İÇİNDEKİLER Önsöz... iii İçindekiler... v Giriş... 1 BİRİNCİ BÖLÜM DIŞ TİCARET TEORİLERİ 1. KLASİK DIŞ TİCARET TEORİLERİ... 4 1.1. Merkantilizm... 4 1.2. Fizyokrasi... 5 2. NEO KLASİK DIŞ TİCARET TEORİLERİ... 6 2.1. Mutlak Üstünlükler Teorisi... 9 2.2. Mukayeseli (Karşılaştırmalı) Üstünlükler Teorisi... 12 2.3. Faktör Donatımı Teorisi... 14 3. YENİ DIŞ TİCARET TEORİLERİ... 16 3.1. Nitelikli İşgücü Teorisi... 17 3.2. Teknoloji Açığı Teorisi... 17 3.3. Ürün Dönemleri (Ürün Hayat Eğrisi) Teorisi... 18 3.4. Tercihlerde Benzerlik Teorisi... 22 3.5. Ölçek Ekonomileri Teorisi... 23 3.6. Monopolcü Rekabet Teorisi... 24 3.7. Endüstri İçi Ticaret Teorisi... 25 3.8. Ürün Farklılaştırması Teorisi... 26 3.9. Rekabetçi Üstünlükler Teorisi... 27 4. ÖZET... 31 5. ÇALIŞMA SORULARI... 34
vi İKİNCİ BÖLÜM DIŞ EKONOMİ VE DIŞ TİCARET POLİTİKALARI 1. DIŞ EKONOMİ POLİTİKALARI... 35 1.1. Dış Ekonomi Politikasının Amaçları... 36 1.2. Dış Ekonomi Politikasının Araçları... 37 1.2.1. Dış Ticaret Politikası... 38 1.2.2. Dış Yatırım Politikası... 38 1.2.3. Dış Yardım Politikası... 39 1.2.4. Ödemeler Dengesi Politikası... 39 2. DIŞ TİCARET POLİTİKALARI... 40 2.1. Dış Ticaret Politikasının Amaçları... 41 2.1.1. Dış Ödemeler Bilançosu Açıklarının Giderilmesi... 41 2.1.2. Ulusal Sanayileri Dış Rekabete Karşı Koruma... 42 2.1.3. Ekonomik Kalkınmanın Sağlanması... 42 2.1.4. Piyasa Aksaklıklarının Giderilmesi... 43 2.1.5. Ekonominin Liberalleştirilmesi... 43 2.1.6. İstihdamın Artırılması... 44 2.1.7. Kendi Kendine Yeterlilik (Otarşi)... 44 2.1.8. Dış Piyasalarda Monopol Gücünden Yararlanma... 44 2.1.9. Sanayileşme Stratejisine Göre Müdahale... 45 2.1.10. Sosyal ve Siyasal Nedenler... 45 2. 2. Dış Ticaret Politikasının Araçları... 46 2.2.1. Gümrük Tarifeleri... 47 2.2.2. Tarife Dışı Kısıtlamalar... 47 2.2.3. Karşılıklı Ticaret... 48 2.2.4. İhracatın Özendirilmesi... 48 3. ÖZET... 49 4. ÇALIŞMA SORULARI... 50
vii ÜÇÜNCÜ BÖLÜM DIŞ TİCARET POLİTİKASI ARACI OLARAK GÜMRÜK TARİFELERİ 1. GÜMRÜK TARİFELERİNİN AMACI VE KAPSAMI... 51 1.1. Gümrük Tarifelerinin Tanımı... 51 1.2. Gümrük Tarifelerinin Amacı... 52 1.2.1. Gelir Sağlama ve Yerli Sanayii Koruma... 52 1.2.2. Ödemeler Dengesinin İyileştirilmesi ve İşsizliğin Azaltılması... 53 1.2.3. Ticaret Hadlerinin İyileştirilmesi... 54 1.3. Gümrük Tarife Türleri ve Tarife Sistemleri... 54 1.3.1. Tarife Türleri... 55 1.3.2. Tarife Sistemleri... 57 2. GÜMRÜK TARİFELERİNİN EKONOMİK ETKİLERİ... 59 2.1. Gümrük Tarifelerinin Dar Anlamdaki Etkileri... 60 2.1.1. Koruma Etkisi... 60 2.1.2. Gelir Etkisi... 61 2.1.3. Tüketim Etkisi... 62 2.1.4. Yeniden Dağıtım Etkisi... 62 2.1.5. Dış Ticaret Hacmi Etkisi... 63 2.2. Gümrük Tarifelerinin Geniş Anlamdaki Etkileri... 63 2.2.1. Etken Tarife Oranı Ve Gerçek Koruma... 63 2.2.2. Gümrük Vergilerinin Yansıması Sorunu... 64 3. GÜMRÜK TARİFELERİNİN KORUMACILIK POLİTİKALARI ÜZERİNDEKİ ETKİSİ... 65 3.1. Korumacılığın Nedenleri... 66 3.1.1. Genç Endüstri Tezi... 66 3.1.2. Ulusal Güvenlik Tezi... 67 3.1.3. Dış Ticaret Hadlerinin İyileştirilmesi Tezi... 67 3.1.4. Ekonomik Kalkınma Tezi... 67 3.1.5. Stratejik Ticaret Politikası Tezi... 68 3.2. Korumacılık Uygulamaları... 69 3.3. GATT'ın Korumacılıkla İlgili Kuralları... 70 4. ÖZEL GÜMRÜK REJİMLERİ... 71
viii 4.1. Geçici İthal ve Geçici İhraç... 71 4.2. Serbest Bölgeler... 72 4.3. Antrepolar... 73 4.4. Transit Geçiş Rejimi... 74 4.5. Sınır ve Kıyı Ticareti... 74 4.6. Bedelsiz İthalat ve Bedelsiz İhracat... 75 5. ÖZET... 75 6. ÇALIŞMA SORULARI... 77 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM TARİFE DIŞI TİCARET POLİTİKALARI 1. TARİFE DIŞI ARAÇLARIN TANIMI VE KAPSAMI... 79 2. MİKTAR KISITLAMALARINA YÖNELİK ARAÇLAR... 81 2.1. İthalat Kotaları... 81 2.1.1. Kota Çeşitleri... 82 2.1.2. Tarife ile Kotaların Karşılaştırılması... 83 2.1.3. Kotaların Ekonomik Etkileri... 84 2.1.4. Kota Dağıtım Yöntemleri... 85 2.2. İthalat Yasakları... 85 2.3. İhracat Kısıtlamaları... 86 2.3.1. Gönüllü İhracat Kısıtlamaları... 86 2.3.2. İhracatçı Ülkenin Kendi İhraç Mallarına Kontrol Uygulaması... 88 3. MALİ NİTELİKLİ ARAÇLAR... 89 3.1. Sübvansiyonlar... 89 3.1.1. İhracat Sübvansiyonları... 89 3.1.2. Yurtiçi Üreticilere Yönelik Sübvansiyonlar... 91 3.2. İhracat Vergileri ve Ambargoları... 91 3.3. Döviz Kontrolü... 92 3.4. Fark Giderici Vergiler... 93 3.5. Damping ve Anti Damping Vergileri... 94 3.5.1. Damping Çeşitleri... 94 3.5.2. Anti Damping Vergileri... 95 3.5.3. Anti Damping Uygulamaları... 96
ix 4. TARİFE BENZERİ ARAÇLAR... 97 4.1. Dolaylı Vergiler... 97 4.2. İthalat Teminatları... 97 4.3. Çoklu Kur Uygulamaları... 98 4.4. İthalat Vergileri ve Fonları... 98 5. GÖRÜNMEYEN ENGELLER... 99 5.1. Çevre, Sağlık ve Güvenlik Önlemleri... 100 5.1.1. Çevre İle İlgili Standartlar... 101 5.1.2. Ürün Standartları... 103 5.1.3. Üretim Standartları... 105 5.1.4. Sağlık ve Güvenlik İle İlgili Düzenlemeler... 106 5.1.5. Ambalaj, Paketleme ve Etiketleme Kuralları... 108 5.2. Teknik Düzenlemeler ve İdari Engeller... 109 5.3. Yurtiçi Katkı Zorunluluğu... 111 5.4. Ayırımcı Devlet Satın Almaları... 112 6. ÖZET... 113 7. ÇALIŞMA SORULARI... 115 BEŞİNCİ BÖLÜM KARŞILIKLI (BAĞLI) TİCARET POLİTİKALARI 1. KARŞILIKLI (BAĞLI) TİCARET KAVRAMI... 117 2. KARŞILIKLI TİCARET İHTİYACINI ORTAYA ÇIKARAN NEDENLER... 119 2.1. Dış Borçlanmaya Alternatif Finansman Yöntemi Olması... 119 2.2. Ekonominin Dışa Açılmasının Kolaylaştırılması... 120 2.3. Döviz Kontrolü ve Dış Ticaret Dengesinin Sağlanması... 120 2.4. Rasyonel Teknoloji Transferinin Gerçekleştirilmesi... 121 2.5. Etkin Bir Pazarlama Aracı Olması... 122 2.6. Temel Girdilerin Sağlanmasının Güvence Altına Alınması... 123 3. KARŞILIKLI TİCARET TEKNİKLERİ... 123 3.1. Geleneksel Yöntemler... 124 3.1.1. Takas... 124 3.1.2. Kliring... 127
x 3.1.3. Karşılıklı Satın Alma (Bağlı İşlem)... 129 3.1.4. Aktarmalı Ticaret... 130 3.2. Yeni Yöntemler... 131 3.2.1. Geri Satın Alma (Buy-Back)... 131 3.2.2. Uluslararası Ödeme Anlaşmaları... 132 3.2.3. Dengeleme Anlaşmaları (Offset)... 133 3.2.4. Fason İmalat... 134 3.2.5. Yap-İşlet-Devret ve Yap-Sahip Ol-İşlet... 135 3.2.6. Satın Al-Sat (Buy-Sell)... 135 3.2.7. Barter... 136 3.2.8. Sınır Ticareti... 136 4. KARŞILIKLI TİCARET UYGULAMALARININ AVANTAJ VE DEZAVANTAJLARI... 137 5. ÖZET... 139 6. ÇALIŞMA SORULARI... 140 ALTINCI BÖLÜM İHRACATIN ÖZENDİRİLMESİNE YÖNELİK DIŞ TİCARET POLİTİKALARI 1. EKONOMİK KALKINMA VE DIŞ TİCARET STRATEJİLERİ... 142 1.1. İthal İkamesine Dayalı Sanayileşme Stratejisi... 142 1.1.1. İthal İkamesine Dayalı Stratejinin Amaçları... 142 1.1.2. İthal İkamesi Stratejisine Yöneltilen Eleştiriler... 143 1.2. İhracata Dayalı Sanayileşme Stratejisi... 145 1.2.1. İhracata Dayalı Sanayileşme Stratejisinin Amaçları... 145 1.2.2. İhracata Dayalı Sanayileşme Stratejisinin Zorlukları... 146 2. İHRACATIN ÖZENDİRİLMESİNE YÖNELİK TEŞVİK UYGULAMALARI... 147 2.1. İhracatı Teşvik Uygulamalarının Amacı... 148 2.2. İhracat Teşviklerinin Kapsamı ve Özellikleri... 148 2.2.1. Gümrük Tarifeleri Yoluyla Sağlanan Destekler... 149 2.2.2. İhracatta Prim Sistemi Uygulaması... 149 2.2.3. Çoklu Kur Uygulamaları... 150 2.2.4. İhracatta Vergi İadesi ve Vergi İndirimi... 150
2.2.5. Girdi Teşvikleri... 151 2.2.6. Devlet Yardımları... 151 3. TÜRKİYE'DE İZLENEN KALKINMA VE SANAYİLEŞME STRATEJİLERİ... 151 3.1. 1980 Öncesi Dönemde İzlenen Dış Ticaret Stratejileri... 152 3.2. 1980 Sonrası Dönemde İzlenen Dış Ticaret Stratejileri... 153 3.3. İhracatı Teşvik Uygulamaları... 155 3.3.1. Araştırma-Geliştirme Yardımları... 157 3.3.2. Eğitim ve Danışmanlık Yardımları... 158 3.3.3. Pazar Araştırması ve Pazara Giriş Desteği... 158 3.3.4. Yurt Dışı Birim, Marka ve Tanıtım Faaliyetlerinin Desteklenmesi... 158 3.3.5. Tasarım Desteği... 158 3.3.6. Teknik Müşavirlik Firmalarının Yurt Dışındaki Faaliyetlerine Sağlanacak Devlet Yardımları... 159 3.3.7. Yurt Dışında Gerçekleştirilen Fuar Katılımlarının Desteklenmesi... 159 3.3.8. Uluslararası Nitelikteki Yurt İçi İhtisas Fuarlarının Desteklenmesi... 159 3.3.9. Çevre Maliyetlerinin Desteklenmesi... 160 3.3.10. İstihdam Yardımı... 160 3.3.11. Türk Ürünlerinin Yurtdışında Markalaşması, Türk Malı İmajının Yerleştirilmesi ve TURQUALITY 'nin Desteklenmesi... 160 3.3.12. Tarımsal Ürünlerde İhracat İadesi Yardımları... 161 3.4. Dahilde İşleme Rejimi... 161 3.5. Hariçte İşleme Rejimi... 161 3.6. İhracatta Vergi İstisnaları... 162 3.6.1. İhracatta KDV İstisnası... 162 3.6.2. Vergi, Resim ve Harç İstisnası... 162 3.7. Kamu Destekli İhracat Finansmanı... 163 3.8. KOSGEB Destekleri... 164 4. ÖZET... 166 5. ÇALIŞMA SORULARI... 167 xi
xii YEDİNCİ BÖLÜM KÜRESELLEŞME VE BÖLGESELLEŞME EĞİLİMLERİNİN DIŞ TİCARET POLİTİKALARI ÜZERİNDEKİ ETKİSİ 1. KÜRESELLEŞME VE BÖLGESELLEŞME EĞİLİMLERİ... 170 1.1. Ekonomik Birleşme ve Bütünleşmeler... 171 1.2. Bölgesel Ticaret Anlaşmaları... 172 1.3. Serbest Ticaret Anlaşmaları... 174 1.4. Serbest Ticaret Bölgeleri... 175 1.4.1. Avrupa Birliği (AB)... 175 1.4.2. EFTA (European Free Trade Association)... 176 1.4.3. LAFTA (Latin American Free Trade Association)... 177 1.4.4. CARIFTA (The Carabbean Free Trade Area)... 178 1.4.5. NAFTA (North American Free Trade Association)... 179 1.4.6. MERCOSUR, (Southern Cone Common Market)... 179 1.4.7. ASEAN (Association of South-East Asean Nations)... 179 1.4.8. APEC (Asia-Pasific Economic Cooperation)... 180 1.4.9. Şanghay İşbirliği Örgütü (Shanghai Cooperation Organization)... 180 1.5. Gümrük Birliği... 181 1.6. Ortak Pazar... 181 1.7. Ekonomik Birlik... 182 1.8. Tam Ekonomik Birleşmeler... 183 2. TÜRKİYE'NİN DIŞ TİCARET POLİTİKALARI İÇİNDE SERBEST TİCARET ANLAŞMALARININ YERİ VE ÖNEMİ... 183 2.1. Türkiye'nin Akdettiği Serbest Ticaret Anlaşmaları... 184 2.2. Serbest Ticaret Anlaşmalarının Ekonomik Etkileri... 186 2.3. AB Serbest Ticaret Anlaşmaları ve Türkiye nin Durumu... 188 2.3.1. AB Serbest Ticaret Anlaşmalarının Özelliği... 189 2.3.2. AB'nin Yeni Nesil Serbest Ticaret Anlaşmalarının Türkiye'ye Etkileri... 190 3. ÖZET... 193 4. ÇALIŞMA SORULARI... 196 KAYNAKLAR... 197