâhiyat Fakülteleri ile Beden Eði-