ENERJİ SEKTÖRÜNÜN OSMANLI VE TÜRKİYE CUMHURİYETİ TARİHİNDEKİ GELİŞİMİ VE YASAL SÜREÇ Michael FARADAY ın 1831 yılında çalışmaları sonucunda, elektrik motoru ve dinamonun bulunmasına öncülük eden magnetizmin elektrik akımına dönüşmesine ilişkin keşfinin ardından, 1878 yılında Thomas EDİSON tarafından elektrikli Akkor lambasının icad edilmesinden ve buna mukabil New York eyaletinin bazı bölgelerinin DC ile çalışan aydınlatma, elektrik şebekesinin yapılmasından bu yana geçen süreçte, sanayileşme ve elektrik enerjisinin ev aletlerinde kullanımının yaygınlaşması ile dünyanın birincil sorununu, enerji kaynakları, teknolojisi ve kullanımı oluşturmaktadır. TÜRK ELEKTRİK SEKTÖRÜNÜN GELİŞİMİ OSMANLI DÖNEMİ Dünyada meydana gelen bu hızlı değişim ve süreçten doğal olarak ülkemizde etkilenmiştir. Buna bağlı olarak sanayileşme ve yaşam koşullarının olmazsa olmazı enerji ihtiyacına ve arzına ilişkin ülkemizde de çalışmalar başlatılmıştır. Ülkemizin enerjiye ilişkin ilk sürecine baktığımızda aşağıda belirtmiş olduğumuz hususlarla karşılaşılmaktadır: Ülkemizde enerjiye ilişkin süreç ilk olarak 1902 yılında Tarsus ta İtalyan ve İsviçre firması tarafından değirmene bağlanan 2kW lık bir dinamo ile başlamıştır. İlerleyen yıllarda Osmanlıya bağlı olan Beyrut Selanik ve Şam şehirlerinin özel sektör tarafından elektriklendirilmesi takip etmiştir. Teknolojik ilerleme ve yatırımlar yasal düzenlemelerin yapılmasını zorunlu kılmış ve elektrik enerjisinin ilk mevzuatı olan 10 Haziran 1910 tarihli ve 982 Sayılı Menafi-i Umumiyeya Müteallik İmtiyazat hazırlanmıştır. ( Kamu Yararına İlişkin İmtiyazlar) Bu düzenlemeyi müteakkip, Macar Ganz Anonim Şirketi, Banque de Bruxelles ve Banque Generale de Credit tarafından ortaklaşa kurulan Osmanlı anonim elektrik şirketi görevlendirilmiştir. 1 Ekim 1910 tarihinde ise 50 yıllık çalışma izni verilmiş olup, 11 Şubat 1914 tarihinde İstanbul un elektrik ihtiyacına yönelik olarak taş kömürü ile çalışan ilk santral olan Silahtarağa Termik santrali kurulmuştur. Bu termik santral 1950 li yıllara kadar İstanbul un tek elektrik santrali olarak faaliyet göstermiştir. TÜRKİYE CUMHURİYETİ DÖNEMİ Büyük ölçüde yabancı yatırımlara bağlı olan elektrik sektörünün üretim kapasitesi, 1923 yılında kurulu güç 33 MW, üretimi 45 milyon kw saat ve yıllık elektrik tüketimi kişi başına 3kW saattir. Türkiye genelinde ise elektrik enerjisinden 1
faydalanabilen iller ise Tarsus, Adapazarı ve İstanbuldur. Elektrik faaliyetleri ise Alman, Belçika, İtalya ve Macaristan ın imtiyazlı şirketlerinin kontrolündedir. 1924 yılında, İtalyanlar tarafından Türk Kömür Madenleri A.Ş. olarak Kozlu da kurulmuştur. 1925 yılıunda, Alman MAN ve AEG şirketleri tarafından Ankara nın ihtiyaçlarını karşılamak amacıyla kurulmuştur. 1928 yılında ise, İzmir in ihtiyacını karşılamak üzere 5 MW lık Linyit santral kurulmuştur. 1926 yılında ise ilk TÜRK özel şirketi olan Kayseri ve civarı Elektrik Ticaret A.Ş. faaliyetlerine başlamıştır. 1930 yılına gelindiğinde, toplam 106.3 milyon- GWh gücünde elektrik üreten 3 adet taşkömür termik, 11 adet hidrolik, 27 adet dizel, 4 adet buhar makinalı, ve 3 adet gaz motorlu olmak üzere, toplam 48 adet irili ufaklı santral, kişi başına yıllık 7kW saat elektrik enerjisi üretmektedir. 1930 yılında yine Belediyelere elektrik üretimine izin veren Belediyeler Kanunu yürülüğe girmiştir. 1933 yılında Birinci Sanayi Planı dönemi ile devletin elektrik üretimine girmesine karar verilmiştir. 1935 yılında, Etibank, Maden Tetkik Arama, Elektrik işleri Etüd İdaresi ve bu gelişmelere müteakkip Belediyeler Bankası devreye girmiştir. 1935 yılına gelindiğinde ise 43 ilde elektrik enerjisinden faydalanılmaya başlanılmış olup 126.2 MW kurulu güçten 213 milyon kwh, elektrik üretimi gerçeleştrilmiştir. 1938 ve 1944 yıllarına gelindiğinde ise 1933 ve 1935 yıllarında yapılan çalışmalar sonucunda yabancı sermaye yatırımları ve imtiyazlar kaldırılarak, elektrik sektörü devletleştirilmiştir. Ancak yalnızca yerli semaye yatırımlarından Kayseri ve Civarı Elektrik Ticaret A.Ş. devletleştirilmemiştir. 1945 yılında ise, Belediyeler Bankası, İller Bankasına çevrilerek yeniden yapılandırılmıştır. 1948 yılında, yapımına 1941 yılında başlanılmış olan Etibank a ait Çatalağzı Termik Santrali ilk defa bir bölge santrali olarak devreye girmiştir. 1952 yılında ise, 154 kw luk bir ilatim hattı ile İstanbul a elektrik takviyesine başlanılmıştır. 1950 li yıllara gelindiğinde ise, karma ekonomik politika tercih edilerek, devletin yanında özel sektör eliyle de elektrik santralleri yap-işlet modelinde yapılmaya başlanılmıştır. Enterkonnekte sisteme geçiş dönemi olan o yıllarda, Türkiye nin elektrik potansiyeli 407.8 MW kurulu güçten 789.5 milyon kwh, kişi başına yıllık elektrik 33 KW elektrik üretimi gerçeleştrilmiştir 2
1952 ve 1956 yıllarında yerli sermayeli dört özel şirketin kurulmasına izin verilmiştir: Adana ve İçel bölgesinde faaliyette bulunmak üzere Çukurova Elektrik A.Ş., Antalya bölgesinde faaliyette bulunmak üzere Kepez Elektrik A.Ş., Kuzeybatı Anadolu bölgesinde faaliyette bulunmak üzere Kuzeybatı Anadolu Elektriklendirme A. Ş., Ege bölgesinde faaliyette bulunmak üzere Ege Elektrik T.A.Ş. kurulmuştur. Bu anonim şirket başarılı olmadığı için tasfiye edilmiştir. Türk Milli Komitesinin 1953 yılında düzenlediği Birinci İstişari Enerji Kongresi düzenlenerek hidroelektrik santrallerin yapılmasına karar verilmiştir. 1953 yılında hidroelektrik santrallerin kurulmasına ilişkin olarak DSİ Devlet Su İşleri kurulmuştur. 1956 yılında Sarıyar Barajı HES 160 MW gücü ile, 1959 yılında ise, Hirfanlı Barajı HES 128 MW gücü ile hizmete girmiştir. 1960 lı yıllara yaklaşırken özel sektörün desteği ile kamu ve özel sektör yatırımları toplamı 1272.4 MW a, üretim 2815.1 milyon kwh a, kişi başı yıllık 87kW elektrik üretimi miktarına ulaşmıştır. Ayrıca enerji sektöründeki diğer bakanlıkların bünyesinde bulunan birimler ve idarede bütünlüğün sağlanması amacıyla 5 yıllık kalkınma planlarının uygulanmasına başlanılmıştır. 1963 yılında Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı kurulmuştır. Pek çok işletmeler ise Etibank Elektrik İşletmeleri Müessesesi olarak değiştirilmiştir. 1967 yılında DSİ nin işletmekte olduğu hidroelektrik santraller Etibank a devredilmiştir. 1970 yılına kadar bu işletmeler Etibank tarafından işletilmeye devam etmiştir. 1970 yılında artan elektrik üretim iletim ve dağıtım miktarı nedeniyle 1312 sayılı Kanun ile TEK (Türkiye Elektrik Kurumu) kurulmuştur. Bu kanunla Etibank, DSİ, İller Bankası ve belediyeye ait santraller TEK e devredilmiştir. Belediyelere ait olan iletim ve dağıtım hatları ise belediyelerde kalmıştır. 1970 li yıllarda Türkiye nin elektrik potansiyeli 2234.9 MW kurulu güçten 8623. milyon kwh, kişi başına yıllık 207 KW elektrik üretimi gerçeleştirilmiştir. 1970 li yıllarda dünya genelinde enerji krizi yaşanmış ve Türkiye de termik santrallerde kullandığı yakıtı ithal ettiği için etkilenmiş ve bu nedenle hidroelektrik santrallerin yapımı önem ve hız kazanmıştır. 1972 yılında Gökçekaya barajı HES 278 MW gücü ile 1975 yılında Keban Barajı Hes 1330 Mw gücü ile yapılmıştır. Ancak bu barajın bir kısmının tamamlanması 1981 yılına tekabül etmiştir. 3
Her ne kadar 1970 li yıllar elektrik kesintileri ve elektrik hammadde sıkıntıları ile geçse de hidroelektrik santrallerine yapılan yatırımlar ile beraber, 1980 li yıllarda Türkiye nin elektrik potansiyeli 5118.7 MW kurulu güçten, 23275.4 milyon kwh, kişi başına yıllık 459 KW elektrik üretimi olarak gerçeleştirilmiştir. 1980li yıllarada ayrıca ekonomik liberalleşme politikalrı elerktrik sektöründe değişiklikler yaşanmaya başlanmıştır. 1982 yılında Belediyeler ile TEK arasında iletim ve dağıtım hatlarına ilişkin yaşanan sorunlardan dolayı 2705 sayılı kanun ile tüm elektrik tesislerinin TEK e devri gerçekleştirilerek birlik sağlanmaya çalışılmıştır. Yine 2705 sayılı kanun ile Belediye ve birliklerini ve DSİ ye verilen Elektrik tekeli kırılmış ve süre kısıtlaması olmaksızın özel sektöre elektrik üretim ve üretilen elektriğin TEK e satımı konusunda satma imkanı ve yetkisi verilmiştir. 1984 yılında Elektrik üretiminde TEK in tek elden hizmetleri yürütmesi ilkesinden vazgeçilmiş ve 3096 sayılı Türkiye Elektrik Kurumu Dışındaki Kuruluşların, Elektrik Üretimi; İletimi, Dağıtımı ve Ticareti ile görevlendirimesi hakkında Kanun yürürlüğe girmiştir. ( ÇEAŞ, KEPEZ, Kayseri faaliyetlerini tüm bu dönemlerde yürütmeye devam etmiştir. bu kanun ile TEK Kamu İktisadi kuruluşu haline getirilmiştir. Aynı kanunda YAP İŞLET DEVRET ve İŞLETME HAKKININ DEVRİ konularında düzenlemeler yapılarak özel sektör şirketlerininde elektrik üretim iletim ve dağıtımında yer almasının önü açılmıştır. bu kanunda pek çok hususta eksik düzenleme bulunması ve yargı yollarına başvurulması nedeniyle ilk büyük proje 1996 yılında yapılabilmiştir. 1990 lı yılların başında Türkiye nin elektrik potansiyeli 16315.1 MW kurulu güçten 57543 milyon kwh, kişi başına yıllık 855 kw elektrik üretimi gerçeleştirilmiştir. 1990 lı yıllar ise öncelikli olarak özelleştirme ve özel sektörün enerji yatırımına katılması için gerekli olan yatırımların yapılması için yasal altyapının hazırlanması çalışmaları ile geçmiştir. 1993 yılında TEK, Bakanlar Kurulu kararı ile Türkiye Elektrik Üretim İletim Şirketi ve Türkiye Elektrik Dağıtım Şirketi olmak üzere ikiye ayrılmış ve İKTİSADİ DEVLET TEŞEKKÜLÜ olarak yapılandırılmıştır. 1994 yılında TEK in Özelleştirimesine İlişkin Kanun yürürlüğe girmiş, ancak Anayasa Mahkemesi tarafından kanun iptal edilmiştir. 1994 yılında ayrıca özel ve YABANCI SERMAYELİ şirketlerin Yap- İşlet-Devret modeli çerçevesinde, özel hukuk hükümlerine tabi olarak elektrik üretim iletim ve dağıtımında yer almalarının önü açılmıştır. 14.11.1996 yılında Türkiye Elektrik Kurumu Dışındaki Kuruluşların, Elektrik Üretimi, İletimi, Dağıtımı ve Ticareti ile Görevlendirilecekleri Bölgeler Hakkında Yönetmeliğin 2. maddesinin Değiştirilmesine Dair Yönetmelik ile o zamana kadar özelleştirilen dört görev bölgesine, 4
yirmibeş adet dağıtım bölgesi eklenmiştir. Ancak birkısmı danıştay olurundan geçmeyen özelleştirmeler ve çeşitli hukuki ihtilaflar bu bölgelerin özelleştirilmesine engel olmuştur. 2001 yılında ise şu anda da pek çok hükmünün geçerliliğini koruduğu ve yürürlükte olan 4628 sayılı Elektrik Piyasası Kanunu yürürlüğe girmiştir. 2000 li yılların başında Türkiye de elektrik potansiyeli 27264.1 MW kurulu güçten 124921.6 milyon kwh, kişi başına yıllık 1457 kw elektrik üretimi gerçeleştirilmiştir. 1990 ve 2000 li yıllar arasında elektrik sektöründe gelişmeler devam etmiştir. 2000 li yılları ise geçmişten gelen bu sürecin yeniden yapılandırılması ve mevzuatların yenilemesi oluşturmuştur. 2001 yılında elektriğin yeterli, kaliteli, sürekli, düşük maliyetli ve çevreyle uyumlu bir şekilde tüketicilerin kullanımına sunulması için, rekabet ortamında özel hukuk hükümlerine göre faaliyet gösterebilecek, mali açıdan güçlü, istikrarlı ve şeffaf bir elektrik enerjisi piyasasının oluşturulması ve bu piyasada bağımsız bir düzenleme ve denetimin sağlanması amacı ile 4628 sayılı Elektrik Piyasası Kanunu yürürlüğe girmiştir. 2001 yılında gerçekeleşen en önemli gelişmeler birisi de Elektrik Piyasası Düzenleme Kurumunun oluşturulmasıdır. Kurumun adı daha sonraları Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu olara değişmiştir. 2001 yılında ayrıca TEAŞ 3 e ayrılmış ve her bir faaliyeti ayrı tüzelkişiliklere bölünmüştür. Elektrik Üretim A.Ş. ( EÜAŞ ), Türkiye Elektrik İletim A.Ş. (TEİAŞ), Türkiye Elektrik Taahhüt ve Ticaret A.Ş. (TETAŞ) olacak şekilde İktisadi Devlet Teşekkülü olarak faaliyetine devam etmiştir. 17.03.2004 tarihinde de 2004/3 sayılı Yüksek planlama Kurulu kararı ilede TEDAŞ bünyesinde bulunan elektrik dağıtım şebekesinin yirmibir bölgeye ayrılmış olup, Kayseri bölgesi dışındaki bölgelerin özelleştirilecek olan tesisler kapsamına alınmasına karar verilmiştir. 10.05.2005 tarihli ve 5346 sayılı Yenilenebilir Enerji Kaynaklarının Elektrik Enerjisi Üretimi Amaçlı Kullanımına İlişkin Kanun ve diğer mevzuatlar, sektörün ana dinamikleri nedeniyle sıklıkla değiştirilmekte ve uygulamaların çeşitlenmesi nedeniylede yeni düzenlemelere ihtiyaç duyulmaktadır. 2010 yılına gelindiğinde ise TÜRKİYE nin elektrik üretimine ilişkin TEİAŞ tarafından açıklanan rakamlar ise şu şekildedir: 2009 yılında yüzde 2.4 oranında düşen elektrik tüketimi 2010 yılında bir önceki yıla göre yüzde 7.9 artış gösterdi. 5
2009 yılında yapılan 194 milyar 79,1 milyon kilovat saat düzeyindeki elektrik tüketimi 2010 yılında 209 milyar 389,5 milyon kwh olarak gerçekleşti. Ağustos ayında elektrik tüketimi rekor kaydetti. Bu aydaki elektrik tüketimi bir önceki yılın aynı ayına göre yüzde 15 artarak 20 milyar 367 milyon kwh olarak gerçekleşti. 2010 yılında toplam elektrik üretimi 181,6 GWh olarak gerçekleşti. Çeşitli anlaşmalar çerçevesinde İran, Gürcistan, Azerbaycan gibi ülkelerden toplam bin 882,5 GWh elektrik satın alındı. Dış alımlar ile birlikte tüketime sunulan enerji 212 bin 64,1 GWh düzeyine ulaştı. Dış alımlar ile beraber tüketime sunulan enerjide bir önceki yıla göre yüzde 8,4 artış gösterdi. 2010 de Elektrik Üretim Anonim Şirketi (EÜAŞ) termik santrallerindeki üretim bir önceki yıla göre yüzde 10,7 azalarak 37 bin 901,5 Gigavatsaat (GWh), hidrolik santrallerdeki üretim ise yüzde 45,4 artarak 41 bin 210,4 GWh oldu. EÜAŞ ye bağlı ortaklıklarda elektrik üretimi yüzde 12,9 (16 bin 254,7 GWh), İşletme Hakkı Devri Santrallerindeki üretim yüzde 1,1 (4 bin 323,6 GWh), oto prodüktörlerdeki üretim yüzde 12,5 (11 bin 807,8 GWh), yap-işlet-devret santrallerinden üretim ise bir önceki yıla göre yüzde 2,2 (13 bin 557,8 GWh) azaldı. Böylece uzun yıllar sonra doğal gazın üretimdeki payı azaldı, suyun payı ise ciddi düzeyde arttı. Sonuç olarak 1901 den bu yana Türkiye de elektrik sektörünün üretim miktarları ve mevzuatların gelişim çizgisi genel olarak bu yönde olmuştur. Ancak bu kadar devinim gösteren ve uluslararası ticari, ekonomik karakterleri bulunan, hiçbir zaman güncelliğini kaybetmeyecek olan, aynı zamanda tüm dünya ülkelerinin yeni teknolojiler ile çözüm üretmeye çalıştığı bir alanda ülkemiz gelişmelerini ancak bu kadar özetlememiz mümkün olmuştur. Okuyanlara faydası olması dileklerimizle Av. Hasan YAVUZ Av. Ferahnaz GÜRKAN Stj. Av. Sebile Zeynep ŞİMŞEK 6