TÜRKÇENİN SESLERİ VE ÖZELLİKLERİ Türkçede İstanbul ağzına göre konuşmayı sağlayan 29 ses saptanmıştır. Bunların 8 tanesi sesli(ünlü) 21 tanesi sessiz (ünsüz) dir. Sesliler (Ünlüler) Ses organlarının ortaklaşa oluşturduğu, bir engele uğramadan çıkan; büyük dil, alt çene ve dudakların hareketleriyle biçimlenen seslerdir. Kalınlık-incelik ve düzlük yuvarlaklık özelliğine göre sınıflandırılırlar. Düz ve yuvarlak sesliler, genişlik veya darlık özelliği de taşırlar. Bunlardan sekizi ünlüdür: a, e, ı, i, o, ö, u, ü. Yirmi biri ünsüzdür: b, c, ç, d, f, g, ğ, h, j, k, l, m, n, p, r, s, ş, t, v, y, z.
Türkçedeki Ünlülerin Özellikleri Dilimizde sekiz ünlü vardır: a, e, ı, i, o, ö, u, ü. Sesliler dilin, ses yolunun aldığı duruma ya da kendi ses özelliklerine göre üç grupta toplanabilir. Kalın-ince ünlü: Bazılarını çıkarırken dil kalındır bazılarında ise incedir. Dilimiz kalınken a, ı, o, u seslerini çıkarırız, inceyken e, i, ö, ü seslerini çıkarırız. Geniş-dar ünlü: Alt çene a, e, o, ö seslerini çıkarırken aşağı açılmıştır yani iki çene arası geniştir. ı, i, u, ü seslerini çıkarırken de alt çene fazla açılmamıştır, iki çene arası dardır. Düz-yuvarlak ünlü: a, e, ı, i seslerini çıkarırken dudaklar hafif aralıdır, yuvarlaklaşmamıştır, düzdür. Dudaklar o, ö, u, ü seslerini çıkarırken ise yuvarlak şekil alır. İşte bu özelliklerine göre ünlüleri aşağıdaki gibi gruplarız.
Türkçedeki Ünlülerin Özellikleri DÜZ SESLİLER Geniş Sesliler Dar Sesliler YUVARLAK SESLİLER Geniş Sesliler Dar Sesliler Kalın Sesliler İnce Sesliler a ı o U e i ö ü
Büyük Ünlü Uyumu (Kalınlık-Genişlik) Türkçe kelimelerde büyük oranda görüldüğü için bu adı almıştır. Kelimedeki ilk hecede kalın ünlü varsa diğer hecelerde de kalın ünlü bulunur; ilk hecede ince ünlü varsa diğer hecelerde de ince ünlü bulunur. Kısaca kelimedeki ünlülerin tamamı ya incedir ya da kalındır. Gelecek günler bize başarı getirsin. cümlesinde tüm kelimeler bu uyuma uyar.
Uzaklaştım Bakıyordu Okulumuz Sınavdan Hepsi kalın (Büyük ünlü uyumuna uyar.) Gezebiliriz Öğrenciler İşlerimiz Üstelik Hepsi ince (Büyük ünlü uyumuna uyar.) Aramızdakilerin: (Büyük ünlü uyumuna uymaz.) Gözlüyordu:
Büyük Ünlü Uyumu İle İlgili Özel Durumlar Büyük ünlü uyumu sadece Türkçe kelimelerde görüldüğü için yabancı kelimeler bu uyuma uymak zorunda değildir. Türkçe olup da bu uyuma uymayan kelimeler de olabilir. Bunların çoğunun aslı büyük ünlü uyumuna uyar. Değişiklikler dilin sonraki dönemlerinde olmuştur: hangi (kangı), anne (ana), elma (alma), kardeş (kardaş, karındaş)
-leyin, -mtrak, -ken, -ki, -yor, -daş gibi tek şekilli ekler büyük ünlü uyumunu bozabilir. Geceleyin (Uyar) gelirken (uyar) Akşamleyin (bozar) okurken (bozar) Sarımtark (uyar) vatandaş (uyar) Yeşilimtrak (bozar) meslektaş (bozar) Elimizdeki (Uyar) Soruyor (Uyar) Buradaki (bozar) bekliyor (bozar)
Tek heceli sözcüklerde ünlü uyumu aranmaz. Gel, çok, hep, sat, tok vs. Birleşik sözcüklerde büyük ünlü uyumu aranmaz. Çanakkale, devedikeni, hanımeli, kuşburnu vs.
Küçük Ünlü Uyumu (Düzlük-Yuvarlaklık) Türkçe kelimelerde diğerinden daha az oranda görüldüğü için bu adı almıştır. İki alt kuraldan oluşur: a) Kelimenin ilk hecesinde düz sesli varsa diğer hecelere de düz sesli gelir. Kısaca a, e, ı, i den sonra yine a, e, ı, i seslileri gelir. Ağaç, bayrak, gece, sepet takım, kalın, demir, sevgi kıvrak, bıçak, ince, siper ılık, kılıç, bitki, simit
b) Kelimenin ilk hecesinde yuvarlak sesli o, ö, u, ü varsa diğer hecelere ya düz geniş ya da yuvarlak dar sesliler gelir. Kısaca o, ö, u, ü den sonra ya a, e ya da u, ü seslileri gelir. Odun, soru, görüş, sözlü orman, çomak, özel, töre bulut, uzun, üzüm, küçük uzak, duman, süre, yüzey
Küçük Ünlü Uyumu İle İlgili Kurallar Büyük ünlü uyumuna uymayan sözcüklerde küçük ünlü uyumu aranmaz. Tek heceli ve birleşik kelimelerde küçük ünlü uyumu aranmaz. Türkçe olup da bu uyuma uymayan kelimeler de olabilir. Bunların çoğunun aslı büyük ünlü uyumuna uyar. Değişiklikler dilin sonraki dönemlerinde olmuştur: çamur yağmur kabuk çamır yağmır kabık
Küçük ünlü uyumu aranırken art arda gelen iki komşu ünlüye bakmak gerekir. Yani her hece kendinden önceki ve sonraki heceyle uyumlu olmalıdır. Ortaklıktan söylediklerine
Türkçedeki Ünsüzlerin Özellikleri Ünsüzler (sessizler) yirmi bir tanedir: b, c, ç, d, f, g, ğ, h, j, k, l, m, n, p, r, s, ş, t, v, y, z. Ünsüzler üç grupta toplanabilir.
Ses yolunda çıktıkları yerlere göre: Dudak sessizleri: b, f, m, p, v Diş sessizleri: c, ç, d, j, l, n, r, s, ş, t, z Damak sessizleri: g, ğ, k, y Gırtlak sessizi: h
Sürekli söylenebilmesine göre: Sürekli söylenebilenler: f, ğ, h, j, l, m, n, r, s, ş, v, y, z Süreksizler: b, c, ç, d, g, k, p, t Yumuşak ve sert olanlar: Yumuşak sessizler: b, c, d, g, ğ, j, l, m, n, r, v, y, z Sert sessizler: ç, f, h, k, p, s, ş, t ÜNSÜZLER SERT ÜNSÜZLER YUMUŞAK ÜNSÜZLER SÜREKLİ ÜNSÜZLER f, s, h, ş ğ, j, l, m, n, r, v, y, z SÜREKSİZ ÜNSÜZLER p, ç, t, k b, c, d, g
ÜNLÜ VE ÜNSÜZLERE İLİŞKİN SES OLAYLARI Sesler kelime haline gelirken, kelimelere ekler gelirken, kelimeler birleşirken bazen birtakım ses olayları meydana gelir. Bu kurallara uyulmazsa dil kusuru işlenmiş olur. Yazıda, konuşmada yanlışlıklar yapılır. Bu kuralları iyi öğrenip yerinde kullanmak gerekir.
Ünsüz Yumuşaması ( değişmesi ): p, ç, t, k ünsüzlerinden biriyle biten kelimeye ünlüyle başlayan ek gelirse p, ç, t, k ünsüzleri yumuşayarak b, c, d, g, ğ olur. Bu değişim yazıda da konuşmada da böyledir. borç-u, borcu bilek-i, bileği dolap-a, dolaba renk-i, rengi toprak-a, toprağa yamaç-ı, yamacı toprak-ı, toprağı kanat-ı, kanadı umut-u, umuda
Özel isimlerin sonuna gelen p,ç,t,k sert ünsüzleri söyleyişte yumuşar, ancak yazıda gösterilmez. Ahmet in (doğru) Zongudak a (doğru) Ahmed in (yanlış) Zonguldağ a (yanlış) Türkçeye yabancı dillerden girmiş bazı sözcüklerde yumuşama olmaz. sanata, hukukun, cumhuriyete Bazı tek heceli sözcüklerde yumuşama olmaz. atı, kürkün, sütü
Ünsüz Benzeşmesi ( sertleşmesi, uyumu ): Sert ünsüzlerden f, s, t, k, ç, ş, h, p biriyle biten kelimeden sonra c, d, g ünsüzleriyle başlayan bir ek gelirse bu eklerin başındaki c, d, g ünsüzleri kendilerinden önceki sert ünsüzlerden etkilenerek sertleşir ve ç, t, k ya dönüşür. giriş-gen, girişken sınıf-ca, sınıfça yurt-daş, yurttaş sepet-ci, sepetçi kanat-dan, kanattan kop-du, koptu gelmiş-di, gelmişti seç-gin, seçkin 5 de, 5 te temizlik-ci, temizlikçi
Ünlü Daralması: Düz-geniş (a,e) ünlü ile biten bir kelimeden sonra -yor şimdiki zaman eki gelirse bu ünlüler darlaşarak (ı, i, u, ü) ye dönüşür. sakla-yor, saklıyor, gözle-yor, gözlüyor, anla-yor, anlıyor başla-yor, başlıyor bekle-yor, bekliyor iste-yor, istiyor de-yor, diyor ye-yor, yiyor
-yor eki fiil çekiminde -ma, -me olumsuzluk ekinden sonra geldiğinde olumsuzluk ekindeki geniş ünlüyü her zaman daraltır. bil-me-yor, bilmiyor bak-ma-yor, bakmıyor gül-me-yor, gülmüyor oku-ma-yor, okumuyor Tek heceli olan de-, ye- fiilleri, kendilerinden sonra gelen y kaynaştırma ünsüzünden ve -yor ekinden dolayı darlaşabilir. de-(y)-erek, diyerek de-(y)-e bilir, diyebilir ye-(y)-erek, yiyerek ye-(y)-e bilir, yiyebilir
Ses Düşmesi: a) Ünlü ( Orta Hece) Düşmesi: Ünlü düşmesi bazen son hecesinde dar ünlü (ı, i, u, ü) bulunan kelimelere ünlüyle başlayan ek geldiğinde olur: alın-ı, alnı şehir-i, şehri akıl-ım, aklım burun-u, burnu şükür-ü, şükrü beyin-in, beynin Bazen kelime türetimi sırasında ünlü düşmesi görülebilir. oyun-a-mak, oynamak sızı-la-mak, sılamak ileri-le-mek, ilerlemek koku-la-mak, koklamak kavuş-ak, kavşak sarı-ar-dı, sarardı Kimi birleşik sözcüklerde sözcük birleşme esnasında bir ünlüsünü kaybeder. Buna ünlü aşınması da denir. kayıp-etmek, kaybetmek kayın-ana, kaynana cuma-ertesi, cumartesi ne asıl, nasıl
b) Ünsüz Düşmesi: Sözcüğün aslındaki bir ünsüzün düşmesidir. Ünsüz düşmesi k ile biten bazı kelimelere yapım eki geldiğinde görülür. ufak-cık, ufacık, ufak-almak, ufalmak büyük-cek, büyücek, küçük-cük, küçücük küçük-lmek, küçülmek büyük-cek, büyücek
Ses Türemesi: a) Ünsüz Türemesi: Ünsüz türemesi, bazı Arapça kökenli kelimelere ünlüyle başlayan bir ek getirildiğinde görülür. hak-ım, hakkım sır-ı, sırrı af-ı, affı red, reddine zam, zammı Yabancı kökenli bazı sözcüklere yardımcı fiillerden biri geldiğinde ilk sözcüğün sonunda bulunan ünsüz ikizleşir. hal-olmak, hallolmak zan-etmek, zannetmek af-etmek, affetmek his etmek, hissetmek
b) Ünlü Türemesi: Ünlü türemesi, bazı kelimelere küçültme -cik eki geldiğinde olur. bir-cik, biricik, az-cık, azıcık, genç-çik, gencecik dar-cık, daracık Bazı sözcükler pekiştirilirken ünlü türemesi görülebilir. yap-a-yalnız çep-e-çevre güp-e-gündüz sap-a-sağlam
Ünsüz Değişmeleri: b-m değişmesi: Bir dudak ünsüzü olan b sesinin, kendinden önceki hecedeki n sesini m ye dönüştürmesidir. saklanbaç dolanbaç canbaz sünbül saklambaç dolambaç cambaz sümbül ğ-v değişmesi: Bazı kelimelerin söylenişinde ğ nin v ye dönüştüğü görülür. döğmek dövmek göğermek gövermek oğmak ovmak öğmek övmek
KAYNAŞTIRMA ÜNSÜZLERİ VE YARDIMCI SES
KAYNAŞTIRMA ÜNSÜZLERİ Ünlü ile biten bir kelimeden sonra ünlü ile başlayan bir ek gelirse araya y,ş,s,n kaynaştırma ünsüzleri girer. Kaynaştırma ünsüzleri konuşmayı rahatlatır. Heceler arasında yumuşak bir geçiş sağlar. elma-a elmaya baba-ın babanın kale-i kalesi yedi-er yedişer
YARDIMCI SES Kaynaştırma ünsüzlerine benzer. Bir farkı vardır: İki ünlü arasına değil bir ünlüyle bir ünsüz arasına gelir. Masa-sı-n-da kelimesindeki n yardımcı sestir. ı ve d sesleri arasına gelmiştir. Onun bilgisayar-ı-n-da virüs var. cümlesinde geçen bilgisayarında kelimesindeki n ünsüzü de yardımcı sestir.
Türkçe Sözcüklerin Başlıca Ses Özellikleri: Türkçe sözcüklerde ünlü (büyük,küçük) uyumu vardır. Türkçe sözcüklerin başında çift ünsüz bulunmaz. spor, stat, tren, kravat, bronz, problem vs. Türkçe sözcüklerin kökünde aynı iki ünsüz bulunmaz. redd, hakk, zann gibi kelimeler Arapça kökenlidir. Türkçe sözcüklerde üç ünsüz yan yana bulunmaz. kontrol, kadastro, kontrat, sfenks vs. ancak ek aldıktan sonra bazı Türkçe kelimelerde bu duruma rastlanır. Türkçe, yurtsuz, sevinçli vs.
Türkçe sözcüklerde iki ünlü yan yana bulunamaz. saat, şefaat, itaat, muallim, şuur, mail, şiir, şair, faaliyet vs. Türkçe sözcüklerde j,h,f,w,x,q sesleri bulunmaz. Türkçe sözcükler b,c,d,g ünsüzleri ile bitmez. Türkçe sözcüklerde uzun ünlü bulunmaz. Yabancı kelimelerdeki uzun ünlüler çoğu yerde artık kısalmıştır. Ancak anlam karışıklığına yol açacağından, bazı kelimelerde uzun ünlüler gösterilir. Kar, varis, yar
Türkçe sözcüklerin sonunda çift ünsüz bulunur. Ancak sözcükler l,n,r ünsüzlerinden sonra p,ç,t,k ünsüzlerinden biri ile biter. ilk, ölç, cenk, dinç, kıskanç, dert, Türk, yurt Türkçe sözcüklerde birinci heceden sonraki hecelerde o ve ö ünlüleri bulunmaz. Bu ünlüler yalnızca ilk hecede bulunabilir. Horoz, kovboy, Tolstoy, Romeo Bu sözcükler Türkçe kökenli sözcükler değildir.