THE MEDICAL SCHOOLS ACCORDING TO EDUCATION YEARBOOKS

THE MEDICAL SCHOOLS ACCORDING TO EDUCATION YEARBOOKS MAARİF SALNAMELERİNE GÖRE MEKTEB-İ TIBBİYE Yaşar ARSLANYÜREK Özet Osmanlı Devleti nin ilk yıllarında sağlık uygulamaları geleneksel yöntemlerle karşılanmaktaydı. Tıbbi bilgiler daha ziyade önceki uygulamaların devamı şeklindeydi. Tıbbi gelişmeler, XIII. yüzyıldan XV. yüzyılın ortalarına kadar klasik dönem olarak kabul edilmektedir. Bu dönemdeki uygulamalar, beylikler döneminin devamı niteliğindeydi. XV. yüzyılın ortalarından XVII. yüzyıla kadar olan dönemde Batı yla tanışma dönemi başladı. XIX. yüzyıldan itibaren de Batı ya açılma başladı ve modernleşme dönemine girildi. Bu dönem içerisinde Batı örneğinde tıbbi kurumlar açılmaya başlandı. Tıp okulları müfredatında çağdaş seviyede eğitim verilmeye başlandı. İlk olarak çeşitli kurumlarda tıp eğitimi verildi ise de modernleşmenin başlamasıyla bu eğitim birimleri tek çatı altında toplanmaya başlandı. Tıbbi alanda çağdaş seviyede faaliyet gösterilebilmesi için yurt dışına öğrenciler gönderildi. Aynı zamanda yurt dışından da tıp hocaları ve uzmanlar getirilerek eğitim müfredatları geliştirildi. Anahtar Kelimeler: Osmanlı, Tıp, Eğitim, Modernleşme. Abstract Health practices, in the early years of the Ottoman Empire were met by traditional methods. Medical information was in the form rather than a continuation of the previous application. Medical advances, from the 13th century to 15th the middle of the century is regarded as the classical period. Applications in this period it was a continuation of the era of Arş. Gör., Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü, arslanyurek@ksu.edu.tr 204

principalities. From middle of the 15th century to 17th century began meeting with the West. From the 19th century, began opening to the West and entered into a period of modernization. During this period medical institutions blossomed in the example of the West. Curriculum of medical school began training in contemporary level. First of all, was given medical training in various institutions, these training units started to gather under one roof with the start of the modernization. Students were sent abroad in order to operate in the contemporary level in the medical field. At the same time, training curriculum was developed by bringing the medical professors and experts from abroad. Keywords: Ottoman, Medicine, Education, Modernization. Giriş Türklerde devlet tıbbının ve askerî tıbbın temelleri Selçuklular zamanında atılmıştı. Selçuklu hükümdarlarından Celâleddin Melikşah ın ordusunda 40 deve yükü ile taşınan seyyar hastaneler bulunmaktaydı. Osmanlı tıbbı da Selçuklu tıbbının bir devamı niteliğindeydi. XVII. yüzyıldan sonra Batıyla ilk tıbbî ilişkiler başladı. XIX. yüzyılda bu ilişkiler artarak devam etti. Batıyla başlayan tıp alanındaki bu ilişkiler aynı zamanda modernleşmeyi ve bu arada modern tıp öğretimine geçişi sağladı ve bu dönemde birçok tıp kuruluşunun da temelleri atıldı (Uzel, 1999,VIII: 486-489). Osmanlı Devleti nin ilk dönemlerinde tıbbi herhangi bir kayıt tutulmadığı gibi tıpla ilgili bir eser de yazılmamıştı. Bu bağlamda tıbbî bir kurum da bulunmamaktaydı. Bu dönem içerisinde yapılan fetihler dolayısıyla devlet, bu konuyla yakından alakadar olamamıştı. Ancak I. Kosova Savaşı ndan sonra Yıldırım Bayezid, Bursa ya dönerek orada dinî, ilmî ve sıhhî müesseseler açılmasını sağladı. Türk tıbbı, XVI. yüzyıla kadar dönemin ilmi esaslarına dayandırılarak faaliyetini sürdürdü. Bu devirden sonra memleketin diğer alanlarında olduğu gibi tıp ilmi de önemini kaybetmeye başladı (Uludağ, 2010: 28; Osman Şevki, 1925: 10-16). Osmanlı Devleti nde 1550 lere gelinceye kadar tıp ilmi için bir eğitim kurumu bulunmaması göz önüne alınarak o tarihlerde Dersaadet de, Süleymaniye Mahallesi nde Tiryaki Çarşısı yakınında bir Medrese-i Tıbbiye inşa edildi. Böylece cami derslerini tamamlayan öğrencilerden isteyen kişiler, Tıp Medresesi nde eğitim görürlerdi ve böylece tıbbi hizmetlerde istihdam edilirlerdi. Ancak bu medresenin eğitim seviyesi, Batı örneklerinin seviyesinde olmadığı için mevcut ihtiyacı karşılayamıyordu (Rıza Tahsin, 1991: 3,9).

XIX. yüzyılın başlarında bu eksikliğin giderilmesi amacıyla 18 Şubat 1805 te verilen bir kararla İstanbul da Kasımpaşa da, Tersane-i Âmire de hekimler ve cerrahlar yetiştirmek üzere modern bir tıbbiye kurulması öngörüldü ve tıbbiyenin eğitim hastanesi özelliğinde olan Spitalya, Kasımpaşa da, Tersane-i Âmire de Aynalı Kavak Sarayı nda inşa edildi. Daha sonra bu Spitalya nın yanına, modern bahriye tıp fakültesinin Tıphane veya Tabiphane olarak adlandırılan kısmının inşasına başlanıldı. 1806 tarihinde Tabiphane faaliyete geçti ve 1807-1808 tarihlerinde bu Spitalya ve Tabiphane eğitim öğretim faaliyetlerinde bulundu. Ancak bu iki kurumun da ömrü çok uzun olmadı ve Temmuz 1822'de meydana gelen Kasımpaşa yangını sonucunda okul kapatıldı (Terzioğlu, 1999, VIII: 518-519; Ataç, 1999, VIII: 567). Spitalya ve Tabiphane'nin yangından sonra kapatılmasından sonra, Hekimbaşı Mustafa Behçet Efendi, yeni bir tıp okulu kurulması için faaliyetlerde bulundu. Bu bağlamda 23 Aralık 1826 tarihinde padişaha sunduğu yazıda, kurulacak olan tıp okulunun açılış amacını ve eğitim öğretimin nasıl yapılacağını padişaha bildirdi (Ataç, 1999, VIII: 567). Böylece orduya gerekli olan hekimleri ve cerrahları yetiştirmek üzere, Sultan Mahmud un emriyle 14 Mart 1827 Çarşamba günü Dersaadet de, Tıphane-i Âmire ve Cerrahhane-i Âmire (Mekteb-i Tıbbiye) açıldı. Bu tarih, Osmanlı Devleti nde medrese tipi eğitimden, modern tıp eğitimine geçişin başladığı tarih olarak kabul edilmektedir. Okulun nezaretine Mustafa Behçet efendi getirildi. Ancak bu okuldan beklenen fayda sağlanamadı ve Batı seviyesine de ulaşılamadı. Okul, Sultan Mahmud un emriyle Otlukçu Kışlası ndan Beyoğlu nda Enderun ağalarına mahsus okula yani Galata Sarayı na taşındı. Eğitim öğretimin iyi bir şekilde yürütülebilmesi için de Hekimbaşı ve Mekteb-i Tıbbiye Nazırı Abdülhak Molla ile Tıphane muallimlerinden ve Mabeyn-i Hümayun doktorlarından İstefanaki efendi tarafından, Mekteb-i Tıbbiyeyi yeniden düzenlemek amacıyla Avrupa dan bir müdür ve öğretmen getirilmesi gereği bildirildi. Böylece Avusturya dan Viyana Mekteb-i Tıbbiyesi hocalarından doktor Charles Ambroise Bernard, Dersaadet e getirilerek yardımcılığına da İstefanaki efendi ile İngiliz bir doktor tayin edildi (Rıza Tahsin, 1991: 3,9; Terzioğlu, 1999, VIII: 519; Eyice, 1951: 89; Marmara, 29.12.2014, www.marmara.edu.tr). Bu şekilde eğitim öğretime başlayan okul, hazırlık ve asıl tabiplik kısımları olmak üzere iki kısımdan oluşuyordu. Okulun hazırlık kısmına öğrenciler sınavsız alınıyorlar ve bu öğrencilere, Arapça, din dersi, hüsn-i hatt, dil bilgisi ve gülistan dersleri gösteriliyordu. Ancak eğitim öğretim süresi 4 sene olan okulun bu hali ile devam edemeyeceği ve ehil hekimler yetiştiremeyeceği kısa sürede anlaşıldı. Okulu yeniden 206

düzenlemek amacıyla Viyana Darülfünu ndan Profesör Bernard getirildi ve başhekim Abdülhak Molla da okula müdür tayin edildi (Atuf, 1930: 72). 1. Mekteb-i Tıbbiye nin Eğitim Öğretime Başlaması Tıphane ile Cerrrahhane 1839 da birleştirildi ve böylece 17 Şubat 1839 da Galatasaray da, Mekteb-i Tıbbiye-i Aliye-i Şahane adı altında askeri hekim yetiştirmek üzere modern bir askeri tıbbiye kuruldu. Okul, 20 Eylül 1843 tarihinde padişah huzurunda yapılan sınavla ilk mezunlarını verdi. Ancak, 11 Ekim 1848 de çıkan bir yangında okul yandı ve eğitimine, Hasköy de Humbarahane-i Hümayun kışlasında devam etmek zorunda kaldı (Ataç, 1999, VIII: 567; Terzioğlu, 1999, VIII: 520). Okulların birleştirildiğinde Tıphane nin 139, Cerrahhane nin de 107 öğrencisi bulunmaktaydı. Tıphane de, Cerrahhane de de Türkçe eğitim verilmekteydi (Ataç, 2004: 70). Bernard ve İstefanaki efendiler okulda yeterli derecede 'nın öğretilmediğini gördüler. Böylece ilk iş olarak öğretilmesi esas alınarak iki sınıf halinde eğitim öğretime başlandı. Bunun yanında teşrih (otopsi) dersinin de önemine değinilerek, bu dersin kadavralar üzerinde gösterilmesi gerektiğini vurgulandı. Bu amaçla da Avrupa dan hocalar getirildi. Bu bağlamda Avrupa genelinde 25 kişi arasında bir yarışma ve imtihan düzenlendi. Birinci olan doktor Spitzer, Mekteb-i Tıbbiye ye teşrih muallimi (otopsi hocası) olarak görevlendirildi. Mekteb-i Tıbbiye nin kuruluşunda, eğitim öğretim süresi 6 sene olarak belirtilmişti. Okulda her sene genel sınavlar yapılırdı ve başarılı olanlar mezun olurlardı (Rıza Tahsin, 1991: 9-18). Sultan Abdülmecid zamanında da Mekteb-i Tıbbiye ye gereken önem verildi. Zira 1844 teki okulun mezuniyet törenlerine Abdülmecid in bizzat katılması bunun açık bir göstergesidir. Okulda liyakatli doktorlar yetişmeye başladıktan sonra 1847 de Müslüman, Ermeni, Rum ve Katolik'ten oluşan 4 doktor Viyana Fakültesi ne gönderildi. Gönderilen bu doktorlar gerekli donanıma sahip olduklarını, girdikleri sınavlar sonunda ispatladılar. Böylece Mektebi Tıbbiye nin değeri anlaşıldı ve okul, kendini ispatlamış oldu. Bunun üzerine Mekteb-i Tıbbiye, padişah tarafından bir fermanla, Darülfünun-ı Tıbbiye-i Şahane yani Fakülte haline getirildi (Rıza Tahsin, 1991: 23-24; Terzioğlu, 1999, VIII: 524). Mekteb-i Tıbbiye'de oldukça mesai harcayan, mesleği ile ilgili birtakım eserler de dan tercüme eden doktor Bernard, genç yaşta Türkiye ye gelişinin altıncı senesinde 1844 te vefat etti (Eyice, 1951: 90).

Doktor Bernard dan sonra yerine 1845 te doktor Spitzer getirildi. Spitzer başa geldikten sonra bir taraftan mevcut okulun öğrencilere yeterli gelmemesi bir taraftan da okulun ahşap olduğu için yangın korkusunun bulunması nedeniyle, Mekteb-i Tıbbiye için 1846 da Taksim civarında Mecidiye Mahali'nde, Mekteb-i Funûn-ı Tıbbiye inşasına başlandı. Daha sonra yangın korkusu gerçekleşerek 1848 de bir yangın çıktı ve okul geçici olarak Hasköy deki Humbarahane Kışlası nın bir kısmı tamir edilerek buraya taşındı. 1865 te Dersaadet de kolera hastalığının ortaya çıkmasıyla Mekteb-i Tıbbiye nin bulunduğu Humbarahane Kışlası, Kolera Hastanesi olarak düzenlendi. Mekteb-i Tıbbiye Hasköy de Gergeroğlu konağına, okulun idâdi kısmı da Saray-ı Hümâyun daki Kırmızı Kışla ya nakledildi. Ancak hastalığın bertaraf edilmesinden sonra okul, 1878 de Taşkışla ya taşındı (Rıza Tahsin, 1991: 26-48). Tablo 1: 1873 Yılında Tıp Okullarındaki Öğrenci Sayıları (Alkan, 2000: 21). Okul Adı Dahili Harici Toplam Mekteb-i Tıbbiye 193 66 259 Mekteb-i İdadi-i Tıbbiye 406 140 546 Mekteb-i Tıbbiye-i Mülkiye 157 157 Toplam 756 206 962 Mekteb-i Tıbbiye den mezun olan askeri hekimler, ülkenin ihtiyacını karşılayamıyordu. Bundan dolayı, Askeri Tıbbiye içinde açılan özel bir sınıfla sivil hekimler yetiştirilmeye başlandı. Buraya öğrenci çekmeyi teşvik etmek amacıyla, başlangıçta öğrencilerin doktora sınavlarından ve İstanbul dışından geleceklerin de askerlikten muaf olmaları yoluna gidildi. Önceleri meslek sınıfları 5 yıldı. Ancak bu süre yeterli görülmeyerek öğrenim süresi 6 yıla çıkarıldı. Okul bu suretiyle ilk mezunlarını 1874'te verdi. Daha sonra okula ilginin giderek artmasıyla giriş sınavları getirildi. Ayrıca doktora sınavları da zorunlu hale getirildi. Okula başlayan öğrenciler için bir de hazırlık (idadi) sınıfı oluşturuldu. Böylece okulun eğitim süresi 7 yıla çıktı (Koçer, 1974: 78). 208

Tablo 2: Mekteb-i Tıbbiye-i Şahane İdadisi Öğrenci Mevcudu (Salname-i Nezaret-i Maarif-i Umumiye, 1316: 729). Eğitim Dönemi Öğretim Müslüman Gayrimüslim Toplam 1898-1899 (H. 1316) 544 1 545 Askeri tıbbiyenin ihtiyacı karşılayamaması, sivil hekimler yetiştirmek, her şehir ve kasabada birer hekim bulundurarak halk sağlığına hizmet etmek amacıyla 1866-1867 de açılan Mekteb-i Tıbbiye-i Mülkiye'de, eğitim öğretim, 1870 e kadar olarak yürütüldü. Bu tarihten sonra da eğitim Türkçe olarak verilmeye başlandı. Askeri ve sivil hekimler yetiştiren iki okul, yani Mekteb-i Tıbbiye-i Askeriye ve Tıbbiye-i Mülkiye, 1909 da Darülfünun-ı Osmanî Tıp Fakültesi adı altında birleştirildi. Her iki okul da Türk tıbbının batılılaşma sürecinde büyük rol oynadı. Daha sonra gerçekleştirilen üniversite reformu ile de Darülfünun Tıp Fakültesi, Avrupa yakasına taşındı ve İstanbul Üniversitesi Tıp Fakültesi olarak eğitimine devam etti (Ataç, 1999, VIII: 567; Terzioğlu, 1999, VIII: 524; Ergin, 1940, II: 542). Okulun ismi, 1328 tarihli Salname-i Umûmî de, Tıp Fakültesi olarak kayıtlı olup, başkanlığını Cemil Paşa, idare müdürlüğünü de Mustafa Bey yürütmekteydi (Salname-i Umûmî, 1326: 327). Said Paşa Hatıratında sivil ve askeri tıp mektepleriyle ilgili olarak, Osmanlı Devleti nde Mekteb-i Tıbbiye-i Askeriye ve Tıbbiye-i Mülkiye isimleriyle iki okul bulunduğundan bahsetmektedir. Ona göre bu okullar, nitelik ve nicelik olarak Avrupa ve Amerika daki emsallerine nazaran çok geri kalmışlardı. Osmanlı tıp okullarındaki gereksiz dersler yerine faydalı derslerin eklenmesi ve okul süresinin artırılması gerekliliği üzerinde duruyorudu. Ayrıca nın önemini vurgulayarak, daha önceleri Mekteb-i Tıbbiye de öğretildiği halde daha sonraları bazı devlet adamları tarafından nın yerine Türkçe konulduğunu ve böylece dönemin tıbbî gelişmelerinden, Mekteb-i Tıbbiye öğrencilerinin habersiz kaldığını belirtmiştir (Said Paşa, 1328, I: 572-573). Okulun hocaları genel itibarıyla, yabancı dil eğitimi () veren hocalar istisna tutulursa, Müslüman Osmanlı tebaasındandı. Okuldan mezun olan doktorlar, sıhhiye müfettişi olarak görevlendirildikleri gibi, asker ve polis noktalarında, çeşitli hastanelerde, belediyelerde ve çeşitli kurumlarda göreve başlıyorlardı. Ayrıca okuldan eczacılıkla ilgili bir diploma almak suretiyle mezunlar eczacılık da yapıyorlardı. Bu suretle diploma alan

mezunlar tabipler gibi memleketin değişik şehirlerinde ve kurumlarında eczacı olarak faaliyetlerini sürdürdüler (Salname-i Nezaret-i Maarif-i Umumiye, 1316: 551-576). Mekteb-i Tıbbiye-i Mülkiye-i Şahane de tıp ve eczacı kısımlar bulunuyordu. Okulun tıp kısmının eğitim süresi 6 sene, eczacı kısmının eğitim öğretim süresi 3 seneydi. Tıp kısmına alınacak olan öğrencilerin öncelikle Osmanlı Devleti vatandaşı olmak şartıyla, idadiden mezun olmaları veya onun derecesindeki sınavları geçmeleri gerekiyordu. Ayrıca okula alınacak öğrencilerin davranışları da göz önünde tutuluyordu. Ancak okulun eczacı kısmına alınacak öğrencilerin idadiden mezun olmaları gerekmeyip, ispençiyar yani eczacı nizamnamesine göre okula alınırlardı. Okulun öğrencileri senede iki kez olmak üzere özel sınavları, senede bir defa da genel sınavları vardı. Tıp öğrencileri beşinci seneden itibaren 4 doktora sınavıyla mükelleftiler. Bu sınavlardan dördüncüsü yani sonuncusu teorik ve uygulamalı olarak hastanın başında gerçekleştirilirdi. Eczacı öğrencileri de üçüncü sınıftan itibaren iki doktora sınavıyla mükelleftiler. Bunların da son sınavları olan Ameliyat-ı İspençiyar adında olup, uygulamalı olarak okulun laboratuarı ve eczanesinde gerçekleştirilirdi. Her sınav kendi senesi içerisinde verilirdi. Bir eğitim öğretim dönemi içinde mazeretsiz olarak şer î derslerden ondan fazla sınavlara girmeyenler sınavlara kabul edilmezlerdi. Yirmi defadan fazla sınavlara girmeyenlerin kayıtları da silinirdi. Okuldan mezun olanlar vilayetlerdeki belediye hekimlikleriyle, eczacılıkları görevlerini yürütürlerdi (Salname-i Nezaret-i Maarif-i Umumiye, 1321: 82). Mekteb-i Tıbbiye-i Mülkiye den mezun olan doktorların bir sene süreyle Yeni Bahçe Hastanesi nde bir nevi staj görmeleri zorunluydu. Ancak bundan sonra hekimlik görevini yürütebiliyorlardı (Mahmud Cevad İbnü ş-şeyh Nafi, 2002: 188). Tablo 3: Mekteb-i Tıbbiye ye Kayıtlı Tıp ve Eczacı Öğrenciler (Salname-i Nezaret-i Maarif-i Umumiye, 1316: 716; Salname-i Nezaret-i Maarif-i Umumiye, 1317: 806). 1898 (H.1316) 1899 (H.1317) Tıp Öğrencileri Toplam M. G.M M. 38 6 57 7 32 418 2 4 20 597 3 0 Eczacı Öğrenciler G.M. Toplam - 24 442-30 627 Genel Toplam 210

Tablo 4: Tıp Mektebi nden Mezun olan Hekim ve Eczacıların Senelere Göre Dağılımı (Salname-i Nezaret-i Maarif-i Umumiye, 1316: 578; Salname-i Nezaret-i Maarif-i Umumiye, 1318: 670). Hekim Eczacı Toplam 1898 (H.1316) 552 165 717 1900 (H.1318) 613 461 1074 Okulun kuruluşu olan 1866-1867 tarihinden, 1900 senesine kadar 677 doktor ve 628 eczacı olmak üzere okuldan toplam 1605 öğrenci mezun olmuştur (Salname-i Nezaret-i Maarif-i Umumiye, 1321: 90). 1321 tarihli maarif salnamesinde okuldan mezun olan toplam öğrenci 1305 olarak kayıtlıdır. Ancak rakamlar toplandığında toplam sayı 1605 olarak çıkmaktadır. Hekimlerin ve eczacıların sayılarının birbirine yakın olmasından dolayı, yapılan yanlışlığın toplam rakamda olduğunu düşündürmektedir. Tıbbiye Mektebi nden mezun olan öğrencilerin teorik bilgilerini fiili uygulamalarla desteklemek amacıyla 1870 te herhangi bir hastanede, hekimlere mahsus bir uygulama merkezi oluşturuldu. Bunlardan biri de Haydarpaşa hastanesi olup askeri doktorlara özel bir uygulama merkezi haline getirilmişti. Böylece o sene mezun olan öğrencilerin iki yıl bu merkeze devamları mecbur tutuldu. 1870 e kadar tıbbiye okulunda dersler okutulduğu halde burada uygulamalar ve eğitim Türkçeydi (Ergin, 1941, III: 986). Said Paşa, Mülkiye Mektebi nde Ağustos 1885 teki bir konuşmasında Tıp ve Hukuk un, bir devletin sağlık ve adalet kısımlarını oluşturduğundan bahsederek, bu alanların son derece önemli olduğunu ve bundan dolayı bu alanlara geniş bir mesai harcanması gerektiğini vurgulamıştı (Said Paşa, 1328, I: 160). Bu öneminden dolayı olacak ki, Mekteb-i Funûn-ı Tıbbiye-i Şâhâne de, Muhammed Avni Paşa mirliva rütbesiyle Nazır, Mahmut Hakkı Efendi de yine mirliva rütbesiyle ikinci nazır ve ders nazırı, dahiliye müdürü de İhsan Bey mirliva rütbesiyle görevlendirilmişlerdi (Salname-i Nezaret-i Maarif-i Umumiye, 1316: 710). Tablo 5: Tıp Mektebine Kayıtlı Öğrencilerin Senelere Göre Dağılımı (Salname-i Nezaret-i Maarif-i Umumiye, 1317: 588; Salname-i Nezaret-i Maarif-i Umumiye, 1318: 627). Eğitim Öğretim Dönemi Müslüman Gayrimüslim Toplam 1896-1897 (H. 1314-1315) 114 233 347 1897-1898 (H. 1315-1316) 180 265 445

Tablo 6: 1900-1901 de Mekteb-i Tıbbiye ye Kayıtlı Öğrenciler (Salname-i Nezaret-i Maarif-i Umumiye, 1318: 880; Salname-i Nezaret-i Maarif-i Umumiye, 1319: 221). I. Öğretim II. Öğretim Toplam Müslüman Gayrimüslim Müslüman Gayrimüslim 41-639 15 695 Yukarıdaki tabloya göre okulun öğrenci sayısında bir artış olduğu görülmektedir. Ayrıca okulda Müslüman ve gayrimüslim öğrencilerin beraber ders gördükleri ve okula alımda din farkı gözetilmemesi, dahası gayrimüslim öğrencilerin okula daha fazla rağbet gösterdikleri gibi okulda sayıca daha fazla olmaları dikkat çekicidir. Ancak daha sonraki dönemlerde Müslüman öğrencilerin sayısında bir artış görülmektedir. Bunun yanında okulun bir de yatılı kısmının olduğu görülmektedir. 2. Mekteb-i Tıbbiye-i Mülkiye-i Şahâne Öğrencileriyle İlgili Talimat Mekteb-i Tıbbiye-i Mülkiye-i Şahâne Öğrencileriyle İlgili 20 maddelik talimat, Maarif Salnamelerinde bulunup maddeleri özetle şu şekildedir (Salname-i Nezaret-i Maarif-i Umumiye, 1317: 93-98; Salname-i Nezaret-i Maarif-i Umumiye, 1318: 97-103); 1. Mekteb-i Tıbbiye-i Mülkiye-i Şahane ye alınacak tıp öğrencilerinin, Mülkiye-i Şahane İdadisinden mezun olmaları veya bu okul ile Kuleli Mekteb-i İdâdî-i Tıbbî-i Şâhâne programına uygun olan bir sınavı geçenler okula alınacaklardı. Eczacı öğrenciler, eczacı nizamnamesine uygun olarak okula kabul edileceklerdi. 2. Okula kabul edilen öğrenciler, senenin ilk haftası derslere başlarlardı ve derslere başlandığında Mekteb-i Tıbbiye-i Şahâne den atanan bir kurul bir sınava alırlardı. Sınavda başarısız olanlara telafi dersi verilirdi. 3. Mekteb-i Tıbbiye-i Mülkiye-i Şahâne öğrencileri, Mekâtib-i Askeriyye-i Şâhâne öğrencileri gibi öğrendikleri bilgilerden her üç ayda bir olmak üzere senede iki defa hocaları tarafından özel bir sınava alınırlardı. 4. Bu derslerden başarılı olamayan öğrenciler, gündüz dinlenme haricindeki zamanlarda, kaldıkları derslerden gözetici hocaları tarafından bilgi alışverişinde bulunacaklardı. 5. Derslerine çalışmayan öğrencilerin okul ders kurulu tarafından kaydedilecekti. Çalışmayan öğrenciler için okul kurulu tarafından gerekli görülen şeyler yapılacaktı. Ancak, 212

ayda 4 kez hocaları tarafından derslerine çalışmadığı müdüriyete bildirilen öğrenciler hakkında gerekli işlemler yazıyla bir üst makama bildirilecekti ve gereği neyse ona göre yapılacaktı. 6. Özel sınavlardan ve eksersizden kalan öğrenciler, mutlaka Cuma günleri okulda bulunacaklar ve mühürlü bir zarf içinde kendilerine verilen sorulardan sınava tabi tutulacaklardı. Bu öğrenciler Cuma günleri nöbete kalan öğretmenler tarafından böylece sınava tabi tutulacaklardı. 7. Okula kayıt olduğu zaman hangi mesleğe kayıtlı ise o meslekte eğitimini tamamlayıp, başka mesleğe geçmesi uygun değildi. 8. İki sınıf sınavlarının bir senede verilmesi sağlık bilgisi açısından zararlı olduğundan yasaktı. 9. Okulun eğitim öğretim usulü, Mekteb-i Tıbbiye-i Şahânedeki gibiydi ve bu sistemin değiştirilmesi ve üzerinde oynanması kesinlikle yasaktı. 10. Mekteb-i Tıbbiye-i Mülkiye-i Şahâne öğrencilerinin Mekâtib-i Askeriye-i Şahâne öğrencileri gibi okula kayıtlarında her öğrenci için bir ahlak kaydı tutulması gerekliği bulunduğundan, okulda bir sicil defteri tutularak öğrencilerle ilgili gerekli bilgiler ayrıntılı bir şekilde bu deftere kaydedilecekti. 11. Öğrencilere, okulda işledikleri kusurlara göre uygun cezalar verilirdi. Ayrıca bu kusurlar Ahlak Defeteri ne kaydedilirdi. Öğrenciler mezun olduklarında tayin edilecekleri memuriyetlerde de öğrencilerle ilgili kayıtlar göz önünde tutulacaktı. 12. Okula yeni başlamış bir öğrencinin terbiye ve itaati son sınıf öğrencilerinkiyle eşit olması gerekliydi. Bundan dolayı okula yeni başlayan öğrenciler, iki sene boyunca özenle yetiştirilerek beklenen terbiye ve itaate getirilecekti. Okul öğrencileri belli bir kılık kıyafet zorunluluğuna bağlı olup, meslekleri gereği güzel ahlaklı olmalarına dikkat edilecekti. 13. Öğrenciler derse hazır ve sessiz bir şekilde öğretmenlerinin gelmesine kadar yoklamaları mubassırlar aracılığıyla alınacaktı ve iki defa devamsızlık yapan öğrenciler uyarılacaktı. Ayrıca bir sene içinde mazeretsiz olarak 20 defa gelmeyen öğrencilerin kayıtları silinecekti. 14. Her öğrencinin günlük vukuat raporları, Tıbbiye-i Askeriye Nezâret Aliyyesi ne bildirilecekti ve oradan da Mekâtib-i Askeriye-i Şâhâne Nezâreti ne aylık olarak gönderilecekti.

15. Ders sonrası öğretmenlerin arkasından gidilmeyecekti ve öğretmenlere ancak mubassırlar aracılığıyla müracaat edilecekti. 16. Öğretmenler, genel sınavlarda sınıflarda uzmanlıklarına göre bulunacaklardı ve öğrenciler mubassırların haberi olmadan yerlerini değiştirmeyeceklerdi. 17. Öğrenciler kılık kıyafetlerine ve ahlaki davranışlarına dikkat edeceklerdi. Buna aykırı hareket edenlere birinci kez kabahatlerine göre gizli uyarı, ikinci kez tekrarlanması halinde açık uyarı, üçüncü kez tekrarlanması halinde de Mülkiye Cezâ Kânunnâme-i Hümâyun gereğince cezalar uygulanacaktı. Ayrıca öğrencinin kaydı dahi silinebilecekti. 18. Mekteb-i Tıbbiye-i Mülkiyeye kaydolan öğrencilerden, ebeveyni bulunmayan öğrenciler, derhal yatılı kalacağı bölge okula kaydedilecekti. 19. Öğrencilerin birbirlerinin yatılı kaldıkları yerlere gitmeleri yasaktı. Buna aykırı hareket edenlerle toplu olarak bir mahalde bulunmak gibi yasak hareketleri yapanların kayıtları okuldan silinecekti. 20. Öğrencilere verilen numaralar öğrencilerin kıyafetlerinde bulunacaktı. 3. Mekteb-i Tıbbiye-i Mülkiye-i Şâhâne Ders Programı Maarif Salnamelerine göre Mekteb-i Tıbbiye-i Mülkiye-i Şâhâne nin Tıp Sınıflarının eğitim öğretim süresi 6 yıl olup ders programı şu şekildeydi (Salname-i Nezaret-i Maarif-i Umumiye, 1317: 99-100; Salname-i Nezaret-i Maarif-i Umumiye, 1318: 103-104; Salname-i Nezaret-i Maarif-i Umumiye, 1319: 79-81). 214

Tablo 7: Tıp Sınıfları Dersleri ve Senelere Göre Dağılımı Birinci Sene İkinci Sene Hikmet-i Tıbbiye Teşrîh-i Kısm-ı Evvel Kimyâ-yı Gayr-ı Uzvî İlm-i Nebâtât İlm ül-arz ve l-ma âdin Kimyâ-yı Uzvî ve Fenn-i İspençiyâr Kitâbet Kitâbet Üçüncü Sene Dördüncü Sene Teşrîh-i Kısm-ı Sânî Müfredât-ı Tıb ve Fenn-i Tedâvi Fizyoloji Emerâz-ı Umûmiye İlm-i Hayvânât Ameliyât-ı Cerrâhiye Hıfzı s-sıhha Kitâbet Fenn-i İnsâh Beşinci Sene Altıncı Sene Emerâz-ı Dâhiliye Emerâz-ı Dâhiliye Emerâz-ı Hâriciye Emerâz-ı Hâriciye Fenn-i Kıbâle Emerâz-ı Asabiyye Bakteriyoloji Emerâz-ı Itfâl Emerâz-ı Cildiye ve Efrenciye Medâvât-ı Sıhhiyye Serirriyât-ı Hâriciye Bakteriyoloji Ameliyatı Serirriyât-ı Dâhiliye Emerâz-ı Cildiyye ve Efrenciye Teşrîh-i Mürd Seriyyiyât-ı Dâhiliye Emerâz-ı Ayniyye Serirriyât-ı Hâriciye Emerâz-ı Asabiyye Emerâz-ı Ayniyye Emerâz-ı İzniyye ve Hançerviye Emerâz-ı İzniyye ve Hançerviye Tıb Kânunu Tıb Mektebi ne bağlı olduğu anlaşılan bir de Eczâcı kısmı da bulunuyordu ki bunun da eğitim öğretim süresi 3 yıl olup, ders programı da şu şekildeydi (Salname-i Nezaret-i Maarif-i Umumiye, 1317: 100; Salname-i Nezaret-i Maarif-i Umumiye, 1318: 104-105; Salname-i Nezaret-i Maarif-i Umumiye, 1319: 81-82).

Tablo 8: Mekteb-i Tıbbiye-i Mülkiye-i Şâhâne Eczacı Sınıfları Dersleri ve Senelere Göre Dağılımı Birinci Sene İkinci Sene Üçüncü Sene Hikmet-i Tıbbiye İlm-i Nebâtât İlm-i Hayvânât Kimyâ-yı Gayr-ı Uzvî Kimyâ-yı Uzvî ve Fenn-i İspençeyâr Kitâbet İlm ül-arz ve l-ma âdin Müfredât-ı Tıb ve Fenn-i Tedâvî Kitâbet Kitâbet Eczacı sınıflarındaki dersler, Mekteb-i Tıbbiye'deki derslerle karşılaştırıldığında sayısal olarak oldukça azdı. Dahası Eczacı sınıflarının eğitim öğretim süresi belirtildiği üzere 3 yıldı ki bu, Mekteb-i Tıbbiye'nin eğitim öğretim süresinin yarısından bile daha azdı. Tıp ve Eczacı sınıflarında okutulan derslerin 1903 senesinde bir değişikliğe uğradığı görülüyor. Zira bu tarihe kadar okutulan dersler maarif salnamelerinin hepsinde aynıyken, bu tarihten sonra ders programında bir değişiklik yapılmıştır. Buna göre okulun yeni ders programı şu şekildedir (Salname-i Nezaret-i Maarif-i Umumiye, 1321: 70-71); Tablo 9: Tıp Sınıfları Dersleri ve Senelere Göre Dağılımı Fıkh-ı Şerîf İlm-i Ahlak Birinci Sene Fıkh-ı Şerîf İlm-i Nebâtât İkinci Sene Hikmet-i Tabiiye Kimyâ-yı Uzvî ve Fenn-i İspençiyâr Kimyâ-yı Gayr-ı Uzvî İlmü l-arz ve lmaâdin Kitâbet İlm-i Teşrîh Kısm-ı Evvel Kitâbet Akâid-i Dîniye Üçüncü Sene Akâid-i Dîniye Dördüncü Sene Vezâifülâzâ Müfredât-ı Tıp ve Fenn-i Tedâvi İlm-i Teşrîh Kısm-ı Sânî Emerâz-ı Umûmiye 216

İlm-i Hayvânât Tahlîlât-ı Kimyeviye Kitâbet Beşinci Sene Akâid-i Dîniye Emerâz-ı Dâhiliye Emerâz-ı Hâriciye Emerâz-ı Asabiye Fenn-i Kabâle Teşrîh-i Marazî Bakteriyoloji Akâid-i Diniye Emerâz-ı Dâhiliye Emerâz-ı Hâriciye Emerâz-ı Asabiye Emerâz-ı Etfâl Müdâvât-ı Sıhhiye Tıp Kanunu Altıncı Sene Ameliyât-ı Cerrahiye Hıfzı s-sıhha Fenn-i İnsâh Serirriyât-ı Dâhiliye Serirriyât-ı Hâriciye Emerâz ve Serirriyât-ı Ayniye Emerâz ve Serirriyât-ı Cildiye ve Efrenciye Emerâz ve Serirriyât-ı İzniye ve Hançerviye Serirriyât-ı Metnua-i Vilâdiye Serirriyât-ı Dâhiliye Serirriyât-ı Hâriciye Emerâz ve Serirriyât-ı Ayniyye Emerâz ve Serirriyât-ı Cildiye ve Efrenciye Emerâz ve Serirriyât-ı İzniye ve Hançerviye Bakteriyoloji Ameliyatı Serirriyât-ı Metnûa-i Vilâdiye 1904 senesinde okulda, emeraz-ı dahiliye, serirriyat-ı hariciye, hıfzıssahha, serirriyat-ı dahiliye, fenn-i kabale, ilm-i teşrih, emeraz-ı hariciye, emeraz-ı izniye ve hançerviye, bakteriyoloji, ilm-i nebatat, ameliyat-ı cerrahiye, fenn-i insac, fenn-i menâfiül azâ, tıp kanunu, emeraz-ı izniye ve hançerviye, müdavat-ı sıhhiye, müfredat-ı tıp, emeraz-ı dahiliye, emeraz-ı cildiye, efrenciye, kabaleler, emeraz-ı ayniye, kimya-yı madeni, tahlilat-ı kimyeviye, fenn-i kabale, ilm-i hayvanat, ilm-i hikmet, emeraz-ı asabiye, daülkalb dersleri gösterilmekteydi (Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye, 1322: 318-1319).

Tablo 10: Eczacı Sınıfları Dersleri ve Senelere Göre Dağılımı (Salname-i Nezaret-i Maarif-i Umumiye, 1321: 71). Birinci Sene İkinci Sene Üçüncü Sene İlm-i Ahlak Kimyâ-yı Uzvî ve Fenn-i İspençiyar Hikmet-i Tabiîye Kitâbet İlm-i Hayvânât Müfredât-ı Tıp ve Fenn-i Tedâvi Kimyâ-yı Gayr-ı Uzvî Tahlîlât-ı Kimyeviye İlmülarz velmaâdin Ameliyât-ı İspençiyâr Kitâbet Kiitâbet Ameliyât-ı İspençiyar Ameliyât-ı İspençiyar Eczacı sınıflarında okutulan dersler, Mekteb-i Tıbbiyedeki derslere benzerlik göstermekteydi. Sonuç Tıbbiye Mektebiyle ilgili olarak, Tanzimat dönemindeki Mekteb-i Tıbbiye nin ıslahı hususunda yurt dışından getirilen Bernard, Rigler ve Spitzer gibi genç doktorların söz konusu dönemde oldukça başarılı oldukları görülüyor. Bu doktorlar, 25-30 yaş arası genç doktorlardı. Bunlar, yoğun ve özverili çalışma dönemleri geçirerek Mekteb-i Tıbbiye yi modernleştirme adına büyük çalışmalara imza attılar. Bu çalışmalarda ilk iş olarak yabancı dil eğitiminin gereğine inanarak eğitimine önem verdiler. Bu suretle yabancı memleketlerdeki bilimsel yayınlar ve gelişmeler takip edilebildi ve okul, kısa sürede Viyana Fakültesi ne öğrenci gönderdi. Bu öğrenciler kendilerini girdikleri sınavlar yoluyla ispatladılar. Okul hocaları, eğitim veren hocalar istisna tutulursa diğerleri Müslüman Osmanlı tebaasındandı. Hekimlerin yoğun bir çalışma programına sahip olmaları ve istirahat zamanlarında hasta bakıcılara ders vermeleri dikkat çekicidir. Bunun yanında okuldaki hocalar, kendilerini tamamen öğrenci yetiştirmeye adamışlardı. Bu bağlamda hocalar, bilgi ve tecrübeleriyle öğrenciler üzerinde olumlu etki bıraktılar. Bu hocalar, dışarıda hekimlik yapmıyorlar ve akşam geç saatlere kadar okulda çalışıyorlardı. Öyle ki Rider Paşa, Almanya ya tıp tahsili için gönderilen öğrencilerin orada görecekleri derslerden tutun da kalacakları yerlere kadar tüm işleriyle ilgilendi ve bu öğrencilerin ülkeye faydalı birer hekim olarak yetişmesini sağladı. 218

Mekteb-i Tıbbiye'deki öğrenci sayıları değerlendirildiğinde, okulda ilk zamanlarda gayrimüslim öğrenci sayısının çokluğu dikkat çekmektedir. Her ne kadar söz konusu dönemde Müslüman hocalar ağırlıklıysa da bu durum aksine bir şekilde öğrencilerde gözlemlenmektedir. Dolayısıyla gayrimüslim Osmanlı tebaasının, diğer okullarda görülmediği kadar yoğun bir şekilde Mekteb-i Tıbbiyeye bulunmaları dikkat çekicidir. Almanya'dan getirilen hocalar mevcut dönem içerisinde oldukça etkiliydi. Zira önce Rider Paşa nın yoğun ve özverili gayretleri sonra da Dayke Paşa nın çalışmaları bu durumu gözler önüne sermekte ve Türk tıp tarihinde Alman tıbbının etkisinin ne derece etkili olduğunu göstermektedir. Zira incelenen tarihler arasında kurulan Tıp okullarından seçilmiş öğrenciler, asistanlar ve doktorlar eğitim amacıyla Almanya ya gönderildiler. Yurt dışına öğrenci gönderilirken Almanya'nın seçilmesi, yurt dışından da uzman ve hoca getirilirken yine Almanya'nın tercih edilmesi, bu dönemde Almanya ile ilişkilerin yakın olduğunu ve Almanya'nın bu dönemde müttefik ülke olduğunu göstermektedir. KAYNAKÇA Süreli Yayınlar Bursalı Doktor Osman Şevki, (R.1341/M.1925). Beş Buçuk Asırlık Türk Tıp Tarihi, İstanbul: Matbaa-i Âmire. Said Paşa nın Hatıratı, (1328). C. I., Dersaadet: Sabah Matbaası. Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniye, (1322). Altmışıncı Sene, Dersaadet: Matbaa-i Ahmed İhsan ve Şirkasi. Salnâme-i Nezaret-i Maarif-i Umumiye, (1316). Matbaa-i Âmire. Salnâme-i Nezaret-i Maarif-i Umumiye, (1317). Matbaa-i Âmire. Salnâme-i Nezaret-i Maarif-i Umumiye, (1318). Matbaa-i Âmire. Salnâme-i Nezaret-i Maarif-i Umumiye, (1319). Matbaa-i Âmire. Salnâme-i Nezaret-i Maarif-i Umumiye, (1321). Matbaa-i Âmire. Salname-i Umûmi, (1328). Matbaa-i Âmire. Kitap Ansiklopedi ve Makaleler BİNBAŞI Elhaç Rıza Tahsin, (1991). Tıp Fakültesi Tarihçesi (Mir at-ı Mekteb-i Tıbbiye), I-II., Yayınlayan: Aykut Kazancıgil, İstanbul: Özel Yayınlar. ALKAN, Mehmet. Ö., (2000). Tanzimat tan Cumhuriyet e Modernleşme Sürecinde Eğitim İstatistikleri 1839 1924, Tarihi istatistikler Dizisi, 6, Ankara: Devlet İstatistik Enstitüsü Matbaası. ATAÇ, Adnan, (1999). Askeri Tıp Tarihi. Osmanlı, 8, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, pp. 565-570.

ATAÇ, Adnan, (2004). 19.Yüzyılda Türkiye'de Cerrahinin Gelişimi ve Op. Dr. Cemil Topuzoğlu Paşa, OTAM, S. 16. pp. 66-76. ERGİN, Osman, (1940). Türkiye Maarif Tarihi, II., Tanzimat Devri Mektepleri, İstanbul: Osmanbey Matbaası. ERGİN, Osman, (1941). Türkiye Maarif Tarihi, III., Mutlakiyet Devri Mektepleri, İstanbul: Osmanbey Matbaası. EYİCE, Semavi, (1951). Mekteb-i Tıbbiye nin İlk Müdür Dr. Bernard ın Mezarı, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, 2(3-4)., pp. 89-96. KOÇER, Hasan Ali, (1974). Türkiye'de Modern Eğitimin Doğuşu ve Gelişimi (1773-1923), İstanbul: Milli Eğitim Basımevi. MAHMUD Cevad İbnü ş-şeyh Nâfî, (2002). Maârif-i Umûmiye Nezâreti Tarihçe-i Teşkilât ve İcrââtı, Haz: Mustafa Ergün vd., Ankara: Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları. NAFİ Atuf, (1930). Türkiye Maarif Tarihi Hakkında Bir Deneme, Birinci Basılış, Muallim Ahmet Halit Kitaphanesi, Ankara: Milliyet Matbaası. ULUDAĞ, Osman Şevki, (2010). Osmanlılar Devrinde Türk Hekimliği, Haz.: Esin Kahya, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları. UZEL, İlter, (1999). Osmanlı-Türk Tıbbı, Osmanlı, 8, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları., pp.485-489. TERZİOĞLU, Arslan, (1999). Osmanlı İmparatorluğu nda Tıp Eğitiminin Batılılaşması, Osmanlı, 8, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, pp. 518-527. http://tip.marmara.edu.tr/fakulte/tarihce/, (Erişim Tarihi: 29.12.2014). 220