DÜNYA TİCARETİNDEKİ GELİŞMELERİN ÜLKEMİZ MENŞE MEVZUATINA ETKİSİ: PAN-AVRUPA-AKDENİZ MENŞE KÜMÜLASYONU SİSTEMİ ÖRNEĞİ

T.C. BAŞBAKANLIK Gümrük Müsteşarlığı AB ve Dış İlişkiler Genel Müdürlüğü DÜNYA TİCARETİNDEKİ GELİŞMELERİN ÜLKEMİZ MENŞE MEVZUATINA ETKİSİ: PAN-AVRUPA-AKDENİZ MENŞE KÜMÜLASYONU SİSTEMİ ÖRNEĞİ Uzmanlık Tezi Talip Engin KAYA AB Uzman Yardımcısı ANKARA, Ocak 2007

ÖZET Uzmanlık Tezi Dünya Ticaretindeki Gelişmelerin Ülkemiz Menşe Mevzuatına Etkisi: Pan Avrupa Akdeniz Menşe Kümülasyonu Sistemi Örneği Talip Engin KAYA Bu çalışmanın amacı; 1) dünya ticaret sistemindeki gelişmeler bağlamında, ülkemizde uygulanan menşe sisteminin açıklanması ve 2) Avrupa Topluluğu menşe kurallarına dayanan Pan-Avrupa-Akdeniz Menşe Kümülasyonu sisteminin işleyişi ve ilk veriler ışığında, olası etkilerinin değerlendirilmesidir. Türkiye-AT gümrük birliği dolayısıyla, ülkemizin Topluluğun tercihli gümrük rejmini menşe kuralları dahil üstlenme yükümlülüğü bulunmaktadır. Ancak dünyadaki gelişmeler; menşe kurallarının ülkeler tarafından birer ticaret politikası aracı olarak kullanıldığını göstermekte olup, ülkemizin bu açıdan hareket alanı kısıtlıdır. Diğer taraftan, gümrük birliği yükümlülükleri dolayısıyla anlaşma imzalanacak ülke/bölgelerin bağımsız belirlenememesi ve Topluluk ile eşzamanlı müzakere edilememesi problemlerine karşılık, serbest ticaret anlaşmalarının ülkemiz için önemli birer pazara giriş aracı olduğu anlaşılmaktadır. i

ABSTRACT Thesis for Expertise Impacts of the Developements in World Trade to Rules of Origin in Turkey: Pan Euro Medittarrenean Cumulation of Origin Talip Engin KAYA The aims of this thesis are 1) to explain the origin system being implemented in Turkey, taking into account the developements in world trade and 2) to evaluate the implementation and with initial data, the potential impacts of the System of Pan Euro Medittarrenean Cumulation of Origin which depends on European Community rules of origin. By virtue of Turkey-EC Customs Union, Turkey shall align itself progressively with the preferential customs regime of the Community, including rules of origin. However, the developements in the world, indicates that the rules of origin are used as commercial policy instruments. On the other hand, although the countries or territories can not be chosen independent and the free trade agreements can not be negotiated simultaneously with EC, those agreements are still important market access instruments for Turkey. ii

İÇİNDEKİLER ÖZET... i ABSTRACT... ii İÇİNDEKİLER... iii TABLOLAR... vi ŞEKİLLER... vi KISALTMALAR vii GİRİŞ... 1 1 KAVRAMSAL AÇIDAN MENŞE KURALLARI VE TÜRKİYE VE AVRUPA TOPLULUĞU NDA MENŞE MEVZUATI... 4 1.1 Menşe Kavramı ve Menşe Kuralları... 4 1.1.1 Menşe Kavramı... 4 1.1.2 Uluslararası Sözleşmelerde Menşe Kurallarının Tanımı... 5 1.1.3 Armonize Sistem (Armonize Eşya Tanımlama ve Kodlama Sistemi)... 7 1.2 AT de Menşe Kurallarına ilişkin Yasal Düzenlemeler... 8 1.2.1 Tercihsiz Menşe Kuralları... 8 1.2.2 Tercihli Menşe Kuralları... 16 1.3 Türkiye de Menşe kurallarına ilişkin Yasal Düzenlemeler... 17 1.4 Türkiye ve AT Menşe Mevzuatının Karşılaştırılması... 19 2 DÜNYADA BÖLGESELLEŞME HAREKETLERİ VE TERCİHLİ MENŞE KURALLARININ ROLÜ... 22 2.1 Bölgeselleşme Hareketleri... 22 2.1.1 Giriş... 22 2.1.2 Ekonomik Bütünleşmeler... 26 2.1.3 Bölgeselleşme Hareketlerinde Sayısal Görünüm... 28 2.1.4 Bölgeselleşme Hareketlerinde Temel Eğilimler... 30 iii

2.2 Tercihli Menşe Kuralları... 31 2.2.1 Tercihli Menşe Kuralları: Amaç... 31 2.2.2 Dünyada Tercihli Menşe Kuralları... 38 2.3 Bir Dış Ticaret Politikası Aracı olarak Menşe Kuralları... 47 3 TOPLULUK VE TÜRKİYE NİN TERCİHLİ TİCARET POLİTİKASININ MENŞE KURALLARI AÇISINDAN DEĞERLENDİRİLMESİ... 49 3.1 AT de Tercihli Menşe Kuralları... 49 3.1.1 Giriş... 49 3.1.2 Menşe Kurallarının Temelleri... 49 3.2 Topluluk Tercihli Ticaret Politikası... 62 3.2.1 Giriş... 62 3.2.2 Topluluk Tercihli Ticaret Düzenlemeleri... 64 3.2.3 Müzakere Aşamasındaki Tercihli Düzenlemeler... 69 3.3 Türkiye nin Tercihli Ticaret Politikası ve Menşe Kuralları... 70 3.3.1 Dayanak... 70 3.3.2 Genel Görünüm... 71 3.3.3 Karşılaşılan Zorluklar ve Eleştiriler... 72 3.3.4 Türkiye nin Tercihli Ticaret Düzenlemeleri... 76 4 PAN-AVRIPA-AKDENİZ MENŞE KÜMÜLASYONU (PAAMK) SİSTEMİNİN ORTAYA ÇIKIŞI VE İŞLEYİŞİ... 79 4.1 Sistemin ortaya çıkışı... 79 4.1.1 Pan-Avrupa Menşe Kümülasyon Sistemi (PAMK)... 79 4.1.2 Pan-Avrupa Akdeniz Menşe Kümülasyonu Sistemi (PAAMK)... 82 4.2 PAAMK Sisteminin İşleyişi... 85 4.2.1 Değişken Geometri... 85 4.2.2 PAAMK Model Menşe Protokolünün Yapısı... 86 4.2.3 Genel Hükümler... 87 4.2.4 Menşeli Ürünler Kavramının Tanımı... 89 4.2.5 Ülkesel Gereklilikler... 106 4.2.6 Geri Ödeme veya Muafiyet... 113 iv

4.2.7 Menşe İspat Belgesi... 117 4.2.8 İdari İşbirliği Düzenlemeleri... 146 4.2.9 Son Hükümler... 150 4.3 Mevcut Durum... 151 4.4 Batı Balkan Ülkelerinin Sisteme Dahil Edilmesi... 155 4.5 Tartışma Konuları... 156 4.5.1 Giriş... 156 4.5.2 Taraf Ülkelerin Karasuları Dışında Yakalanan veya Avlanan Ürünler 158 4.5.3 Doğrudan Nakliyat Kuralı... 160 4.5.4 Bir Taraf ülkede hiçbir işlem yapılmaması ya da sadece yetersiz işlem yapılması durumunda menşe ispat belgesinde kümülasyona ilişkin beyan... 161 5 PAN-AVRUPA-AKDENİZ MENŞE KÜMÜLASYONU SİSTEMİNİN TİCARET ÜZERİNDEKİ OLASI ETKİLERİ... 164 5.1 Genel Görünüm... 164 5.2 PAAMK Ülkeleri ile Ticaret... 167 SONUÇ...173 EK-1 Avrupa Komisyonu Bildirim Tablosu...177 EK-2 Menşe İspat Belgeleri Örnekleri...179 KAYNAKÇA...182 v

TABLOLAR Tablo 1 Ekonomik Entegrasyon Biçimlerinin Özellikleri... 27 Tablo 2 Yürürlükteki Bölgesel Ticaret Anlaşmalarına İlişkin GATT/DTÖ Bildirimleri... 28 Tablo 3 "Liste Kurallarına" ilişkin örnekler... 52 Tablo 4 AT Liste Kuralları Grupları... 54 Tablo 5 AT Tercihli Ticaret Düzenlemeleri... 64 Tablo 6 Müzakere Aşamasındaki Topluluk Tercihli Düzenlemeleri... 69 Tablo 7 Türkiye'nin Tercihli Ticaret Düzenlemeleri... 76 Tablo 8 PAAMK Menşe Protokolleri ve ilgili Yönetmelik ile tadilleri....152 Tablo 9 Türkiye'nin dahil olduğu çapraz kümülasyon olanakları... 153 Tablo 10 Dış Ticaret Verileri (Yıllık, Değer Milyon $)... 164 Tablo 11 PAMK ülkelerinin dış ticaretimiz içerisindeki payı (Yıllık, %)... 167 Tablo 12 Akdeniz Ülkelerinin Toplam Ticaretimiz İçersindeki Payı... 168 Tablo 13 Akdeniz Ülkelerine İhracatımız (Yıllık, 000 $)... 168 Tablo 14 Akdeniz Ülkelerinden İthalatımız, (Yıllık, 000 $)... 169 Tablo 15 Akdeniz Ülkeleri ile STA'larımızda Sanayi Ürünleri İndirim Takvimi... 170 ŞEKİLLER Şekil 1 Yürürlüğe giriş tarihlerine göre bölgesel ticaret anlaşmalarının dağılımı... 29 Şekil 2 Menşe Kümülasyonunun Ticaret Üzerindeki Etkileri... 46 Şekil 3 Tedarikçi Beyanının Çapraz Kümülasyonda Kullanımı... 131 Şekil 4 Tam Kümülasyon Uygulaması... 143 Şekil 5 Tercihli Düzenlememiz Bulunan Ülkelerin İhracatımız İçindeki Payı... 166 Şekil 6 Tercihli Düzenlememiz Bulunan Ülkelerin İthalatımız İçindeki Payı... 166 vi

KISALTMALAR AB AKP AS ASEAN AT CAFTA CRO DDA DGÖ DTÖ EFTA EPAs FÇF FOB FTAA GATS GATT GKK GTS Avrupa Birliği Afrika Karayip Pasifik Armonize Sistem Association of South East Asean Countries (Güney Doğu Asya Ülkeleri Birliği) Avrupa Topluluğu Central American Free Trade Agreement (Orta Amerika Serbest Ticaret Anlaşması) Commitee on Rules of Origin (DTÖ) (Menşe Kuralları Komitesi) Doha Development Agenda (Doha Kalkınma Gündemi) Dünya Gümrük Örgütü Dünya Ticaret Örgütü European Free Trade Association (Avrupa Serbest Ticaret Birliği) Economic Partnership Agreements (Ekonomik Ortaklık Anlaşmaları) Fabrika Çıkış Fiyatı Free on Board/Gemi Bordasında Teslim Free Trade Agreement of the Americas (Amerikalar Serbest Ticaret Anlaşması) General Agreement on Trade in Services (Hizmet Ticareti Genel Anlaşması) General Agreement on Tariffs and Trade (Tarifeler ve Ticaret Genel Anlaşması) Gümrük Kodu Komitesi Genelleştirilmiş Tercihler Sistemi vii

MERCOSUR MFN NAFTA NAMA ODAÜ OKK PAMK PAAMK STA TAXUD TCRO Güney Ortak Pazarı Most Favoured Nation/En çok kayırılan ülke North American Free Trade Agreement (Kuzey Amerika Serbest Ticaret Anlaşması) Non-agricultural Market Access (Tarım dışı pazara giriş) Orta ve Doğu Avrupa Ülkeleri Ortak Komite Kararı Pan-Avrupa Menşe Kümülasyonu Pan-Avrupa-Akdeniz Menşe Kümülasyonu Serbest Ticaret Anlaşması Avrupa Komisyonu Vergilendirme ve Gümrük Birliği Genel Müdürlüğü Technical Commitee on Rules of Origin (DGÖ Menşe Kuralları Teknik Komitesi) viii

GİRİŞ Menşe, eşyanın hangi ülkeden geldiğini değil, hangi ülkede üretilmiş olarak değerlendirilmesi gerektiğini ifade etmektedir. Menşe bilgisine, farklı ülkelerden gelen eşyanın farklı muameleye tabi tutulması dolayısıyla ihtiyaç duyulmuştur. Bir tercihli ticaret anlaşması kapsamında tanınan tavizlerden hangi eşyanın yararlanacağı, ülkeye göre belirlenen antidamping gibi ticaret politikası önlemlerinin nasıl uygulanacağı, menşe etiketlemesi ve dış ticaret istatistiklerinin neye göre derleneceği tercihli ve tercihsiz olmak üzere iki başlıkta incelenen menşe kurallarının konusunu oluşturmaktadır. Hem bölgeselleşme hareketlerinin hızla arttığı hem de dış ticaret politikası araçlarının yoğun olarak kullanıldığı günümüzde menşe kurallarının önemi daha da artmaktadır. GATT ın ayrımcı olmayan muamele ilkesinin istisnası olarak değerlendirilen ve küresel serbest ticaret hedefine ulaşılmasına yardımcı olacağı düşünülen tercihli ticaret anlaşmaları bugün kural halini almış ve bizzat ayrımcılığa sebep olur hale gelmiştir. Dünya Ticaret Örgütü verilerine göre şu an yürürlükte bulunanlara ek olarak, yürürlüğe girmesi beklenen ve müzakere ya da teklif aşamasında bulunan anlaşmaların da yürürlüğe girmesi ile birlikte 2010 yılında yaklaşık 400 tercihli anlaşmanın uygulandığı bir uluslararası ticaret sistemi ile karşı karşıya olacağımız görülmektedir. Söz konusu anlaşmalar kapsamında tanınan tercihli rejimden yararlanabilecek eşyanın tespit edilmesinde kullanılan menşe kurallarının, anlaşmadan anlaşmaya farklılık göstermesi ise -örneğin Meksikalı bir ihracatçının, ABD ve AB ye tercihli rejim kapsamındaki ihracatında, üretim ve tedarik tercihlerini 1

de etkileyebilecek, farklı menşe kuralları ile karşılaşabilmesi- tabloyu daha da karmaşık hale getirmektedir. Türkiye, 1990 lı yılların başına kadar, GATT yükümlülükleri dışında herhangi bir ülke ya da bölgeye, ihmal edilebilir uygulamalar dışında, bir taviz tanımamıştır. Ancak Türkiye ile Avrupa Topluluğu arasında Gümrük Birliğini tesis eden 1/95 sayılı Ortaklık Konseyi Kararı ile ülkemizin, menşe kuralları da dahil olmak üzere, Topluluğun tercihli gümrük rejimini ve diğer gümrük hükümlerini üstlenme yükümlülüğü ortaya çıkmış ve Topluluğun serbest ticaret anlaşması akdettiği ülkeler ile aynı menşe kurallarını içeren anlaşmalar müzakere edilerek yürürlüğe girmeye başlamıştır. Ancak, bir tercihli ticaret anlaşması kapsamında tanınan tarife tavizlerinden hangi eşyanın yararlanabileceğinin belirlenmesinde esas alınan tercihli menşe kuralları teknik birer detay değil; ülkelerin sanayi yapılarına ve ihtiyaçlarına göre farklılık gösteren ve ticaret ve yatırım kararları üzerinde önemli etkileri olabilen birer ticaret politikası aracıdır. Ülkemizin söz konusu aracın kullanımı açısından hareket alanı oldukça sınırlıdır. Bu çalışmada ilk olarak menşe ve menşe kuralları kavramları, tercihsiz ve tercihli menşe kuralları ayrımları ve Avrupa Topluluğu nda ve ülkemizde menşe kurallarına ilişkin mevzuat ele alınmış; İkinci Bölüm de ise çalışmanın esas ilgi alanını oluşturan tercihli menşe kurallarının, ayrılmaz bir parçasını oluşturdukları ikili ve bölgesel ticaret anlaşmaları bağlamında önemi ve etkileri değerlendirilmiştir. 2

Ayrıca İkinci Bölüm de, eşyanın üretiminin küreselleştiği, üretim aşamalarının farklı ülke menşeli girdiler kullanılarak farklı ülkelerde gerçekleştirildiği; bir başka ifade ile eşyanın menşeinin belirlenmesinin giderek zorlaştığı günümüzde, dünyadaki menşe sistemleri ve aralarındaki geçişsizliğe dikkat çekilmiştir. Üçüncü Bölüm Gümrük Birliği nedeniyle üstlenme yükümlülüğümüz bulunan Topluluk Tercihli Ticaret Politikasının ve bu bağlamda ülkemiz ticaret politikasının menşe kuralları açısından değerlendirilmesine ayrılmış, bu çerçevede ticaret politikasının üstlenilmesinde karşılaşılan sorunlara değinilmiştir. Dördüncü Bölüm de içinde yer aldığımız, 42 ülke ve yaklaşık 800 milyon nüfus ile dünyadaki en büyük serbest ticaret alanı olmaya aday Pan-Avrupa-Akdeniz Menşe Kümülasyonu sisiteminin işleyişine ayrılmıştır. Bu kapsamda, Topluluk menşe kurallarını yansıtan model menşe protokolü; işleyişi ve tartışma konuları ile değerlendirilmiştir. Beşinci Bölüm de ise Pan-Avrupa-Akdeniz Menşe Kümülasyonu sisteminin olası etkileri ilk veriler ışığında ele alınmaya çalışılmıştır. Bununla birlikte sistemin oldukça karmaşık bir işleyişe sahip olması ve çok yeni olması dolayısıyla menşe kurallarının yalnızca olası etkilerine ilişkin öngörülerde bulunulmuş, ticaret üzerindeki etkilerine ilişkin analiz, çalışmanın kapsamı dışında tutulmuştur. 3

1 KAVRAMSAL AÇIDAN MENŞE KURALLARI VE TÜRKİYE VE AVRUPA TOPLULUĞU NDA MENŞE MEVZUATI 1.1 Menşe Kavramı ve Menşe Kuralları 1.1.1 Menşe Kavramı Uluslararası ticarette menşe eşyanın ekonomik milliyeti olarak tanımlanabilir. Menşe bilgisi tarife pozisyonu -yani eşyanın tanımı- ve gümrük kıymeti -gümrük vergisine esas alınacak matrah- ile birlikte ithalatın gerçekleştirilebilmesi için bilinmesi gerekli üç değerden biridir. Ayrıca menşe bilgisi kota, gözetim, anti-damping gibi ticaret politikası araçlarının takibinde; dış ticaret istatistiklerinin derlenmesi, menşe işaretlemesi ve kamu alımları gibi alanlarda kullanılabilmektedir. Tanım ve kullanım alanlarından da anlaşılacağı üzere menşe kavramına, farklı ülkelerden gelen eşyanın farklı muameleye tabi tutulması dolayısıyla ihtiyaç duyulmuştur (Tokgöz, 1998: 8). Hem ticaret politikası önlemlerinin yoğun biçimde kullanıldığı hem de en çok kayrılan ülke (MFN) muamelesinden bir sapma olarak değerlendirilen tercihli ticaret düzenlemelerinin sayısının hızla arttığı 1 günümüzde, menşe kavramının ve kanunlar ya da özel düzenlemeler ile belirlenen menşe kurallarının önemi de artmaktadır. 1 İkinci Bölüm de daha detaylı değinileceği üzere başlangıcından 1990 a kadar GATT kapsamında yapılan bölgesel ticaret anlaşması bildirim sayısı 25 iken; DTÖ Sekretaryası rakamlarına göre bugün itibariyle sadece yürürlükteki anlaşma sayısı 200 e yaklaşmıştır. 4

1.1.2 Uluslararası Sözleşmelerde Menşe Kurallarının Tanımı Kyoto Sözleşmesi olarak da bilinen 18 Mayıs 1973 tarihli Gümrük İşlemlerinin Basitleştirilmesi ve Uyumlaştırılmasına ilişkin Uluslararası Sözleşme nin D.1 nolu ekinde menşe kuralı 2 ; ulusal mevzuat veya uluslararası anlaşmalarla belirlenmiş ilkelerden hareketle geliştirilmiş ve bir ülke tarafından eşyanın menşeini tespit etmek amacıyla kullanılan özel hükümler (menşe kriteri) olarak tanımlanmaktadır. Ayrıca DTÖ Kuruluş Anlaşması ve eki Anlaşmalar, ülkemizde Resmi Gazete nin 25/02/1995 tarih ve 22213 (Mükerrer) sayılı nüshasında yayımlanmış olup, GATT 1994 Uruguay Çoktaraflı Ticaret Müzakereleri Turu sonunda kabul edilen anlaşmalardan biri olan Menşe Kuralları Anlaşmasının 1(1). maddesinde, tercihsiz ve tercihli menşe ayrımına gidilerek; Anlaşmanın konusunu oluşturan tercihsiz menşe kuralları için tarife tercihlerinin verilmesine yol açan akdi ve otonom ticaret rejimleri ile ilgili olmaması koşuluyla, üyeler tarafından malların menşe ülkesinin tespit edilmesi için uygulanan yasa, yönetmelik ve genel uygulamaya ilişkin idari tespitler hükümlerine yer verilmektedir. Tercihli menşe kuralları ise aynı Anlaşmanın 2 nolu ekini oluşturan Tercihli Menşe Kurallarına İlişkin Ortak Deklarasyonun 2. maddesinde tarife tercihlerinin verilmesine yol açan akdi ve otonom ticaret rejimleri kapsamında malların tercihli muamele için uygun olup olmadıklarını tespit etmek için herhangi bir üye tarafından 2 Söz konusu sözleşme dünya ticaretinde meydana gelen gelişmeler çerçevesinde değiştirilmiş olup, ülkemizde 6 Kasım 2005 tarih ve 25985 sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren Revize Kyoto Sözleşmesine ve konuya ilişkin bilgiye Gümrük Müsteşarlığı web sitesinden (www.gumruk.gov.tr; Dış İlişkiler/Uluslararası Gümrük Sözleşmeleri) ulaşılabilir. 5

uygulanan yasa, yönetmelik ve genel uygulamaya ilişkin idari tespitler olarak tanımlanmaktadır. Görüldüğü üzere, eşyanın geldiği ülke ile menşe ülkesi her zaman aynı olmamakta; ancak belirlenmiş kriterleri karşılayan eşya menşe statüsünü elde edebilmektedir. Menşe kuralları tercihsiz ve tercihli olmak üzere iki ayrımda incelenebilmektedir. Tercihsiz menşe kuralları en çok kayrılan ülke prensibi çerçevesinde, DTÖ üyesi tüm ülkelere tavizli vergi uygulanmasında esas alınan menşe kurallarıdır (Dayıoğlu, 2003: 8). Elbette burada tavizli vergi bilinen anlamıyla, tercihli ticaret anlaşmaları kapsamında verilen tavizleri değil, gerekli koşulları sağlayan ve bir DTÖ üyesi ülkeden gelen eşya için ülke ayrımının gözetilmemesini ifade etmektedir 3. Tercihli menşe kuralları ise ilgili tercihli ticaret düzenlemesinin bir parçasını oluşturmakta ve söz konusu tercihli rejimden hangi eşyanın yararlanabileceğinin belirlenmesinde esas alınmaktadır. Çünkü söz konusu anlaşmalar kapsamında tanınan tavizler; eşyanın geldiği ülkeye değil, ilgili menşe kuralları çerçevesinde eşyanın üretilmiş olarak değerlendirileceği ülkeye tanınmaktadır. Bu doğrultuda tercihli menşe kuralları, tercihli tarife uygulamalarından (gümrük vergisi indirimi ya da muafiyeti) yararlandırılmak istenen eşyaya uygulanan hükümler olarak tanımlanabilir. 3 Ülkemiz tarafından her yıl yenilenen İthalat Rejim Kararına Ek Kararların Diğer Ülkeler sütununda belirtilen MFN oranı, DTÖ üyesi olsun olmasın tüm üçüncü ülkelere uygulanmaktadır. 6

Her tercihli düzenleme, taraf ülke sanayilerinin talepleri, ülkelerin büyüklüğü ve kalkınma seviyelerine göre farklı menşe kriterlerine dayanabilmektedir. Bir başka deyişle; bir tercihli ticaret anlaşması kapsamında menşe kazanan eşyanın, başka bir düzenlemede menşe kazanamaması mümkündür. Dünyada artan bölgeselleşme hareketleri ve menşe kuralları sistemlerinin karmaşıklığının genel görünümü ve etkileri İkinci Bölüm de ele alınacaktır. Çalışmamızın esas ilgi alanını tercihli menşe kuralları ve özelde Pan Avrupa Akdeniz Menşe Kümülasyonu Sistemi (PAAMK Sistemi) oluşturmakla birlikte, ülkemizin menşe sisteminin genel bir görünümünün ortaya koyulabilmesi amacıyla aşağıda tercihsiz menşe kurallarına ilişkin yasal düzenlemelere de değinilecektir. 1.1.3 Armonize Sistem (Armonize Eşya Tanımlama ve Kodlama Sistemi) Menşe kurallarına ilişkin açıklamalardan önce, menşe kurallarının uygulanmasında da temel alınan ve gümrük açısından ayrı bir uzmanlık alanını ifade eden tarife sınıflandırması ndan bahsetmekte yarar bulunmaktadır. Tarife sınıflandırması kurşun kalemden, en güncel tıbbi alete kadar uluslararası ticarete konu tüm eşyanın tanımlanabilmesi için oluşturulmuş bir sisteme dayanmaktadır. Armonize Sistem (AS) olarak bilinen Armonize Eşya Tanımlama ve Kodlama Sistemi Dünya Gümrük Örgütü tarafından oluşturulan ve 01.01.1988 tarihinde ülkelerin kullanımına sunulan uluslararası eşya tasnif cetvelidir. Armonize Sistem Nomanklatürü, ortaklaşa yapılan çalışmalar sonucunda geliştirilen bir sınıflandırma sistemi olup, uluslararası ticari istatistiklerin toplanmasını, 7

karşılaştırılmasını ve analizini kolaylaştırmak ve uluslararası ticarette eşyanın bir sınıflandırma sisteminden diğerine geçerken yeniden tanımlanmasından, sınıflandırmasından ve tekrar kodlanmasından doğan masrafları azaltmak amacıyla oluşturulan 21 Bölüm ve 96 Fasıl dan müteşekkil bir sistemdir. AS, birörnek tarife sınıflandırmasının yapılabilmesi için altı haneli kodlarla gösterilen yaklaşık 5000 eşya grubunu kapsamaktadır 4. Uluslararası ticaretin %98 i AS ye dayanarak gerçekleştirilmektedir (DGÖ). Ülkemiz bu sistemi, 10.11.1988 tarih ve 3501 sayılı Kanun ile kabul ederek 01.01.1989 tarihinden itibaren uygulamaya başlamıştır. Ülkeler kendi ihtiyaçları çerçevesinde AS kodlarına alt açılımlar ekleyebilmektedirler. Toplulukta, AS Nomanklatürüne alt açılımlar eklenerek 8 li bazda tanımlanan Topluluk Kombine Nomanklatürü kullanılmaktadır. Eşya sınıflandırılmasında ülkemizde esas alınan Türk Gümrük Tarife Cetveli nde, Kombine Nomanklatür esas alınmış ve alt açılımlar eklenerek 12 li bazda Gümrük Tarife İstatistik Pozisyonları oluşturulmuştur. Yürürlükteki Türk Gümrük Tarife Cetveli, 30/12/2006 tarih ve 26392 (1. Mükerrer) sayılı Resmi Gazete de yayımlanmıştır. 1.2 AT de Menşe Kurallarına ilişkin Yasal Düzenlemeler 1.2.1 Tercihsiz Menşe Kuralları AT de tercihsiz menşe kuralları, Topluluk Gümrük Kodunu oluşturan 12 Ekim 1992 tarih ve 2913 sayılı Konsey Tüzüğünün 22-26 ncı maddeleri ve söz konusu Kodun uygulama hükümlerini içeren 2 Temmuz 1993 tarih ve 2454 sayılı 4 Ayrıntılı bilgi için bkz. www.wcoomd.org/ WTO Topics/Nomenclature. 8

Komisyon Yönetmeliğinin 35-65 inci maddeleri ile 9 ila 11 nolu Eklerinde düzenlenmiştir. 1.2.1.1 Tercihsiz Menşe Kurallarının Amacı ve İşleyişi Söz konusu kurallar anti-damping ve telafi edici vergi uygulamaları, ticaret ambargoları, koruma önlemleri, miktar kısıtlamaları gibi tüm ticaret politikası araçlarının yanı sıra tarife kotaları, dış ticaret istatistikleri, kamu alımları ve menşe işaretlemesi alanlarında kullanılmaktadır. Ayrıca Toplulukta söz konusu kurallar Ortak Tarım Politikası kapsamında sağlanan geri ödemelerde de kullanılmaktadır 5. Toplulukta tercihsiz menşe kuralları kapsamında eşyanın menşeinin belirlenmesinde tamamen bir ülkede elde edilmiş veya üretilmiş eşya ve üretimi birden fazla ülkede gerçekleştirilen eşya için en son esaslı dönüşüm ayrımlarına gidilmektedir. Uygulamada tamamen elde edilme kriteri çoğunlukla doğal hallerinde elde edilen mineraller, bitkiler ve hayvanlar ile bunlardan elde edilen ürünlerde karşımıza çıkmaktadır. Ayrıca, tamamı ilgili ülke menşeli girdiler kullanılarak elde edilen sanayi ürünleri de, söz konusu ülke menşe statüsü kazanmış olacaktır. 5 Topluluk menşe kurallarına ilişkin açıklamalar TAXUD internet sitesinden derlenmiştir. http://ec.europa.eu/taxation_customs/ 9

Diğer taraftan eşyanın üretiminin iki ya da daha fazla ülkede gerçekleştirilmesi halinde en son esaslı dönüşüm kriterinin sınanması için başlıca 3 yol bulunmaktadır: - Armonize Sistem Nomenklatüründe tarife (alt) pozisyonu değişikliği - Eşyanın menşe kazanabileceği ya da kazanamayacağı teknik işlem ya da işçilik listesi, - Fabrika çıkış fiyatı üzerinden hesaplanan ihraç ülkesinde sağlanan katma değer. Bu doğrultuda, Topluluk Gümrük Kodunun 23 ve 24 üncü maddeleri sırasıyla tamamen elde edilmiş ürünler ve üretimi birden fazla ülkede gerçekleştirilen eşyanın menşei konularında genel hükümler içermekte, Topluluk Gümrük Yönetmeliğinde ise ayrıntıya girilmektedir. Kodun 25 inci maddesi, esas amacı Topluluğun ticaret politikası hükümlerini aşmak olan eşyanın menşeine ilişkin korunma önlemlerine ve 26 ncı maddesi eşyanın menşeinin ispatında kullanılan menşe şahadetnamesinin düzenlenmesine ayrılmıştır. Daha ayrıntılı açıklamalara yer verilen Yönetmeliğin 36 ila 40 ıncı maddeleri ise tekstil ürünleri ile sınırlı sayıda üründe en son esaslı dönüşüm kriterine ilişkin özel düzenlemelere, 41 ila 46 ncı maddeler arasında eşyanın standart parçalarını oluşturan aksesuarlar, yedek parçalar ve aksamın menşeine, 47 ila 54 üncü maddeler 10

menşe şahadetnamelerinin düzenlenmesine ilişkin koşullara ayrılmıştır. Ayrıca tekstil ürünleri için 9 ve 10 nolu eklerde ve çok kısıtlı sayıda diğer ürün için 9 ve 11 nolu eklerde düzenlemeye gidilmiştir. 1.2.1.2 Tercihsiz Menşe Statüsünün Kazanılması Topluluk mevzuatına göre; kara suları da dahil olmak üzere, tümüyle bir ülkede elde edilen veya üretilen eşya o ülke menşelidir. Eşyanın başka bir ülkede değişiklik ve işlem görmesi veya üretimin birden fazla ülkede gerçekleştirilmesi halinde ise ilgili ülke menşeli sayılabilmesi için, o ülkede yeni bir ürün imal edilmesi veya imalatın önemli bir aşamasının ve ekonomik yönden gerekli görülen en son esaslı işçilik ve eylemin o ülkede yapılması gerekir. Yukarıda belirtildiği üzere tekstil ürünleri ve kısıtlı sayıda ürün için hangi işçiliğin ekonomik yönden gerekli görülen en son esaslı işçilik olduğu sırasıyla Yönetmeliğin 10 ve 11 nolu eklerinde belirlenmiş, Ek 9 da ise söz konusu iki ekin açıklama notlarına yer verilmiştir. Buna göre 10 nolu ekte belirtilen tekstil ürünleri, söz konusu ekte belirtilen kuralı; ekte yer almayan tekstil ürünleri ise tarife pozisyonu değişikliği kuralını karşılamak durumundadır. Ancak söz konusu kurallardan biri karşılanmış olsa dahi ilgili ülkede gerçekleştirilen işlemlerin 38 inci maddede belirtilen yetersiz işlemlerin ötesinde bir işlem olması gerekmektedir. 11

Örneğin 6213 ve 6214 tarife pozisyonunda sınıflandırılan mendiller, şallar, eşarplar, fularlar, kaşkoller, peçeler, duvaklar vb. eşyanın (tercihsiz) menşe statüsü kazanabilmesi için - İşlemeli olanlarının iplikten imalat veya kullanılan işleme yapılmamış mensucatın kıymetinin ürünün fabrika çıkış fiyatının %40 ını aşmadığı imalat kuralını; - Diğerlerinin ise iplikten imalat kuralını karşılamaları gerekmektedir. Bununla birlikte ilgili ülkede, listede belirtilen kural -örneğin %40 katma değer kuralı- sağlanmış olsa bile eğer yapılan işlem 38 inci maddede belirtilen eşya üzerinde etiket ve diğer tanıtıcı işaretlerin konulması ve ambalajında değişiklik yapılmasından ibaret ise nihai ürün ilgili ülke menşei kazanamayacaktır. 11 nolu ekte ise tekstil ürünleri dışında kalan kısıtlı sayıda hassas ürün grubu için liste kuralı bulunmaktadır: Örneğin 0201 tarife pozisyonunda sınıflandırılan sığır eti için menşe kuralı en az üç aylık bir besi döneminden sonraki kesim olarak belirlenmiştir. 8528 tarife pozisyonunda sınıflandırılan tüplü televizyonlar için (tercihsiz) menşe kuralı ise aşamalı olarak aşağıdaki şekilde belirlenmiştir: 12

- Montaj işleminden kaynaklanan bir kıymet artışının olduğu imalat ve uygulanabildiği hallerde, montajın yapıldığı ülke menşeli girdilerin fabrika çıkış fiyatının en az % 45 ini oluşturduğu imalat, - % 45 kuralı karşılanamaması halinde, üretimde kullanılan herhangi bir ülke menşeli girdilerin kıymetinin fabrika çıkış fiyatının en az % 35 ini oluşturması şartıyla o ülke menşeli kabul edilir. - % 35 kuralı iki ülke için sağlanıyorsa, eşya daha yüksek yüzdeye sahip ülke menşeli kabul edilir. Tekstil ürünleri ile sınırlı sayıdaki hassas ürünler dışında kalan eşya için söz konusu mevzuatta açık bir kural bulunmamaktadır. Bununla birlikte ülkemiz ve AB arasındaki farklılıklarda değinileceği üzere; Topluluk uygulamasında, Yönetmelikte liste kuralına yer verilmeyen eşya için DTÖ bünyesinde yürütülen Tercihsiz Menşe Kurallarının Uyumlaştırılması Çalışma Programındaki Topluluk pozisyonunun esas alınması gerekmektedir. 1.2.1.3 DTÖ Tercihsiz Menşe Kurallarının Uyumlaştırılması Çalışma Programı GATT- 1947 menşe kurallarına ilişkin herhangi bir hüküm içermemekte ve konuyu taraf ülkelere bırakmakta olup, Menşe Kuralları Anlaşması Dünya Ticaret Örgütünün 1986-1994 Uruguay Çok Taraflı Ticaret Müzakereleri Turunun bir sonucu olarak ortaya çıkan ve ülkemizin de taraf olduğu Anlaşmalardan biridir. Çerçeve niteliği taşıyan söz konusu Anlaşma hükümlerine göre üye ülkelerce uygulanan tercihsiz menşe kurallarının; ticaretin önünde teknik bir engel teşkil 13

etmemesi, şeffaf olması, pozitif olarak tanımlanması (menşe kazandırmayan işçilikten ziyade, hangi işlemin menşe kazandırdığının belirtilmesi) ve belirlenen kuralların tutarlı ve tarafsız olarak uygulanması beklenmektedir. Ayrıca Anlaşmada, DTÖ ye üye ülkeler tarafından uygulanan tercihsiz menşe kurallarının uyumlaştırılması için bir çalışma programının, Dünya Gümrük Örgütü Menşe Kuralları Teknik Komitesi (TCRO) ile birlikte DTÖ Menşe Kuralları Komitesi (CRO) tarafından 3 yıl içinde (20 Temmuz 1998 itibariyle) tamamlanması öngörülmekte; geçiş sürecinde ise üye ülkelerce yukarıda belirtilen esaslara uygun davranılması talep edilmektedir. Daha önce belirtildiği üzere menşe kuralı, üretime sadece bir ülkenin dahil olması halinde tamamen elde edilmiş ürünlere ilişkin kurallar çerçevesinde; birden fazla ülkenin dahil olması, bir başka deyişle eşyanın imalatında menşeli olmayan girdi kullanılması halinde ise en son esaslı dönüşüm kuralına göre belirlenmektedir. Bu doğrultuda, uyumlaştırma programı ile Armonize Sistemde sınıflandırılan her bir eşya için alt pozisyon (6 haneli) bazında hangi işlemin esaslı işçilik olarak nitelendirilmesi gerektiği belirlenmeye çalışılmaktadır. Bununla birlikte konunun karmaşıklığı nedeniyle çalışma programı uzatılan sürece rağmen tamamlanamamış, 17 resmi ve 3 gayriresmi görüşmenin ardından Teknik Komite (TCRO) tarafından gerçekleştirilen çalışmayı yansıtan Konsolide Metin Temmuz 1999 da yayımlanmış ve Komite ye (CRO) sunulmuştur 6. Bu 6 Konsolide metne ve tartışma konularına ilişkin bilgiler için www.wcoomd.org/ WTO Topics/Rules of Origin. 14

tarihten itibaren uyumlaştırma çalışmaları Teknik Komite tarafından hazırlanan ve pozisyonu olan ülke görüşlerini de yansıtan metinler esas alınarak yürütülmüştür. Konsolide metne göre yukarıda belirtilen Menşe Kuralları Anlaşmasının 3 nolu ekini oluşturan Uyumlaştırılmış Menşe Kurallarının Tanımlar, Genel Kurallar ve 3 Ekten oluşması planlanmıştır. EK-1 tamamen elde edilmiş eşyaya, EK-2 esaslı dönüşüme ilişkin ürün bazında kurallara ve EK-3 yetersiz ya da minimum işlemlere ayrılmıştır. Söz konusu yapı Anlaşmanın genel mimarisi olarak adlandırılmaktadır. Teknik Komite tarafından ortaya konan sorunlardan bazıları uzlaşma sağlanamayarak, nihai kararın alınması amacıyla Genel Konsey e sunulmuş; bazıları Komite deki çalışmalar çerçevesinde sonuçlandırılmış; makine sektörü gibi bazı konular ise henüz sonuçlandırılamamıştır. Nihai olarak ürün bazında kuralların ve Anlaşmanın genel mimarisi ile kalıntı kuralların 7 2008 yılının ilk çeyreği sonunda çözümlenmesi planlanmaktadır. Ancak söz konusu kurallarda uzlaşılsa dahi, nihai metnin tüm dış ticaret politikası araçlarında uygulanıp uygulanmayacağı, yani kapsamı konusunda da bir uzlaşma bulunmamaktadır 8. Bu doğrultuda 12 yıldır devam eden çalışmaların tamamlanmasının ve sonuçta ortaya çıkan uzlaşı metninin karmaşıklığı göz önüne alındığında tüm DTÖ üyesi ülkelerce uygulanabilmesinin zor olduğu görülmektedir. Bu durum, ticaret erbabının farklı bölgelerde farklı tercihsiz 7 Kalıntı kural (residual rule), uyumlaştırma çalışmaları sonucunda üzerinde uzlaşılan menşe kuralının sağlanamaması halinde eşyanın tercihsiz menşeinin nasıl belirleneceğini düzenleyen hükümlerdir. 8 Esasen 1995 tarihli Menşe Kuralları Anlaşması nın 1(2) inci maddesine göre, tercihsiz menşe kurallarının MFN uygulaması, anti-damping ve telafi edici vergi uygulaması, menşe işaretlemesi ve tarife kotaları gibi tüm tercihsiz ticaret politikası araçları ile dış ticaret istatistikleri ve kamu alımlarında kullanılması gerekmektedir. Ancak özellikle GATT 94 ün VI. Maddesi konusu Anti- Damping Anlaşmasının yorumlanmasına (ihracatçı ülke-menşe ülkesi) ilişkin tartışmalar nedeniyle, tercihsiz menşe kurallarının anti-damping prosedürlerinde kullanılmasına karşı bir direnç olduğu görülmektedir. 15