T.C. ANADOLU ÜN VERS TES YAYINI NO: 2298 AÇIKÖ RET M FAKÜLTES YAYINI NO: 1295 B ZANS TAR H Yazarlar Doç.Dr. Ayfle KAYAPINAR (Ünite 1, 4) Doç.Dr. Mustafa DAfi (Ünite 2, 6) Doç.Dr. Casim AVCI (Ünite 3) Doç.Dr. Yusuf AYÖNÜ (Ünite 5) Doç.Dr. Levent KAYAPINAR (Ünite 7, 8) Yrd.Doç.Dr. Zeliha DEM REL GÖKALP (Ünite 9) Ö r.gör. Hasan YILMAZYAfiAR (Ünite 10) Editör Doç.Dr. Levent KAYAPINAR ANADOLU ÜN VERS TES
Bu kitab n bas m, yay m ve sat fl haklar Anadolu Üniversitesine aittir. Uzaktan Ö retim tekni ine uygun olarak haz rlanan bu kitab n bütün haklar sakl d r. lgili kurulufltan izin almadan kitab n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay t veya baflka flekillerde ço alt lamaz, bas lamaz ve da t lamaz. Copyright 2011 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without permission in writing from the University. UZAKTAN Ö RET M TASARIM B R M Genel Koordinatör Prof.Dr. Levend K l ç Genel Koordinatör Yard mc s Doç.Dr. Müjgan Bozkaya Ö retim Tasar mc lar Yrd.Doç.Dr. Alper Tolga Kumtepe Uzm. Orkun fien Grafik Tasar m Yönetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö r.gör. Cemalettin Y ld z Ö r.gör. Nilgün Salur Ölçme De erlendirme Sorumlusu Ö r.gör. Özlem Doruk Grafikerler Ayflegül Dibek Ufuk Önce Kitap Koordinasyon Birimi Yrd.Doç.Dr. Feyyaz Bodur Uzm. Nermin Özgür Kapak Düzeni Prof. Tevfik Fikret Uçar Dizgi Aç kö retim Fakültesi Dizgi Ekibi Bizans Tarihi ISBN 978-975-06-0972-5 1. Bask Bu kitap ANADOLU ÜN VERS TES Web-Ofset Tesislerinde 6.000 adet bas lm flt r. ESK fieh R, Ekim 2011
çindekiler iii çindekiler Önsöz... viii Bizans Tarihine Genel Bir Bak fl... 2 B ZANS TAR H NE A T BAZI KAVRAMLAR... 3 Bizans... 4 Rum... 4 Grek... 5 Hellas... 5 Yunan... 6 B ZANS DEVLET N N GENEL ÖZELL KLER... 6 Antik Yunan Kültürü... 6 Roma Devlet Gelene i... 7 Ortodoks H ristiyanl k... 8 stanbul... 10 B ZANS TAR H N N DÖNEMLEND R LMES... 12 Bizans Tarihinin Hanedanlara Göre Tasnifi... 13 Bizans Tarihinin Kronolojik Tasnifi... 13 Bizans Tarihinin Sosyal ve Kültürel Olaylara Göre Tasnifi... 15 B ZANS VE KOMfiULARI... 18 Sasaniler... 18 Gotlar, Vizigotlar ve Ostrogotlar... 18 Vandallar... 20 Lombardlar... 20 Franklar... 20 Normanlar... 21 Varanglar... 21 Venedik... 21 Ceneviz... 22 Özet... 23 Kendimizi S nayal m... 24 Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar... 25 S ra Sizde Yan t Anahtar... 25 Yararlan lan Kaynaklar... 26 Roma dan Bizans a Geçifl... 28 ROMA DEVLET N N DÖNEMLER VE YAYILDI I CO RAFYA... 29 Girifl... 29 Krall k Devri (M.Ö. 753 - M.Ö. 509)... 29 Cumhuriyet Dönemi (M.Ö. 509 - M.Ö. 27)... 30 mparatorluk Dönemi (M.Ö. 27 - M.S. 284)... 34 III. Yüzy lda Roma mparatorlu u nun S n rlar... 36 BÖLÜNEN ROMA MPARATORLU U... 37 Dioklitianos ve Reformlar... 37 Konstantinos ve stanbul un Kurulmas... 38 Roma mparatorlu u nun H ristiyanlaflmas ve Dini Mücadeleler... 40 Kavimler Göçü ve Bat Roma n n Çöküflü... 42 ustinianos Dönemi (527-565)... 46 1. ÜN TE 2. ÜN TE
iv çindekiler Özet... 50 Kendimizi S nayal m... 51 Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar... 52 S ra Sizde Yan t Anahtar... 52 Yararlan lan Kaynaklar... 53 3. ÜN TE 4. ÜN TE 5. ÜN TE Bizans ve Müslüman Araplar... 54 G R fi... 55 HZ. MUHAMMED DÖNEM NDE B ZANS LA L fik LER (610-632)... 56 DÖRT HAL FE DÖNEM NDE B ZANS LA L fik LER (632-661)... 59 EMEVÎLER DÖNEM NDE B ZANS LA L fik LER (661-750)... 62 ABBÂSÎLER DÖNEM NDE B ZANS LA L fik LER (750-861 e kadar)... 67 Özet... 74 Kendimizi S nayal m... 75 Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar... 76 S ra Sizde Yan t Anahtar... 76 Yararlan lan Kaynaklar... 77 Bizans ve Kuzeyli Türk Komflular (4-14. Yüzy l)... 78 G R fi... 79 HUNLAR, AT LLA VE B ZANS... 79 GÖKTÜRK - B ZANS L fik LER... 81 AVAR - B ZANS MÜNASEBETLER... 82 BULGARLARLAR VE B ZANS... 84 HAZARLAR LE B ZANSLILAR... 88 PEÇENEKLER VE B ZANS... 90 O UZLAR (UZLAR) LE B ZANS... 92 KIPÇAK/KUMAN - B ZANS L fik LER... 93 TATARLARLARIN B ZANSLA L fik LER... 95 Özet... 97 Kendimizi S nayal m... 100 Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar... 101 S ra Sizde Yan t Anahtar... 101 Yararlan lan Kaynaklar... 102 Bizans-Selçuklu Devlet liflkileri... 104 B ZANS - BÜYÜK SELÇUKLU L fik LER... 105 Ça r Bey in Anadolu Seferi ve Türkmen Ak nlar... 105 Tu rul Bey Dönemi (1040-1063)... 106 Pasinler Savafl (1048)... 106 Tu rul Bey in Anadolu Seferi (1054)... 106 Selçuklu Beylerinin Faaliyetleri (1054-1063)... 106 Sultan Alp Arslan Dönemi (1063-1072)... 107 Alp Arslan n Gürcistan ve Do u Anadolu Seferi (1064)... 107 Selçuklu Beylerinin Faaliyetleri (1064-1068)... 107 Malazgirt Savafl ve Sonuçlar... 109 HAÇLI SEFERLER, B ZANS VE SLAM DÜNYASI... 109 Haçl Seferleri Düflüncesinin Do uflu... 109 Bizans ve Bat... 109 Birinci Haçl Seferi (1096-1099)... 110
çindekiler v kinci Haçl Seferi (1147-1149)... 111 Üçüncü Haçl Seferi (1189-1192)... 112 Dördüncü Haçl Seferi (1203-1204)... 113 ANADOLU NUN FETH VE SLAMLAfiMASI... 113 Türk Fetihleri Öncesinde Anadolu nun Siyasî ve... 113 Demografik Yap s... 113 Selçuklu Sultanlar n n Takip Etti i Siyaset... 114 Anadolu nun Siyasî ve Demografik Yap s ndaki De iflim... 116 Mo ol stilas ndan Sonra Yaflanan Geliflmeler... 117 Bat Anadolu nun Fethi ve Türkleflmesi... 117 ANADOLU SELÇUKLULARI VE B ZANS... 118 Kutalm flo ullar n n Anadolu ya Gelifli ve lk Faaliyetleri... 118 znik in Fethi ve Anadolu Selçuklu Devleti nin Kuruluflu... 119 znik in Fethinden I. Haçl Seferi ne Kadar Bizans ve... 119 Anadolu Selçuklu Devleti... 119 Haçl Seferi nden Miriokefalon a Kadar Bizans ve Anadolu Selçuklu Devleti... 120 Miriokefalon dan IV. Haçl Seferine Kadar Bizans ve Anadolu Selçuklu Devleti... 121 Haçl Seferinden Köseda Bozgununa Kadar Bizans ve Anadolu Selçuklu Devleti... 122 Köseda Bozgunundan Anadolu Selçuklu Devleti nin Y k l fl na Kadar Yaflanan Geliflmeler... 123 Özet... 124 Kendimizi S nayal m... 125 Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar... 126 S ra Sizde Yan t Anahtar... 127 Yararlan lan Kaynaklar... 127 Bizans-Osmanl liflkileri... 128 SON HANEDAN PALEOLOGOSLAR YÖNET M NDE B ZANS... 129 VIII. Mihail Paleologos ve Bizans n Yeniden Kuruluflu... 129 II. Andronikos (1282-1328) ve Devleti Yaflatma Çabalar... 132 B ZANS B T NYASI VE OSMANLI BEYL... 134 B ZANS TA Ç SAVAfiLAR VE OSMANLI VASSALLI I... 136 ç Savafl: ki Andronikos un Mücadelesi... 136 ç Savafl: Kantakuzinos ve V. oannis Paleologos... 139 mparator V. oannis Paleologos Dönemi ve Bizans n Osmanl Vassall... 141 Bizans: Y k lman n Efli indeki Devlet... 143 B ZANS IN SON YILLARI VE STANBUL UN FETH... 144 Özet... 149 Kendimizi S nayal m... 150 Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar... 151 S ra Sizde Yan t Anahtar... 151 Yararlan lan Kaynaklar... 152 Bizans Hukuku... 154 B ZANS HUKUKU... 155 Roma Hukukundan Bizans Hukukuna Geçifl... 155 6. ÜN TE 7. ÜN TE
vi çindekiler Bizans Hukuk Kaynaklar Olarak Roma Hukukunun Kaynaklar... 156 B ZANS HUKUKUNUN KAYNAKLARI... 158 Dioklitianos tan ustinianos a Hukuk Derlemeleri (MS. 284 -MS.527)... 158 ustinianos Dönemi ve Medeni Hukuk Derlemesi (527-565)... 159 ustinianos un Varislerinden Makedon Hanedan na Kadar Geçen Dönemdeki Hukuk Uygulamalar (565-867)... 160 Makedon Hanedan ndan, IV. Haçl Seferine Kadar Olan Dönemdeki Hukuk Uygulamalar (867-1204)... 161 1204-1453 Y llar Aras ndaki Dönemde Hukuk Uygulamalar... 162 B ZANS HUKUK S STEM NDE A LE KURUMU... 163 B ZANS HUKUKUNDA SUÇ VE CEZA... 165 Ceza ve Türleri... 165 Ölüm Cezas... 165 Kölelefltirme... 166 Bedensel Cezalar... 166 Hürriyeti Ba lay c Cezalar... 167 Mala Yönelik Cezalar... 167 Askeri Suçlar ve Cezalar... 168 Cezalar n nfaz ve Uygulamalar... 169 B ZANSTA KÖLEL K KURUMU... 169 Özet... 172 Kendimizi S nayal m... 173 Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar... 174 S ra Sizde Yan t Anahtar... 174 Yararlan lan Kaynaklar... 175 8. ÜN TE Bizans Devlet Yap s ve E itim Sistemi... 176 B ZANS S YAS KURUMLARI... 177 mparator- mparatorun Maiyeti- Saray Görevlilerinin Unvanlar... 177 mparatorun Yetkilerini S n rland ran Kurumlar... 180 Senato... 181 Örgütlü Toplumsal Gruplar (Dimos lar)... 181 Kilise... 181 Ordu... 182 B ZANS MERKEZ YÖNET M TEfiK LATI... 182 Adalet Teflkilat... 183 Mali Kurumlar... 185 Ordu Örgütlenmesi... 186 B ZANS TAfiRA TEfiK LATI VE K L SE... 189 Patrikhaneler - Metropolitlikler- Piskoposluklar - Mahalli Kiliseler... 190 Manast rlar... 191 Devlet ve Kilise liflkileri... 192 B ZANS E T M S STEM... 193 Bizans ta lkö retim E itimi... 193 Bizans ta Ortaö retim E itimi... 194 Bizans ta Yüksekö retim E itimi... 195 Özet... 197 Kendimizi S nayal m... 198 Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar... 199 S ra Sizde Yan t Anahtar... 199 Yararlan lan Kaynaklar... 200
çindekiler vii Bizans Ekonomisi... 202 G R fi... 203 ERKEN DÖNEM B ZANS EKONOM S... 204 4. ve 5. Yüzy l Bizans Ekonomisi... 204 6. Yüzy l Bizans Ekonomisi... 205 ORTA DÖNEM B ZANS EKONOM S... 207 7-9.Yüzy l Bizans Ekonomisi... 207 9. ve 10. Yüzy l Bizans Ekonomisi... 209 11. ve 12. Yüzy l Bizans Ekonomisi... 210 GEÇ DÖNEM B ZANS EKONOM S... 212 T CARET, ÜRET M, LONCALAR VE VERG LER... 213 Ticaret... 213 Tar m Üretimi ve kincil Üretim... 214 Loncalar... 216 Vergiler... 217 PARA S STEM... 218 Bizans Sikkesi... 218 Sikke Metali ve Birimi... 219 Alt n Sikkeler... 219 Gümüfl Sikkeler... 220 Bak r Sikkeler... 221 Darphaneler... 223 Özet... 224 Kendimizi S nayal m... 226 Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar... 227 S ra Sizde Yan t Anahtar... 227 Yararlan lan Kaynaklar... 228 Bizans Sanat... 230 B ZANS SANATI... 231 Sanat Eserlerinin Üretim ve Uygulama Alan Olarak Bizans Kentleri... 232 Bizans Mimarisi... 232 Erken Bizans Dönemi Dini Yap lar... 233 Geçifl Dönemi (Karanl k Dönem) Dini Yap lar... 235 Orta Dönem Bizans Dini Yap lar... 235 Geç Dönem Bizans Dini Yap lar... 237 Kamusal ve Sosyal fllevli Bizans Yap lar... 239 An tsal Resim Sanat... 241 El Sanatlar... 246 Seramik... 246 Cam Sanat... 248 Maden... 248 Fildifli... 249 Sikke... 250 Özet... 252 Kendimizi S nayal m... 254 Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar... 255 S ra Sizde Yan t Anahtar... 255 Yararlan lan Kaynaklar... 256 9. ÜN TE 10. ÜN TE
viii Önsöz Önsöz Türk dünyas tarihi, Osmanl Devleti tarihinin erken dönemi, Türkiye tarihinin ortaça tarihi, Bizans tarihi olmadan düflünülemez. Çünkü anavatanlar Orta Asya co rafyas olan Hun Türkleri bat istikametine IV. yüzy lda ilerleyip Kavimler göçünü bafllatt ktan sonra Bizans tarihinin geliflimini etkilemifl ve hem de gelifliminden etkilenmifltir. Bizans n Avrupa Hunlar, Göktürkler, Avarlar, Hazarlar, Bulgarlar, Peçenekler, Uzlar, Kumanlar, Selçuklu ve Osmanl Türkleri gibi çeflitli Türk unsurlar yla gerek siyasi ve askeri, gerek ekonomik ve ticari münasebetleri olmufltur. Bu münasebetlerin günümüze ulaflan en önemli sonuçlar ndan birisi, Bizans n irtibat kurdu u bu çeflitli Türk kavimleri hakk nda zengin bir tarih yaz m gelifltirmifl olmas d r. Dolay s yla Bizans kaynaklar n n Türk kavimleri hakk nda çok müstesna veya tarihi verileri teyit edici bilgiler ihtiva ettiklerini belirtmek gerekir. Bu bak mdan Türk tarihinin baz evelerini Bizans kaynaklar n incelemeden yazmam z mümkün görünmemektedir. Ancak Bizans kaynaklar n tan ma gereklili inin yan s ra Bizans tarihinin ana hatlar n bilmemiz de elzem gözükmektedir. Çünkü Bizans tarihinin ana hatlar, gerekli terim ve ifadelerler ve Türk dünyas ile hangi tarihte ne gibi münasebetleri oldu unu bilmemiz, Bizans kaynaklar na daha kolay intibak etmemizi sa layacakt r. Elbette günümüzde Türkiye de ve Dünya da Bizans tarihi ile yap lm fl belli bafll konular üzerinde çok say da çal flma mevcuttur. Ancak üniversite ö renimi gören ö rencilere yönelik bu konuda araflt rmaya girifl mahiyetinde olabilecek bir el kitab (manuel) ya da bir ders kitab uzun süreden beri hissedilen bir eksikliktir. Elinizdeki bu Bizans Tarihi kitab bu eksikli i giderme amac ndad r. Belirtmek gerekir ki, bu çal flma Bizans tarihinin farkl alanlar nda birikimi olan kiflilerce haz rland. Ayr ca Türkiye de ilk defa bu çal flmayla Bizans tarihinin farkl yönleri yani temel kavramlar, dönemlendirme sorunu, genel özellikler, Roma dan Bizans a geçifl süreci, kuzeyli Türk dünyas ile münasebetleri, Selçuklu-Bizans iliflkileri, Osmanl -Bizans iliflkileri, Bizans hukuku ve devlet yap s, Bizans ekonomisi ve toplumsal yaflam, Bizans kültürü ve sanat gibi konular tek bir kitapta toplanm fl oldu. Kitab n amac, IV. yüzy l n bafl ndan bafllayarak XV. yüzy l n ikinci yar s na kadar Bizans Devleti tarihinin ana hatlar n kuzeyli Türk dünyas, Müslüman Araplar, Selçuklu Türkleri ve Osmanl larla iliflkileri çerçevesinde Türkiye ve Türk tarihi içinde ö retmekle birlikte Bizans hukuk ve devlet yap s, iktisadi hayat ve Bizans sanat n n ana hatlar n aç klamakt r. Benimsenen amaç do rultusunda kitap, 10 ünite çerçevesinde Bizans Tarihine Genel Bak fl, Roma dan Bizans a Geçifl, Bizans ve Müslüman Araplar, Bizans ve Kuzeyli Türk Komflular, Bizans ve Selçuklu Devleti liflkileri, Bizans-Osmanl liflkileri, Bizans Hukuku, Bizans Devlet Yap s ve E itim, Bizans Ekonomisi ve Bizans Sanat gibi bafll klar alt nda Bizans Tarihinin, ö renciler için dikkat çekebilecek konular ön plana ç kart lm flt r.
Önsöz ix Kitapta okuyucunun okumas n ve dikkatini içeri e yo unlaflt rmas n kolaylaflt rmak ve ayr ca bu konuda Türkçede farkl yaz m stillerini önlemek amac yla asl Yunanca olan Bizans terim ve adlar n n orijinal yaz l fl flekillerinin Bat dillerinde yaz l fllar na göre de il Türkçe okunduklar zaman ç kan sese göre bir çeviriyaz sistemi benimsenmifltir. Bu çerçevede örne in ngilizce Constantine Palaiologos, Almanca Konstantin Palaiologos, Frans zca Constantin Paléologue fleklinde gösterilen isim bu kitapta Konstantinos Paleologos olarak yaz lm flt r. Üniversite düzeyinde ö retilecek Bizans Tarihi dersine yönelik olarak haz rlanan bu çal flman n, günümüzde Türkçe yaz lm fl bir Bizans Tarihi Ders kitab ihtiyac n önemli ölçüde giderece i inanc nday z. Editör Doç.Dr. Levent KAYAPINAR
1B ZANS TAR H Amaçlar m z Bu üniteyi tamamlad ktan sonra; Bizans tarihine ait temel kavramlar aç klayabilecek; Bizans Devleti nin genel özelliklerini aç klayabilecek; Bizans tarihinin dönemledirilmesi üzerine görüflleri tart flabilecek, Bizans ve komflular n aç klayabileceksiniz; Anahtar Kavramlar Bizans Co rafyas Bizans Rum Grek Hellas Yunan Antik Yunan Kültürü Roma Devlet Gelene i Ortodoks H ristiyanl k stanbul Bizans n Komflular Bizans Tarihinin Dönemlendirilmesi çindekiler Bizans Tarihi Bizans Tarihine Genel Bir Bak fl B ZANS TAR H NE A T BAZI KAVRAMLAR B ZANS DEVLET N N GENEL ÖZELL KLER B ZANS TAR H N N DÖNEMLEND R LMES B ZANS VE KOMfiULARI
Bizans Tarihine Genel Bir Bak fl B ZANS TAR H NE A T BAZI KAVRAMLAR Bizans mparatorlu u olarak adland r lan devlet Roma mparatorlu u nun bir devam d r. Ancak Bizans n Roma dan ne zaman ayr ld konusu tart flmal d r. Bununla birlikte pek çok tarihçi Bizans mparatorlu unun bafllang c n stanbul un 324 y l nda infla edilmeye bafllamas yla almaya ve 1453 y l nda stanbul un Türkler taraf ndan fethiyle bitirmeye e imlidir. Bu yönüyle bak ld nda 11 as rdan fazla yaflayan bir devletin tarihi söz konusudur. Bizans denilen imparatorlu un co rafi s nrlar her zaman ayn olmam flt r. 6. yüzy lda Adriyatik Denizinden F rat k y lar - na kadar ulaflan bir Bizans la karfl lafl rken 15. yüzy lda ise stanbul ve çevresi ile Mora n n bir k sm na hakim olabilen bir flehir devletiyle yüz yüze geliyoruz. Bununla birlikte Bizans tarihinin geçti i co rafyan n genel bir tan m da yap labilir. Ortaça n uzun bir diliminde Bizans n hakim oldu u iki ana bölgeden söz edilebilir. Bunlar Anadolu da Bat Anadolu bölgesi ve stanbul, Balkanlar da ise modern Yunanistan n bir bölümü ile baz Ege adalar olarak söyleyebiliriz. 6. yüzy lda Bizans, spanya, talya, Balkanlar, Anadolu, Suriye, Filistin, M s r ve Kartaca n n da yer ald Tunus a kadar uzanan bir co rafyaya hakimdi. Bu dönemde bat s n r n Atlas Okyanusu, kuzey s n r n Tuna nehri, do u s n r n Pers mparatorlu u, güney s n r n da Akdeniz ve Magribî Afrika sahilleri oluflturuyordu. 7. yüzy lda 622 y l nda slamiyetin do uflu ile yar m yüzy l içinde M s r, Filistin, Suriye, Güney ve Do u Anadolu nun önemli bir bölümü Müslümanlar n eline geçmifltir. 9. yüzy la gelindi i zaman ise Roma flehri de dahil olmak üzere Bat Balkanlara kadar eski Bat Roma topraklar Cermen as ll krall klar n olmufltur. Böylece Bizans n bat s n r n Atlas Okyanusu de il Adriyatike do ru uzanan Balkan da lar belirlemifltir. Kuzey s n r n oluflturan Tuna ise defalarca bu s n r aflan Slav ve Türk kavimleri taraf ndan bozulmufltur. 7. yüzy ldan sonra Bulgarlar Tuna n n güneyinde yerleflerek Bizans n komflular haline gelmifltir. 10. yüzy l n ve 11. yüzy - l n bafl nda Bizans, Balkanlar ve Anadolu da kaybetti i topraklar n önemli bir bölümünü ele geçirmifltir. Ancak 11. yüzy l n sonunda 1071 Malazgirt Savafl n takip eden y llarda Selçuklu Türkleri Marmara sahillerine kadar gelmifllerdir. 13. yüzy l n bafl nda yaflanan IV. Haçl Seferiyle stanbul iflgal edilmifl, Yunanistan co rafyas nda Latin Devletleri kurulmufltur. Eski Bizans tan Trabzon da, Epir bölgesinde ve znik te olmak üzere üç devletçik ortaya ç km flt r. Bitinya ve Bat Anadolu bölgesiyle s n rl kalan Bizans 1261 y l nda stanbul u tekrar alarak Bizans co rafyas n geniflletmeye çal flm flt r. Ancak Bat Anadolu daki topraklar n Anadolu Türkmen
4 Bizans Tarihi beyliklerine ve Osmanl ya kapt r rken Balkanlardaki topraklar n n büyük bir k sm - n S rplar ve Bulgarlar ele geçirmifltir. 1453 de stanbul al nd nda Bizans stanbul ve çevresiyle s n rl ancak mazisinin ihtiflaml günlerinde örülmüfl güçlü surlara sahip küçük bir flehir devleti konumundayd. Bu tarihi süreç içinde sözkonusu co rafyada yaflayan Bizansl lar için onlar n döneminde ve daha sonra tarihlerinin yaz m nda bir tak m kavramlar kullan lm flt r. Bu kavramlar aras nda Bizans, Rum, Grek, Hellas ve Yunan terimlerini aç klamak Bizans tarihini ö renmemize katk da bulunacakt r. Bizans Günümüzde Bizans diye adland r lan devlet kendisi için bu kavram kullanmam flt r. Bizim Bizans olarak isimlendirdi imiz devlet ve kifliler kendileri için Romal tabirini kullanm fllard r. Çünkü gerçekte Bizans, Do u Roma Devleti idi. Hatta 6. yüzy la kadar içinde Roma flehrinin de yer ald Bat Avrupa bölümü Cermen kabileleri taraf ndan iflgal edilmifl olmas na ra men Bizans, devlet düflüncesi olarak buralar dahi Roma Devletinin bir parças olarak görüyordu. Bundan dolay Roma n n devam olarak alg lad klar için kendilerini Romi yani Romal olarak görüyorlard. stanbul flehrinin 330 y l nda infla edildi i flimdiki Sarayburnu civar nda bulunan eski Antik Yunan kolonisi Bizantion olarak adland r l yordu. Çok s k olmamakla birlikte devletin baflkenti stanbul içinde zaman zaman Bizantion tabiri kullan l yordu. stanbul da yaflayanlar da yine nadir olmakla birlikte stanbullu manas nda Bizantios olarak ifade edilebiliyordu. Dolay s yla Bizans tabiri sadece co rafi bir bölgeyi iflaret etmek ve stanbul da yaflayanlar göstermek için kullan lm fl bir tabirdir. Ancak 1453 y l nda stanbul un fethi ile Do u Roma Devleti, tarihin bir konusu haline geldi i zaman bu devletin nas l adland r laca sorunu yafland. Tarihçiler, Roma dedikleri zaman M.Ö. 7. yüzy lda Roma flehri ve çevresinde kurulan devlet akla geliyordu. Bat Roma daha çok Roma n n devam olarak alg lan yordu. 7. yüzy ldan itibaren Roma ve Bat Roma mparatorlu u ndan pek çok fley tafl makla birlikte kendine özgü bir sistem oluflturan Do u Roma mparatorlu u nun di erleriyle kar flmamas için 16. yüzy ldan itibaren Bizans tabiri kullan lmaya bafllad. 1557 y l nda Corpus Historiae Byzantinae adl seriyi bafllatan Alman tarihçi Hieronymus Wolf, Bizans tabirini Do u Roma mparatorlu u için kullanarak bu tabiri bilim dünyas na yerlefltirdi. Do u Roma mparatorlu u nun sakinleri için Bizantinus teriminin kullan ulmas ise ancak Rönesans döneminde Avrupa da kullan lmaya baflland. (Mango, 2008, s. 9) Rum Devletin y k l fl ndan sonra tarihçiler taraf ndan Bizans olarak isimlendirilen Do u Roma mparatorlu u, resmî dilinin Latince oldu u 7. yüzy la kadar kendini Roma mparatorlu u manas nda Imperium Romanum fleklinde adland r yordu. mparatorlu unun resmî dilinin 7. yüzy ldan sonra Yunancaya dönüflmesinden sonra Do- u Roma mparatorlu u kendini Vasilia ton Romeon yani Roma mparatorlu u olarak isimlendirdi. Bu imparatorlukta yaflayanlar da kendilerini Romal anlam nda Romi, ülkelerini de Romal lar n yaflad topraklar manas nda Romania olarak adland rd lar. slam Dünyas nda ise Romal lar için Rûm kelimesinin kullan m na Kuran- Kerim de rastlan r. Rum suresinin ikinci ayetinde Rum sözcü ü geçer ve sureye ad n verir. Arap kaynaklar nda Bizans imparatorlar n n s fat için Meliku r- Rûm, Azîmu r-rûm, Akdeniz i ifade etmek için Bahru r-rûm ve Bizans ülkesini anlatmak içinde Bilâdü r-rûm veya Arzu r-rûm, tamlamalar n n kullan ld görü-
1. Ünite - Bizans Tarihine Genel Bir Bak fl 5 lür (Demirkent 1998, s. 212). Türk Dünyas nda ise Bizans tan bahseden ilk yaz l kaynak Göktürk yaz tlar d r. Burada geçen Apurum kelimesi tart flmal olmakla birlikte Yunanca -den/-dan eki olan apo edat ile Roma kelimesinin telaffuzu olan Rum kelimesi birleflerek Bizans tan (Apurum) gelen elçiler için kullan lm flt r (Ögel, 1945, s. 63-87). Selçuklular ve Osmanl lar da Araplar n kulland Rûm kelimesini benimsemifltir. Selçuklular, daha önce Do u Roma n n sahip oldu u Anadolu için Diyâr- Rûm tamlamas n kullan rlarken Osmanl lar da Balkan topraklar için Rumeli sözcü ünü kullanm fllard r. Fatih Sultan Mehmed de stanbul u fethettikten sonra Kayser-i Rûm unvan n alm flt r. Ayr ca Bizans tan Osmanl ya intikal eden Bizans kökenli Ortodoks Osmanl tebaas için de Rûm tabiri kullan lm flt r. Grek M.Ö. 197 y l nda bugünkü Yunanistan topraklar n n büyük bir k sm na hakim olan Romal lar burada yaflayan insanlar için Latinlerin hizmetkar, Latinlerin kölesi manas nda Grek kelimesini kullanm fllard r. Ancak Grek kelimesinin siyasi manada kullan lmas M.S. 800 y l nda gerçekleflmifltir. Bu dönemde Kutsal Roma Cermen imparatoru olan fiarlman, Bizans imparatoru s fat yla papan n elinden taç giymifltir. Bu s fat n kendilerine ait oldu unu iddia eden Bizansl lar fiarlman n bu unvan kullanamayaca n dile getirmifllerdir. Halbuki, bu tarihte Bizans Devleti nin bafl nda kocas IV. Leo nun 780 y l nda ölümü üzerine küçük yafltaki o lu VI. Konstantinos un önce naipli ini üstlenmifl sonra da iktidar için öz o lunu öldürtmüfl olan imparatoriçe rini bulunuyordu. fiarlman bir kad n n Roma imparatoru olamayaca n sadece Greklerin kral manas nda Rex Graecorum unvan n kullanabilece ini iddia etti. fiarlman n bundaki amac, art k Yunanca konuflmaya bafllayan Bizans imparatorlar n, daha önce Roma n n köleleri olan Greklerle özdefltirerek onlar küçümsemek ve kendini meflru Roma imparatoru kabul ettirtmekti. Bizans gerçek Roma imparatoru unvan n n kendisine ait oldu unu, imparatorlu un y k ld son güne kadar iddia etti. Ancak Bizans imparatoru I. Mihail 812 y l nda imzalanan Aachen Antlaflmas yla Kuzey talya ve Adriyatik teki baz topraklar n iade edilmesi karfl l nda fiarlman n Roma imparatoru s fat n kendisiyle birlikte kullanabilece ini kabul etti. Bugün de bat dillerinin pek ço unda Yunanistan için Greece, Yunanl lar için de Grek kelimesi kullan lmaya devam etmektedir. (Haldon, 2007, s. 167) Hellas Günümüzde Yunanistan Devletinin kendi topraklar n tan mlamak için kulland Hellas kelimesi, Bizans döneminde Selanik ile Atina aras nda kalan bölge için kullan l yordu. 7. yüzy lda bu bölgede oluflturulan kolordu bölgesinin ad, Hellas temas yd. Bu kelimenin Yunanl lar n yaflad ülke ve bundan türeyen Yunanl lar manas ndaki Hellas kelimesinin siyasi bir mana kazanmas 1204 y l nda gerçekleflen IV. Haçl Seferinden sonra olur. stanbul un H ristiyan-katolik Latinler taraf ndan iflgal edilmesi ve kaynaklar n belirtti ine göre hiçbir flehirde o güne kadar yap lmayan ya man n stanbul da gerçeklefltirilmesi, Bizansl lar kimlikleri konusunda bir aray fl n içine sevketmifltir. 1204 ila 1261 y llar aras nda stanbul dan ayr larak zmit te varl klar n sürdürmek zorunda kalmalar Bizansl lar n, Romal tan m - n n kendilerine ne kadar uyup uymad n düflünmeye sebep olmufltur. Çünkü baflkentlerini iflgal eden, kendilerini sürgüne gönderen Latinler de ana kimliklerini H ristiyan ve Romal olarak tan ml yorlard. Bizansl lar da ayn de erlere sahip ç - k yorlard, ama tarihin gördü ü en büyük ya ma ile karfl laflm fllard. O zaman on-
6 Bizans Tarihi SIRA S ZDE DÜfiÜNEL M SORU D KKAT 1 lardan baz farklar olmal yd. Bu farkl l k Ortodoks olmalar, Yunanca konuflmalar ve yaflad klar ülkeye de Hellada denmesi olarak belirlendi. 1204 den sonra Hellas ve Hellen kelimeleri daha yo un olarak kullan ld. Bundan dolay baz tarihçiler, Bizans n 1204 y l nda sona erdi ini ve bu tarihten sonra modern Yunan tarihinin bafllad n iddia ettiler. (Savvides-Hendrickx, 2001, s. 26-27 ) Yunan Yunanl lar günümüzde kendilerini Hellas, bat l lar Grek olarak tan mlarken Türkiye de dahil pek çok do u ülkesinde Yunan sözcü ü ile tan mlanmaktad r. Bunun kökeni milattan önce Atina ve Sparta ile ran da yaflayan Persler aras ndaki iliflkilere dayan r. Tarihi kay tlara göre Atina ve Spartal lar n yan s ra Bat Anadolu da onia bölgesinde yaflayanlarla temas kuran ilk do ulu toplum Persler olur. Persler bu insanlar on olarak kaydederler. Perslerin kulland klar Fars dilinde canl lar için ismin ço ul hali sona getirilen -an ekiyle gerçeklefltirilir. onyal lar diyebilmek için onan kelimesi türetilmifltir. ran da 7. yüzy ldan sonra slamiyet yay lmaya bafllay p Arap alfabesi ile Farsça yaz lmaya baflland zaman onan kelimesi Yunan fleklinde okunmaya bafllam flt r. Yunanistan kelimesi de onlar n yaflad ülke manas na gelmektedir. Bizans ve Rum SIRA tabirlerini S ZDE aç klay n z. B ZANS DEVLET N N GENEL ÖZELL KLER Bizans Devleti ni DÜfiÜNEL M Roma mparatorlu u ndan ay ran genel özellikleri vard r. Bu özellikleri yeni Roma olarak an lan stanbul flehri, H ristiyanl n resmî din olarak kabul edilmesi, SORU antik Yunan kültürünün baz de erlerine sahip ç k lmas ve 7. yüzy ldan sonra Latinlikten uzaklaflma manas na gelen delatinizasyon politikas n n izlenmesine ra men Roma devlet gelene inin sürdürülmesidir. D KKAT Antik Yunan Kültürü SIRA S ZDE M. Ö. 323 y l nda SIRA S ZDE Büyük skender öldü ü zaman Balkanlardan Hindistan a kadar uzanan bir imparatorluk b rakm flt. skender in imparatolu u bütün imparatorluklar gibi çok dilili i, çok etnik yap y ve çok inanc içeriyordu. Bu çokluk içinde kini glosa AMAÇLARIMIZ olarak adland r lan ortak anlaflma dili, Yunanca olmufltu. Halk n AMAÇLARIMIZ büyük bir bölümü kendi dilini konuflurken flehirli yöneticiler, tüccarlar ve flehirlerin elitleri K anlaflma T A P dili olarak Yunancay da kullan yorlard. skender dönemin- K T A P de do u, bat dan Yunanca baflta olmak üzere pek çok fley ithal ederken yönetim anlay fl n, saray teflrifat gibi konularda da bat y etkiledi. skender in ölümü ile Balkanlarda Makedonya Krall, Bergama ve çevresinde Attalid Krall (M.Ö. TELEV ZYON TELEV ZYON 283-133), Ad yaman, Gaziantep ve Kahramanmarafl bölgesinde Kommagene Krall (M.Ö. 162-M.S. 17) ve Güney-do u Akdeniz ve Suriye de Selefki Krall (M.Ö. 305-64) kurulmufltur. NTERNET Romal lar, NTERNET Balkanlar ve Anadolu yu skender den sonra kurulan bu devletlerden ald lar. Romal lar bu bölgeye geldi inde flehirli zümreler üzerinde Antik Yunan etkisiyle karfl laflt lar. çinde do u etkisi de bulunan skender dönemi kültüründen etkilendiler. Romal lar M.S. 3. ve 4. yüzy lda Antik kültürünün etkisini azaltt lar. stanbul un 330 y l nda baflkent ilan edilmesinden sonra do uda Yunanca bilmeyen ve Latince konuflan memurlar görevlendirilmeye baflland. Do uya gönderilen bu memurlara Latince kelimelerin Yunanca karfl l n gösteren ve yerel terminolojiyi aç klayan kitapç klar da t l yordu. Memuriyet elde etmek ancak
1. Ünite - Bizans Tarihine Genel Bir Bak fl 7 Latince ö renmekle mümkün olabiliyordu. Bu dönemde Yunancaya pek çok Latince kökenli kelime geçti. Yunanca 4. yüzy l n ortas ndan itibaren tekrar önem kazanmaya bafllad. mparator Arkadios (395-408) ve II. Teodosios (408-450) stanbul da do mufl ve yetiflmifl imparatorlard. Zamanla Yunanca, Bizans saray nda etkisini artt rd. 6. yüzy ldan sonra Bizans hukuk dili Latinceden Yunancaya dönüfltü. Bunun sonucu olarak 7. yüzy lda Yunanca, Bizans Devletinin resmi dili hale geldi. Bizans e itim sisteminde orta ve yüksek e itimde Antik Yunan yazarlar n n eserleri ö retildi. H ristiyanl k kabul edildikten sonra Antik Yunan kültürü pagan olarak nitelendirilse dahi Antik Yunan tarihi, Antik Yunan felsefesi ve bilimi Bizans e itim sisteminde kabul edildi ve yeni nesillere aktar ld. Homeros un destanlar ders kitab olarak okutuldu. Aristo, Eflatun, Evripidis, Sofoklis, Herodotos ve Tukididis ö retildi. Bunun bir sonucu olarak Bizans l tarih yazarlar, Antik Yunan müverrihleri olan Herodotos ve Tukididis in yazd gibi zaman zaman kuzeyden gelen Got, Hun ve Bulgarlar skit, Arnavutlar liriyal, Türkleri de Pers sözcükleriyle adland rd lar. Antik Yunan kültürünün baz ürünlerini Bizans koruyarak modern dünyaya aktarma görevi görmüfltür. Ayn flekilde Abbasiler döneminde Bizans a karfl yap lan askeri seferler esnas nda ele geçirilen Bizans flehirlerinde Antik Yunan kültürüne ait yazmalar toplanm fl, Ba dat a götürülmüfl, burada 80 yak n Antik Yunan bilgin ve filozofunun eseri Arapçaya çevrilerek korunmas ve daha genifl kitlelere aktar lmas sa lanm flt r. Özellikle Aristo nun slam dünyas nda etkisi çok büyük olmufl ve kendisi ilk ö retmen manas na muallimü l-evvel unvan yla an lm flt r. Roma Devlet Gelene i Bizans Devleti 6.yüzy ldan sonra Roma geleneklerinden uzaklaflarak kendine ait de erler oluflturmaya bafllam flt r. Bununla birlikte imparatorlu un siyasi düflüncesi, devlet organizasyonu, idari kurumlar, mali teflkilat, diplomasi, ordu ve hukuk alan nda Roma n n etkisi azalarak da olsa imparatorlu un sonuna kadar devam etmifltir. Roma dünyas n merkezi yönetim anlay fl, taflran n merkeze yollar kanal yla s - k bir flekilde ba lanmas ve imparatorluk otoritesine karfl gelenlerin sert bir flekilde cezalad r lmas ilkesi Bizans döneminde de sürdürülmüfltür. Bizans da Roma gibi merkezi otoritesini sa lamak için gelirlerinin büyük bir k sm n orduya ve mekezi bürokrasiye harc yordu. Bu harcamalar n finanse etmek için imparatorlu un tüm eyaletlerinde vergi toplama kapasitesine sahip mali bürokrasiyi oluflturmufltu. Görevliler, halk n sahip oldu u mülk ve arazileri vergilendirmek için nüfus say m gerçeklefltiriyorlard. Bu gelenek Bizans ta da sürdürüldü. Kay t sistemi Roma da oldu u gibi stanbul da da her türlü imparatorluk karar n n üç nüsha olarak tutulmas olarak devametti. Adaletsizik konusunda imparatorlu un dört bir taraf ndan impatora yaz lan dilekçelere cevap verilmeye özen gösteriliyordu. Bu genifl bürokrat a, imparatora itaat eden ve imparatorun atama ve azletme yetkisine ba l olarak, monarflik rejimin bir göstergesi fleklinde Bizans imparatorlu unun sonuna kadar varl n korudu. Bütün imparatorlu u etkileyecek kararlar n al nd stanbul daki imparatorluk saray Roma daki Palatine tepesinde yer alan Augustus Saray model al narak oluflturuldu. Saray, büyük tören salonlar, imparatorluk ailesinin ve hizmetkârlar n n yaflam alanlar n, hamam, garnizon, kilise, merkezi yönetimin pek çok bürosunu da içeriyordu. Bu sarayda büyük bir kütüphane bulunuyordu ve imparatorun çocuklar na e itim verilen yer olarak kullan l yordu. Saray kütüphanesi imparatorlara bilgi kayna olarak hizmet verirken burada çal flt r lan uz-
8 Bizans Tarihi man kadrolar taraf ndan el yazmalar n ço alt lan nüshalar yabanc hükümdarlara hediye olarak sunuluyordu. (Herrin, 2010, s. 54-66) Do u Roma mparatorlu u nun M.Ö. 100 ve M.S. 100 y llar aras nda 2 as r içinde infla etti i askeri yollar, Bizans döneminde de kullan ld. Bu yollar askeri seferlere hizmet etti i kadar nakliye, posta ve istihbarat a n n da oluflturulmas n sa l yordu. Yollar n onar lmas için yerel nüfusa vergi konuldu ve yollardaki güvenli- in sa lanmas için de derbençi teflkilatlar oluflturuldu. Zaman içinde Bizans döneminde yeni güzergahlar aç lmakla birlikte Roma n n oluflturdu u ana yollar Bizans n son y llar na kadar kullan ld. Bizans ordusu, d fl güçlere karfl askeri s n r bölgelerine yerlefltirilmifl savaflç kuvvetlerden, imparatorluk arazisi içinde asayifli temin etmek için yaya ve atl birlikler ile stanbul da imparatorun ve baflkentin güvenli ini sa layan ve ço unlukla Cermen ve skandinav kökenli Varanglar n oluflturdu u muhaf z k talar içeriyordu. Zaman içinde t pk Roma da oldu u gibi ücretli askerler Bizans ordusunun vazgeçilmez unsurlar haline gelmifltir. Bizans ordusunu yöneten subaylar sonucu zafer olmayan muharebeye girilmemesi konusunda s k bir e itim al yorlard. Bu arada Bizans diplomasisi imparatorluk için yaklaflan tehlikeyi anlaflmalar ya da haraç vererek önlemeye çal fl yordu. Bu baflar lamazsa düflman olarak alg lanan siyasi oluflumunun rakibi ile anlaflmalar yap l yor ve Bizans devreye girmeden iki yabanc gücün birbirini yok etmesi planlan yordu. Bütün diplomasi çal flmalar baflar s zl kla sonuçland zaman Bizans ordusu savafl için haz rlan yordu. Roma gelene inden al nan bu unsurlar yeni baflkent stanbul a tafl nd zaman, flehir, yeni Roma manas nda Neva Roma olarak adland r ld. (Haldon, 2007, s. 28-29; Nicolle-Haldon-Turnbull, 2010, s. 53-65) Ortodoks H ristiyanl k Hz. sa ile zuhurundan yaklafl k üç as r sonra H ristiyanl k, horlanma ve yasaklanma süreçlerini tamamlad ktan sonra Roma mparatorlu u taraf ndan önce serbest b rak lm fl, daha sonra da resmî din olarak benimenmifltir. Ancak bu noktaya gelindi inde sa ve Havarilerini tan yanlar tan yan kuflaklar ortadan kalkm fl, H ristiyanl n temel ilkelerinin neler oldu u konusunda genel belirsizlik ortaya ç km flt r. Bundan dolay her grup H ristiyanl n kendi yorumunun do rulu unu savunurken farkl yorum getiren gruplar ise sapk n (heretik) olarak tan mlam flt r. Bu belirsizli e son vermek üzere 325 y l ndan itibaren H ristiyanl k inanc n n ilkelerini belirlemeye yönelik sinod ya da konsil denilen ve yetkili tüm dinî otoritelerin kat ld toplant lar gerçeklefltirilmifltir. Bu toplant lar sonucunda herkes taraf ndan kabul edilmese de imparatorlu un resmî dinî görüflünün ilkeleri ve H ristiyanl n kaynaklar belirlenmeye çal fl lm flt r. H ristiyanl n temel kaynaklar n ncil, Havari pederleri, kilise babalar ve kilise ö retmenleridir. H ristiyanl n yaz l kayna olarak Matta, Markos, Luka ve Yuhanna ncillerinin sahih oldu u kabul edildi. Havariler zaman nda yaflam fl ya da havarilerin ö rencileri olmufl olan Romal Clement, Antakyal gnatius, zmirli Polikarpos ve Pamukkaleli Papias gibi erken dönem H ristiyanl k yazarlar olan havari pederleri H ristiyanl n kaynaklar ndan birisi kabul edildi. Büyük evrensel ö retmenler olarak kabul edilen Büyük Vasil, Nenizili Gregor ve oannis Hrisostomos gibi H ristiyan kilisesinin tarihini yazanlar kilise pederleri ad alt nda H ristiyanl n di er kaynak grubunu oluflturdu. Ayr ca skenderiyeli Kiril, Kudüslü Kiril, fiaml oannis gibi din ve bilim adamlar da kilise ö retmenleri ad yla H ristiyanl n temel kaynaklar ndan birisi olarak kabul edildiler.
1. Ünite - Bizans Tarihine Genel Bir Bak fl lki 325 y l nda ve yedincisi znik te gerçeklefltirilen konsillerde H ristiyan dünyas n n genifl bir kat l m ile ortak ilkeler belirlendi. Bu konsillerin siyasi ve dini olmak üzere iki temel amac vard r. Siyasi alg lay fla göre Bizans imparatoru, Tanr n n yeryüzündeki krall n onun ad na yöneten kifliydi. Yetkisi, Tanr taraf ndan verilmiflti. Ortodoks bak fl aç s na göre yeryüzünde tek bir krall k olabilirdi. Bundan dolay da H ristiyanl n tek bir do ru yorumu olabilirdi. Bu tek do ru yorumu da kilise yapmal yd. mparatorun gözetiminde kilisenin yapt yoruma do ru yorum manas nda Ortodokslukluk denildi. Ortodoksluk düflüncesi temellerini havariler gelene ine dayand rd. Ancak teslis olarak adland r lan Baba (Tanr ), O ul ( sa) ve Kutsal Ruh konusundaki teolojik tart flmalar hiç bitmedi. Rahip Arius 4. yüzy lda O ul un ( sa), Tanr gibi ezeli olarak mevcut olmad - n ve Baba (Tanr ) taraf ndan yarat lm fl oldu unu iddia etti. 325 y l nda znik te toplanan ilk konsilde bu görüfl aforoz edildi. Konsil, O ul u Tanr ile ayn özlü ve Baba ile birlikte ezeli ve ebedi olarak bir arada bulunan ve ayn ilahi ruhu paylaflan olarak tan mlad. Böylece resmî Ortodokslu un ilkesini de belirlemifl oldu. Ancak bu dönemde H ristiyan teolojisinde ortaya ç kan di er bir tart flma konusu ise sa n n bedeninde insan ve Tanr n n nas l birleflti i sorusu idi. sa n n ve Tanr n n özünün ve do as n n ayn oldu unu iddia eden monofizist görüfle karfl 431 ve 449 Efes konsilleri ile 451 y l ndaki Kad köy konsilinde sa n n bölünmeyen, ayr lmayan, de iflmeyen ve kar flmayan iki do as n n (insan ve Tanr ) oldu u fleklindeki ö reti resmî Ortodokslu a ilave edildi. Bunun üzerine 5,6 ve 7. yüzy llarda monofisizm, 8 ve 9. yüzy llarda ikonoklazma (tasvirk r c l k), 9. yüzy l n ortas nda pavlikanizm ve 12. yüzy lda bogomilizm sapk nl k olarak nitelendirilerek mücadele edildi. Her ne kadar bu mücadele esnas nda baz kesimler resmî Ortodokslu un d fl nda b rak ld ysa da genifl bir kitle imparatorluk otoritesi ve kilise teflkilat yoluyla resmî Ortodokslu un içine çekildi. Böylece Ortodoks bak fl aç s na göre yeryüzünde nas l tek bir Tanr krall olmas gerekiyorsa, H ristiyanl n da tek bir do ru yorumu gerçeklefltirilerek imparatorun meflruiyetini sürdürmesi sa land. mparator Teodosios (379-395) zaman nda Katolik kilisesi kuruldu. Kendilerini sa n n havarisi Petros un Vatikan da kurdu u kiliseye ba layan Katolik Roma kilisesi H ristiyanl k hiyerarflisi içinde üstün oldu unu iddia ediyordu. Roma y yine havarilerin kurdu u skenderiye ve Antakya kiliseleri takip ediyordu. Bu üç kiliseye Bizans imparatorunun siyasi gücü ile stanbul ve Kudüs kiliseleri de ilave oldu. Konsiller yoluyla stanbul patrikli inin kiliseler hiyerarflisindeki yeri yükseltildi. Ancak Roma kilisesi ile stanbul patrikli i aras ndaki mücadele siyasi olaylar n geliflimiyle her zaman varl n korudu. Daha önce stanbul patrikli inin muhalefeti ile H ristiyan amentüsünden ç kar lm fl olan sa n n özünün o uldan/ filioque den geldi i ifadesi 11. yüzy l n bafl nda Roma kilisesi tarafndan metne yeniden kondu. Bu olay taraflar n biribirini do ru inançtan uzaklaflmakla suçlamalar ve 1054 y l nda shisma denilen Katolik ve Ortodoks kiliselerinin günümüze kadar devam eden bölünmesini ortaya ç kartt. Roma ve stanbul patrikli i aras ndaki mücadele Gotlar n 340 y l ndan sonra Ortodokslu un daha sonra sapk n olarak nitelendirilecek Ariusçuluk mezhebine girmesiyle bafllad. Gotlar, gelifltirdikleri alfabe ile ncil i Gotçaya çevirdiler. Ancak daha sonra Roma kilisesi, baflta Gotlar olmak üzere tüm Cermen kabilelerini önce Arius mezhebinden sonra da Ortodoksluktan uzaklaflt rarak bu kavimleri Katolik dünyas içine ald. Benzer bir mücadele 9. yüzy l n ikinci yar s ndan bafllayarak Slav dünyas için de yafland. Ancak bu mücadeleden stanbul kilisesi galip ç kt. 860 y l nda Bulgarlar, 990 lardan sonra da Kiev Ruslar, Ortodoks dünyas n n içine çekildi. 9 Pavlikanizm ve Bogomilizm: 9. yüzy l n ortas nda Do u Anadolu da ortaya ç kan ve muhtemelen ilk savunucular ndan birisi olan Samsatl Pavlos un ad verilen Pavlikanizm/Pavlosçuluk, düalist ve yeni maniheist unsurlar n H ristiyanl kla kar fl m sonucu ortaya ç km flt r. 870 lerde Abbasi halifeleriyle iflbirli i yaparak Bizans a karfl mücadele eden Pavlosçular Bizans, Do u Anadolu dan alarak Balkanlara iskan etmifltir. Pavlosçuluk Balkanlardan katt yeni unsurlarla Slav aras nda Bogomilizm ad yla yer bulmufltur.
10 Bizans Tarihi Böylece Bizans, Ortodoks kilisesinin yap s nda teflkilat ve ideolojisinde Bizans nüfuzunu Balkan kültürlerine intikal ettirmeyi baflard. 1054 y l ndaki kiliselerin ayr lmas na son vererek kiliselerin tekrar birlefltirilmesi çabas na birlik anlam nda union denildi. Katolik kilisesi, Müslüman dünyas na karfl Bizans a yard m unionun gerçekleflmesine ba lad. Katolik Latinler, bu dini meseleyi kullanarak 1204 y l nda gerçeklefltirdikleri stanbul iflgalini hakl göstermeye çal flt lar. Gerçek manada halk aras nda benimsenmemifl ve tepki gösterilmifl olmas na ra men Bizans imparatorlar 1274 y l nda Lyon ve 1438/39 Ferara-Floransa Konsilinde Katolik kilisesinin üstünlü ünü kabul etmelerine ra men bat dan umduklar yard m bulamad lar (Herrin, 2010, s. 67-86 Bask c, 2009, s. 96-101). 4. yüzy l n sonunda H ristiyanl k, Bizans Devletinin dini haline geldi inde H ristiyan olmayanlar n devlet memuru olma ihtimali ortadan kalkt. Daha önce pagan zülmüne maruz kalan H ristiyanlar, önce paganlar d fllad lar, daha sonra da onlar n tüm mabetlerini y kt lar. H ristiyanlar, Tanr taraf ndan Hz. sa yoluyla kendilerinin seçilmifl millet oldu una ve seçilmifl halk n pelerinini Tanr n n H ristiyanlara aktard na inan yorlard. Tanr taraf ndan seçildi ine inan lan Ortodoks imparator, H ristiyan ekümenik (sahip olunan Uygar Roma topraklar ) dünyas n, inançs zlara! karfl savunmak durumundayd. Sapk nl k, ayn zamanda imparator otoritesine muhalefet olarak alg lan yor ve ihanetle suçlan yordu. Bu anlay fl n sonucu olarak Ortodoks düzene ve Tanr n n atad yöneticiye karfl eylemlere verilen cevap içte ve d flta savafl fleklinde kendini gösteriyordu. Yap lan savafllar Bizans mparatorlar bar fl korumak, H ristiyan dünyas n n topraklar n geniflletmek ve Tanr n n seçilmifl halk n savunmak temeline dayand rarak hakl göstermeye çal fl yorlard. Tanr n n semavi deste ini almadan savaflman n imkans z oldu una inanan Bizans ordusu, zaferlerini Tanr n n seçilmifl halk n yan nda olmas fleklinde yorumlarken yenilgilerini ise Tanr n n kendilerini günahlar için cezaland rd yönünde de erlendiriyordu. stanbul un fethini anlatan bir Bizans kroni inde stanbul un al nmamas için Tanr ya dua etmeleri ve stanbul un Osmanl lar taraf ndan fethi üzerine Tanr hangi günahlar için bilmiyorum, ama dikkate almad cümlesiyle de Bizansl lar n bu inan fllar n imparatorlu un son gününe kadar devam ettirdikleri anlafl l yor (Nicolle-Haldon-Turnbull, 2010, s. 93-97; Sfrancis, 2009, s. 292). stanbul Dioklitianos döneminde (284-305) dört bafll yönetim denilen tetrarhia sistemine geçildi inde Roma flehri önemini yitirmeye bafllad. mparatorlu un merkezi Diokletianos zaman nda zmit e nakledildi. I. Konstantinos (306-337) baflkenti stanbul a tafl ma karar ald. Bu karar n al nmas nda stanbul un co rafi konumu kadar dönemin askeri, siyasi, ticari ve dini nedenleri de rol oynam flt r. 324 y l nda stanbul un inflas na baflland. Roma da oldu u gibi Sarayburnunda muhteflem bir saray, senato binas, hipodrom ve kiliseler yap ld. Meydanlar, sanat eserleriyle donat ld ve karadan gelebilecek sald r lara karfl Marmara dan Haliç e kadar uzanan surlar infla edilerek 11 May s 330 tarihinde stanbul resmen Bizans n baflkenti oldu. fiehir, kurucusunun ad na izafeten Konstantin in flehri manas nda Konstantinopolis ad yla an ld. (Demirkent, 1992, s. 230-244) Bizans tarihi bundan sonra stanbul un kaderiyle örtüfltü. Pek çok tarihçi, Bizans Devletinin bafllang noktas olarak stanbul un kurulmas n al rken bitifl tarihi olarak stanbul un fethini gösterdi. Bizans devletinin di er bölgelerde geçen tarihi stanbul da yaflanan ve kayda geçirilen olaylar kadar tutmaz. Bu yönüyle Bizans tarihi bir bak ma stanbul tarihi de demektir.
1. Ünite - Bizans Tarihine Genel Bir Bak fl 11 stanbul flehriyle özdeflen unsurlardan birisi, onun surlar d r. stanbul un ilk surlar kurucusu Konstantinos taraf ndan 328 y l nda yaya halde ve elinde bir m zrakla bizzat çizilmifltir. Konstantinos taraf ndan infla edilen bu surlar, kentte daha önce var olan Antik surlar n üç kat uza nda infla edilmifltir. mparator Valens (364-78) taraf ndan günümüze kadar ulaflan Bozdo an su kemerleri infla edildi. Bu su kemerinin 9. yüzy lda yap lan onar m esnas nda alt bin iflçinin ça flt r lmas bu su kemerinin muhteflemli ini aç klamaya yeterlidir. Hunlar n Bizans topraklar nda ilerlemesi ve stanbul u ele geçrime ihtimali karfl s nda II. Teodosios (M.S.408-450), I. Konstantinos un infla etti i surlar n 2,5 km ilerisinde bat yönünde Antemios isimli bir mimara kendi ad yla an lacak olan surlar 413 y l nda infla ettirtti. Bu surlar stanbul flehrinin gerçek s n rlar n belirledi. 447 y l nda yaflanan deprem esnas nda y k lan surlar 3 ay içinde onar ld ve Atilla n n stanbul u ele geçirmesine engel oldu. Bu surlara 627 y l ndaki Avar kuflatmas s ras nda Vlaherna taraf nda bulunan Meryem ad na kurulmufl olan kilisenin de içine al nmas ve flehrin savunulmas n artt rmak amac yla ilave surlar infla edildi. I. Manuil Komninos (1143-1180) zaman nda bugünkü Vlaherna saray n kuflatan surlar yap ld. Buna ra men 1204 y l nda Haçl lar, Vlaherna surlar n n bulundu u yerden stanbul u iflgal etti. nfla edilen stanbul surlar n n 447 den sonra en kapsaml tamirat 1345 ve 1441 y llar nda gerçeklefltirildi. Bu surlar 627 y l nda Avar ve Pers kuflatmas n, 674-678 y llar aras nda Hz. Muhammed in sancaktar ve sahabenin hayatta kalan son temsilcisi Ebu Eyyüb in de kat ld Arap muhasaras n, 717 Arap kuflatmas n, 813 y l nda Bulgar Han Krum un sald r s n, 860 y l ndaki Rus kuflatmas n engelleyebilmifl ve günümüze kadar ulaflm flt r. stanbul un güvenli inin sa laman n yan s ra I. Konstantinos tan bafllayarak nüfusunun da artt r lmas politikas izlenmifltir. Bu amaçla stanbul a yerleflenlere iaflelerini karfl lamak için devlet taraf ndan bedava temel yiyecek maddelerinin sa lanmas ilkesi benimsendi. Temel yiyece in yan s ra stanbul halk na e lence sunmak da devletin görevi olarak kabul edildi. Bu politikaya ekmek ve sirk siyaseti denildi. 7. yüzy l n bafl nda stanbul un tah l ihtiyac n n karfl land M s r n önce Sasaniler taraf ndan al nmas, daha sonra da Müslümanlar taraf ndan fethinden sonra da bu politika sürdürüldü. 378 y l nda stanbul surlar n n önünde görülen Gotlar, flehirde kendilerine karfl koyacak böylesine büyük bir kalabal karfl lar nda görünce kente sald rmaktan vazgeçmifllerdi. 542 y llar nda yaflanan vebadan önce stanbul un nüfusunun yar m miliyona ulaflt idda edilmektedir. 12. yüzy lda yaklafl k 400 bin olan stanbul nüfusuna hala yeterli ekmek piflirilebiliyordu. Hipodrom kamusal e lencelerin yap ld yerdi. At ve araba yar fllar, yefliller ve maviler olarak adland r lan toplumsal gruplar taraf ndan gerçeklefltiriliyordu. Bu yar fllar n aras nda gerçeklefltirilen jimnastik, atletizm, boks, vahfli hayvan gösterileri, pandomim, dans ve müzik gibi faaliyetler de bu toplumsal gruplar n sorumlulu u alt ndayd. Roma Devlet gelene inden intikal eden ekmek ve sirk politikas H ristiyanl - n ve kilisenin güç kazanmas yla engellenmeye çal fl ld. Bu törenler H ristiyanlar n çorba ve ma firet (kurtulufl) törenlerine dönüfltü. Antik Yunan oyunlar n n tiyatro ve müzik konseri mekanlar (Odeon), yap malzemelerinin elde edildi i tafl ocaklar na çevrildi. Ancak hipodromdaki e lenceler hiçbir zaman kald r lamad. stanbul un 11 May s ta kuruluflunun y ldönümleri hipodromda gerçeklefltirildi. Düflmanlar n ve mahkumlar n ölümü, genç imparatorun do umu ve taç giyme gibi törensel olaylar için hipodrom toplanma yeri olma özelli ini korudu. mparator halk ile hipodromda yüz yüze geliyordu. 12. yüzy lda imparatorluk ailesi dü ünleri-
12 Bizans Tarihi ni Vlaherna saray nda kutlamaya karar verdi inde halk buna karfl ç km flt. Hipodrom, stanbul flehir hayat nda öylesine bir rol oynuyordu ki imparatorlar halk n e elencesi için önemli miktarda fonlar ay r yorlard. Hipodromda senato, ordu ve halk n önünde yap lan taç giyme töreni, 457 y l nda patrik taraf ndan Aya Sofya da taç giydirme seramonisine dönüfltü. 532 y l nda Nika ayaklanmas s ras nda yanan Aya Sofya kilisesinin yerine imparator I. Iustinianos, Millet li sidoros ve Ayd nl Antemios adl mimarlara günümüze ulaflan Aya Sofya kilisesini infla ettirdi. Aya Sofia kilisesi yüksekli i ve kubbesi ile uzun as rlar dünyan n en yüksek binas olarak kald. Seyyahlar, Pers etkisiyle oluflturulan, alt n a açlar n üstünde alt ndan kufllar n öttü ü imparatorun her iki yan nda aslanlar n kükredi i, su saatleri ve astronomik rasat aletlerin bulundu u, alt ndan yap lm fl mutfak eflyalar n n kullan ld Bizans saray n ve stanbul u anlatmaktad rlar. Ancak stanbul un bu muhteflemli inden 1204 y l nda gerçekleflen IV. Haçl Seferinden sonra pek fazla bir fley kalmaz. Latinler, ya malad klar alt n at heykellerini ve de erli pek çok eseri Venedik baflta olmak üzere Bat flehirlerine götürürler. Pek çok kilisenin alt n ve gümüflten kaplamalar sökülerek ya malan r. Bu durum bir çok binan n tabiat flartlar na dayanamadan y k lmas na sebep olur. Türkler, stanbul u fethettikleri zaman nüfusu 40 binin alt na düflmüfl ve mevcut yap lar baflkent olmaya yeterli olmayan bir flehirle karfl lafl rlar. SIRA S ZDE 2 Antik Yunan SIRA kültürünün S ZDE günümüze ulaflmas nda Bizans ve slam dünyas n n etkisi ne olmufltur? DÜfiÜNEL M SORU D KKAT SIRA S ZDE B ZANS DÜfiÜNEL M TAR H N N DÖNEMLEND R LMES Bir devletin tarihini dönemlendirmek çal flt n z konuya göre de iflebilmektedir. Ayn devletin SORU tarihi söz gelimi sanat tarihi aç s ndan kaleme al nd nda baflka bir tasnifle ya da siyasal tarih aç s ndan yaz ld nda farkl bir dönemlendirme ile karfl laflabiliriz. Bir devletin tarihini ça lara ay rmak asl nda tarihçilerin o devletin tarihini daha kolay ö retmeye yönelik uygulad klar bir metodtur ve tarihçiler her za- D KKAT man kendi aralar nda dönemler hakk nda hemfikir olamazlar. Bizans tarihinin dönemlendirilmesi SIRA S ZDE konusunda tarihçiler aras nda de iflik görüfller vard r. Bunun sebepleri aras nda Bizans devletinin ne zaman bafllay p ne zaman bitti i konusundaki tart flmay gösterebiliriz. AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ K T A P TELEV ZYON NTERNET Tarihçilerin bir k sm Bizans n bafllang ç tarihi olarak Dioklitianos un 284 y l nda tahta ç kmas n, 324 y l nda stanbul un inflas na bafllanmas n, 330 y l nda stanbul un resmi K baflkent T A P olarak ilan edilmesini, 395 y l nda imparatorlu un Do u ve Bat Roma olarak ikiye ayr lmas n ya da 476 y l nda Roma flehrinin Cermenler taraf ndan ele geçirilmesini kabul ederler. Bu tarihleri kabul etmeyen Bizantinistlere de rastlan r. Onlara göre 7. yüzy ldan önceki tarih Roma devletinin tarihidir ve bu TELEV ZYON dönem ancak protobizans yani Bizans öncesi olarak adland r labilir. Bundan dolay onlar için Bizans n bafllang ç noktas Heraklios un 610 y l nda tahta ç k fl ya da 711 y l nda III Leon un imparator olmas olay Bizans n bafllang ç noktas olarak kabul edilebilir. NTERNET Bizans devletinin bafllang ç noktas yla ilgili enteresan bir görüfl de 1204 y l oldu udur. Çünkü 1204 y l nda gerçekleflen Haçl seferiyle Roma devleti y k lm fl ve bu olay n ortaya ç kartt znik devleti ve onun 1261 y l nda stanbul u ele geçirerek flehri tekrar baflkent haline getirmesi Bizans n bafllang ç noktas d r. Bizans devletinin bitifl tarihi konusunda da de iflik görüfller mevcuttur. En yayg n olan görüfl, 1453 y l nda stanbul un Türkler taraf ndan fethedildi i tarih, Bizans n bitifl noktas d r. Bunun yan s ra 1461 y l nda Trabzon ve Mora despotlu u-