ATATÜRK ÜNĐVERSĐTESĐ KÜTÜPHANESĐ SEYFETTĐN ÖZEGE NADĐR ESERLER DERMESĐ Coşkun Polat 1 Bünyamin Okuyucu 2

ATATÜRK ÜNĐVERSĐTESĐ KÜTÜPHANESĐ SEYFETTĐN ÖZEGE NADĐR ESERLER DERMESĐ Coşkun Polat 1 Bünyamin Okuyucu 2 ÖZET Bir milletin kimliğini oluşturan ve yaşatan unsurların başında o milletin kültürünü, geleneğini, bilim anlayışını, edebiyat ve sanat zevkini yansıtan yazılı eserleri gelir. Milletlerin üzerine düşen görev, bu kültürel mirasın hem bugün hem de gelecekte erişilebilir ve kullanılabilir olmasını sağlamaktır. 1728-1928 yılları arasında eski harflerle basılan Türkçe eserlerden oluşan Seyfettin Özege Dermesi, bu tür kültürel miraslarımızdan biridir. Özege tarafından Atatürk Üniversitesi Kütüphanesi ne bağışlanan eserler, hem ülkemiz hem de Osmanlı Đmparatorluğu nun hüküm sürdüğü coğrafyada bugün bağımsız olarak yer alan ülkeler için de oldukça önemlidir. Bu çalışmanın temel amacı bilinirliği ve kullanırlığı az olan bu dermenin mevcut durumu ile ilgili bilgi vermektir. Bunun yanında ülkemizdeki ve dünyadaki araştırmacıların adı geçen dermeden etkin ve yeterli olarak yararlanabilmesi için neler yapılması gerektiğine ilişkin öneriler de getirilmektedir. Anahtar Sözcükler: Nadir Eserler, Eski Harflerle Basılmış Türkçe Eserler, Seyfettin Özege, Atatürk Üniversitesi Seyfettin Özege Nadir Eserler Dermesi, Nadir Eserlerin Dijitalleştirilmesi THE SEYFETTĐN ÖZEGE RARE RE WORKS COLLECTION OF ATATÜRK UNIVERSITY LIBRARY ABSTRACT Written works reflecting to one nation s own culture, custom, way of science understanding, literature and taste of art are the prominent elements that constitute and perpetuate it s own identity. One of the most important tasks of nations is to make these cultural heritages accessible and utilizable both in today and in future. 1 Yrd. Doç. Dr., Atatürk Üniversitesi, Bilgi ve Belge Yönetimi Bölümü, polatcoskun@gmail.com 2 Daire Başkanı, Atatürk Üniversitesi Kütüphane ve Dokümantasyon Daire Başkanlığı, bokuyucu@atauni.edu.tr

619 Coşkun POLAT-Bünyamin OKUYUCU Seyfettin Özege Collection made up of Turkish Works written in old letters in between 1728 and 1928 is one of this kind of heritage. These Works donated to Atatürk University Library are very important for both Turkey and states that were sphere of influence of Ottoman Empire. Main aim of this study is to give information about state of this Collection of which awareness and usability is very low. In addition to this, there are suggestions about what should be done to increase the usability of this Collection by both Turkish and foreign researchers. Keywords: Rare Books, Turkish Works Published in Old Letters, Seyfettin Özege, Seyfettin Özege Rare Works Collection of Atatürk University, Digitization of Rare Works. Giriş Bir milletin kimliğini oluşturan ve yaşatan unsurların başında, o milletin sosyal, kültürel, bilimsel ve sanat anlayışlarını yansıtan yazılı kaynaklar gelir. Yazının icadı ile birlikte entelektüel düşüncelerin çeşitli ortamlara kaydedilmesi bir yandan yeni düşüncelerin üretimini hızlandırırken, diğer yandan da üretilen bu düşüncelerin sonraki nesillere aktarılmasını sağlamıştır. Günümüzde kütüphanelerde bulunan devasa dermelerin oluşumunun temelinde de bu uygulama yer almaktadır. Matbaanın icadı, o güne kadar sınırlı sayıda ve büyük zahmetlerle üretilen yazılı kaynakların, sayılarının artarak toplumun her kesimi tarafından elde edilebilir olmasını sağlamıştır. Öyle ki, yazılı kaynaklarla birlikte artan bilgi paylaşımı Rönesans ve Reform gibi tarihin gidişatını değiştirecek önemli olayların düşünsel altyapısının oluşumuna neden olmuştur. Matbaanın ülkemizde kullanılması Batı dünyasından epey sonra olmasına karşın, o tarihten itibaren bilimsel, kültürel ve sosyal gelişime önemli katkısı olmuştur. Matbaanın yaygınlaşması ile birlikte sayıları hızla artan yazılı kaynaklara erişim sorunu ortaya çıkmıştır. Erişimin vazgeçilmezi olarak yerel ve uluslar arası bibliyografya çalışmaları da, artan bilgi kaynakları ile bu kaynaklara gereksinim duyanların buluşturulması düşüncesinin ürünüdür. Osmanlı Đmparatorluğu gibi üç kıtada yaklaşık altı yüzyıl hüküm sürmüş bir devlette üretilen yazılı kaynakların özel bir öneme sahip olduğu ortadadır. Çünkü Osmanlı Devleti nde üretilen yazılı kaynaklar yalnızca Türkiye için değil, bugün bağımsız devletler olan

AÜ Kütüphanesi Seyfettin Özege Nadir Eserler Dermesi 620 Orta ve Yakın Doğu, Balkan, Akdeniz, Kuzey Afrika ve Arap ülkelerinin kültürel, ekonomik, bilimsel, siyasi ve sanat anlayışlarının bilinmesi açısından önemlidir. Bu coğrafyaya ilişkin araştırma yapmak isteyen araştırmacılar, Osmanlı da üretilen yazılı kaynakları mutlaka görmek zorundadırlar. Geçmişteki yazılı kaynaklardan araştırma yapmak isteyen kişilerin karşılaşacağı sorunların başında, hiç şüphesiz bu kaynakların tespit edilmesi gelir. Artık antika değeri kazanmış olan bu kaynaklara erişmenin ve bunları elde etmenin, günümüzün basılı ve elektronik kaynakları kadar kolay olmadığı açıktır. Bu tür kaynakların bulunduğu kütüphanelerin sayısı oldukça azdır. Buna bir de bu kaynaklara ilişkin bibliyografya çalışmalarının yetersizliği de eklenince, sorun ikiye katlanmaktadır. Eski harflerle yazılmış/basılmış Türkçe eserler konusunda Milli Kütüphane, Beyazıt Devlet Kütüphanesi, Süleymaniye Kütüphanesi, Đstanbul Üniversitesi Kütüphanesi, Ankara Üniversitesi Kütüphanesi ve Konya Bölge Yazma Eserler Kütüphanesi bilinen belli başlı merkezlerdir. Ancak hem dermenin hem de derme sahibinin özelliği açısından Erzurum Atatürk Üniversitesi Seyfettin Özege Bağış Dermesi bu merkezler içinde ayrıca değerlendirilmek zorundadır. Seyfettin Özege Dermesi yalnızca Türkiye için değil, ilgili döneme ilişkin araştırma yapacak yabancı araştırmacılar için de zengin bir kaynak niteliğindedir. Çünkü bu derme, matbaanın Osmanlı da kullanılmasından Harf Devrimi nin yapıldığı 1928 yılına kadar ülkede basılan kitaplar, bizzat bağış sahibi tarafından titizlikle toplanarak oluşturulmuştur. Her ne kadar bu dönemde basılan kitaplar konusunda net bir sayı olmasa da, Özege nin kendi tahmini ile bu dönemde basılan matbuatın büyük bir çoğunluğu dermede yer almaktadır. Koleksiyonun belli bir dönemde basılan kitaplar hedeflenerek toplanmış olması ve derleyen kişinin bu konudaki hassasiyeti, bugün Atatürk Üniversitesi nde bulunan bu koleksiyonun araştırmacılar için ne kadar değerli olduğunu açıkça ortaya koymaktadır. Ancak belki de yeterince tanıtılamamış olmasından dolayı, bu kaynakların araştırmacılar tarafından bilinirliği ve kullanılırlığı oldukça azdır. Bu çalışmanın temel amacı bilimsel ve kültürel mirasımız olan Seyfettin Özege Dermesi nin tanıtımına yönelik durum tespiti yapıp, bu dermenin çağın gerektirdiği koşullarla hizmete sunulmasına yönelik öneriler sunmaktır. Böyle bir konunun öncelikle dile getirilmesi gereken bir platform olarak Türk kütüphaneciliğinin yegâne yayın organı Türk Kütüphaneciliği dergisinde, gerek bibliyografyacı kimliği ile Seyfettin Özege ve

621 Coşkun POLAT-Bünyamin OKUYUCU gerekse Atatürk Üniversitesi ne bağışladığı koleksiyonu ile ilgili her hangi bir çalışmanın yapılmamış olması, bu çalışmanın gerekliliğini ortaya koymada fazlasıyla yeterlidir. Seyfettin Özege nin Hayatı Kendi ifadesiyle son asırlar zarfında pek ihmal edilmiş, hiç ehemmiyet verilmemiş bir saha (Özege, 1957:89) olarak nitelendirdiği bibliyografyacılığın Cumhuriyet yıllarındaki ilk temsilcilerinden olan Seyfettin Özege, 1901 yılında Đstanbul da doğmuştur. Vefa Lisesi nin II. sınıfından ayrılıp Mülkiye Mektebi ne gitmiştir. Mülkiye yi (1921) ve ayrıca Đstanbul Hukuk Fakültesi ni (1924) bitirmiştir. 1925 yılında Đtibar-ı Milli Bankası nda memuriyet hayatına başlamış, 1926 yılında buradan ayrılarak Türkiye Đş Bankası Đstanbul Şube si memurluğuna geçmiştir. Burada sırasıyla memur, şef (1930), ikinci müdürlük (1938), kontrolörlük (1944) ve baş kontrolörlük (1946) görevlerinde bulunmuştur (Seyfettin Özege 1978). Okumayı çok seven ve kültürlü bir insan olan Özege nin en büyük zevki kitaplarla baş başa kalmak ve onların kayıtlarını tutmaktır. Bu nedenle Đstanbul daki sahafların tamamı ile dost olmuştur. 1950 yılında oldukça itibarlı bir mevkide iken emekliye ayrılarak kendini tamamen kitaplara adaması, Özege nin kitaplara ne kadar düşkün olduğunu açıkça ortaya koymaktadır (Seyfettin Özege 1978). Utku (2007:50) nun ifadesiyle: gerçek bir bibliyofil ve bibliyoman yaşamının doğal sonucu olarak hiç evlenmedi; bütün imkânlarını, gelirini, evini, yegâne merakı olan kitaplara tahsis etti. Emekliliğinden 1981 yılındaki vefatına kadar yaşamının geri kalanını kitaplara, düşünsel çalışmalara ayırdı. Çok iyi derecede Fransızca, Arapça ve Farsça biliyordu. Uzun yıllar Şehzâdebaşı Camiinin muvakkitliğini 3 yapmış olan Özege nin çok da bilinmeyen yönlerinden biri, sedef kakma ve cilt işlerindeki ustalık ve maharetidir. Çok yönlü bir insan olan Özege nin herkes tarafından bilinen en büyük özelliği kitaplara olan düşkünlüğü ve kitâbiyat (bibliyografya) alanındaki yetkinliğidir. Bu merak her ne kadar gençlik yıllarına rastlıyor olsa da, merakın tutkuya ve hatta yaşam biçimine dönüşmesinde Nurullah Pertevoğlu ile tanışması etkili olmuştur. Özege ye göre: Katip Çelebi nin Keşfüzzünun adlı eseriyle Batıya bibliyografya ilminin örnek âbidesini veren bibliyografya ilmi, sonraları unutulup gitmiş, bu çorak vadide yetişen tek tük âlimlerimiz 3 Muvakkit: Vakti ve özellikle namaz vakitlerini tayin eden kişi. (Şemsettin Sami, Kâmûs-ı Türkî. 7. Bsk, Đstanbul, Çağrı Yayınları, 1999, s. 1431.

AÜ Kütüphanesi Seyfettin Özege Nadir Eserler Dermesi 622 ve eserleri de aynı akıbetten kurtulamamışlardır. Yine kendi ifadeleri ile Nurullah Pertevoğlu kitaplara, basılmış olan her şeye karşı aşk derecesinde bağlıdır. En çok görüldüğü yerler Beyazıt taki hakkâkler, şimdiki adıyla Sahaflar çarşısı, Bâbıâli Caddesi, kitapçı sergi ve dükkanlarıdır. Umumi toplantılarından ancak kitaba, müellif ve muharrirlere, matbuata ait olanlara iştirak ederdi. Ahbaplarının çoğunu da kitabı, ilmi sevenler, bu mevzularda kendisi ile görüşebilecekler teşkil ederdi. Büyük zahmetlerle ve itina ile topladığı kitaplar ölümünden sonra kitapçılar ve kısmen de merhumu sevenler tarafından satın alındı (Özege, 1957:92). Pertevoğlu na ilişkin Özege tarafından yazılan bu satırlarda açıkça belirtilmese de, Utku (2007:51) ya göre Pertevoğlu nun sahip olduğu eserlerin bir çoğu Özege tarafından satın alınmış ve bu koleksiyon Özege nin daha sonra Atatürk Üniversitesi Kütüphanesi ne bağışlayacağı koleksiyonun da nüvesini oluşturmuştur. Pertevoğlu ndan kalan tek eser, matbaanın ülkemizde kullanılmaya başlandığı 1728 yılından yeni harflerin kabul edildiği 1928 senesine kadar geçen iki yüz senelik devrede Türkçe olarak basılan kitaplara ilişkin bir bibliyografya hazırlamak için ömrünün kırk yılını harcadığı, ancak tamamlayıp yayınlamayı başaramadığı Eski Harflerle Basılmış Türkçe Eserler Kataloğu dur. Özege, bu çalışmanın öneminden şöyle bahsetmektedir: Đlgili dönemde Türkçe olarak basılan kitaplarımız için bugünkü telâkkiye göre ilmî şartları haiz tek bir bibliyografyamız yok dersek mübalağa etmemiş oluruz. Bu mevzu ile alakalı olarak rastlanan eserlerin ekseriyetini resmî ve hususî kütüphane ve kitapçı katalogları teşkil eder. Bunların hepsi muayyer hudutlar içinde ve hususî maksat ve gayelerle hazırlanmış olduklarından muhtelif bakımlardan kifayetsizdir. Đşte iki asırlık bir zamana ait bu muazzam boşluğu ve bunun irfan hayatımızdaki ehemmiyetini göz önüne alan Nurullah Pertevoğlu bu devre zarfında Türkiye hudutları iç ve dışında Türk dili ile basılmış bütün kitapları içine alacak bir bibliyografya hazırlamağa başlamış ve adına da Kitabülkütüb, yani Kitaplar Kitabı demişti (Özege, 1957:94). Đşte bu eser Özege nin bibliyografya çalışmalarının da temelini oluşturmuştur. Nitekim Özege, Pertevoğlu nun başaramadığı iki emeli, eski harflerle basılmış eserlerden oluşan devasa bir koleksiyon oluşturarak ve aynı alanda kapsamlı bir bibliyografyayı, yarım da olsa yayınlayarak gerçekleştirmeyi başarmıştır (Utku, 2007:51).

623 Coşkun POLAT-Bünyamin OKUYUCU Eski Harflerle Basılmış Türkçe Eserler Kataloğu Seyfettin Özege, üç ciltlik eski ve sekiz ciltlik Yeni Mülkiye Tarihi ve Mülkiyeliler (1968) adlı meşhur eserle Türk Osmanlı Đdare Hukuku Tarihi isimli eserin hazırlanmasında büyük emekleri geçmiş kişilerdendir. Ancak O nun asıl çalışması, ömrünün otuz yılını adayarak hazırlamış olduğu Eski Harflerle Basılmış Türkçe Eserler Kataloğu dur. 1728-1928 yılları arasında Türkiye de ve yurt dışında basılmış Türkçe eserlerin ve ayrıca dünyadaki diğer Türk topluluklarının (Irak Türkleri ve diğerleri gibi) yayınladıkları eserlerin bibliyografik bilgilerini içeren bu kataloğun M harfine kadar olan kısmını bizzat kendi hazırlamıştır. Katalog, sonradan hazırlanan bazı bibliyografyalar için de temel kaynak olmuştur. Bunlardan bazıları Milli Kütüphane Başkanlığı tarafından hazırlanan Türkiye Basmaları Toplu Kataloğu Arap Harfli Türkçe Eserler (1729-1928) (1998), Türker Acaroğlu tarafından hazırlanan Eski Harfli Türkçe Felsefe Kitapları Kaynakçası (1859-1928), Sadi Çöğenli tarafından hazırlanan Eski Harflerle Basılmış Türkçe Sözlükler Kataloğu ile Eski Harflerle Basılmış Arapça Dilbilgisi Kitapları Kataloğu dur. Türk bibliyografyacılığı açısından son derece önemli bu çalışmanın düzenine ilişkin bizzat yazarı tarafından Önsöz Yerine Bazı Açıklamalar başlığı altında şu bilgiler verilmektedir (Özege, 1971): Katalog; eski harflerle basılmış Türkçe kitap ve risaleleri içine alır. Gazete ve mecmua dışında kalan, süreli sayılabilecek diğer yayınlar da bunların arasındadır. Üç bölüm üzerine hazırlanmıştır: Birinci bölüm; tam kelimeler göz önünde tutularak elifbe sırasıyla kitap adlarına ve künyelerine ayrılmıştır. Đkinci bölüm; yazar ve çevirenlerin, hal tercümelerini de içine alan, ad endeksidir. Adlar kitap üzerindeki yazılı şekle göre elifbe sırasıyla dizilmiştir. Eserlerin adları tekrarlanmamış, birinci bölümdeki kitap künyelerinin altındaki sıra numaraları gösterilmekle yetinilmiştir. Üçüncü bölüm; Dewey ondalı sistemine göre hazırlanmış konu endeksidir. Yalnız yurdumuz ve kitaplarımızın ve kitaplarımızın hususiyetleri göz önünde tutularak bazı değişiklikler yapılmıştır. Kitap adları yine birinci bölümdeki sıra numaralarıyla gösterilmiştir.

AÜ Kütüphanesi Seyfettin Özege Nadir Eserler Dermesi 624 O günün şartlarında zaten sayıları oldukça az olan bu tür çalışmalar için bir örnek niteliği taşıyan bu eserde Özege, bibliyografyacılığa ilişkin kurallara uymaya özen göstermiştir. Bunun yanında bibliyografyası hazırlanan eserlerin yerel özelliklerini de dikkate alarak, araştırmacılar için üst düzeyde yarar ilkesini her şeyin önünde tutmuştur. Buna ilişkin açıklamayı da şöyle yapmıştır: Kataloğu hazırlarken bugün doğru veya yanlış olarak uyulan bibliyografya usul ve kaidelerine körü körüne bağlanılmamıştır. Bizdeki durumun icaplarına göre daha faydalı olacağı düşünülen hayli değişiklikler yapılmıştır. Đlerleme ve gelişme kanunlarına uyarak yarın değişmesi pek tabii olan bugünün bibliyografya bilgi ve nazariyeleri değil, herhangi bir kimsenin kitap ve kitaplara ait arayabileceği bilgileri en pratik yoldan kolaylıkla bulabilmesi göz önünde tutulmuştur. Eserin en önemli özelliği, eserde yer alan kitapların ve süreli yayınların künyelerinin yazar tarafından bizzat görülerek kaydedilmiş olmasıdır. Özege, görüp inceleyemediği kitapları, tereddüt ettiği künye kayıtlarını kataloğuna almamıştır. Bu nedenle ilgili döneme ilişkin görmediği ve dolayısıyla da bibliyografyaya girmeyen eserlerin olması doğaldır. Buna rağmen, ilgili dönemde basılan eserlerin %90 ının bibliyografyada kapsandığı çeşitli kesimlerce dile getirilmiştir (Utku, 2007). Kataloğa ilk zeyl, yine hazırlayıcısı tarafından yapılmıştır (fasikül:136-151; no:23921-25554). Özege nin yakın çevresinden Nuri Akbayır, Eski Harflerle Basılmış Türkçe Eserler Kataloğu na Zeylü z-zeyl: Ekler-Tamamlamalar-Düzeltmeler (Akbayır, 1993-2001) başlıklı çalışmasıyla, kataloğun tamamlanmasına yönelik ilk ciddi adımı atmıştır. Özege kataloğun ikinci ve üçüncü bölümlerini sağlığında yayınlayamamıştır. Ölümünden sonra bu bölümleri terekesi içinde görenler olmakla birlikte, henüz gün yüzüne çıkmamıştır. Oldukça itinalı, yorucu ve iddialı bir çabanın ürünü olan bu bibliyografyayı, mevcut dönemin koşulları dikkate alındığında benzeri olmayan bir çalışma olarak nitelendirmek mümkündür. Özege bibliyografyacılığa verdiği önemi ileride dermesini bağışlayacağı Atatürk Üniversite sinden, dermede yer alan eserlerin tam bir kataloğunu yayınlamaları şartını getirmesiyle bir kez daha ortaya koymuştur.

625 Coşkun POLAT-Bünyamin OKUYUCU Atatürk Üniversitesi Kütüphanesi Seyfettin Özege Nadir Eserler Dermesi Özege ömrünün büyük bir kısmını oluşturmaya harcadığı kütüphanesini 1961 yılında Anadolu da yeni kurulmuş (1957) bir üniversite olan Atatürk Üniversitesi ne; kendisi için önemli olan bazı şartların yerine getirilmesi koşuluyla bağışlamaya karar vermiştir. Konuya ilişkin 28 Nisan 1961 tarihli ilk mektubunda bu şartlarla ve dermeyle ilgili şu ifadeler yer almaktadır 4 : Atatürk Üniversitesi ne bağışlamak istediğim kitaplar için aradığım şartları iki maddede hülasa etmek kabildir: 1) Kitapların tesellüm tarihinden itibaren, en geç bir sene zarfında ilişikte takdim ettiğim örnekte görülecek malumatı havi kitap ismine göre tertip edilmiş ve sonuna aşarî tasnife göre konu indeksi ilave edilmiş alfabetik bir kataloğun bastırılması. 2) Bir küll teşkil eden bu kütüphanenin parçalanıp ayrılmaması. Koleksiyonda on beş, on altı bin civarında eser bulunmaktadır 5. Tahminen yüzde seksenini eski harflerle basılmış Türkçe kitaplar teşkil eder. Geri kalan kısmı da yeni harflerle basılmış Türkçe eserlerle diğer dillerdeki kitaplardır. Kitaplar; evvela alakadar olduğum muhtelif mevzulara ait eserleri tedarik etmek gayesiyle işe başlanmışken sonradan Türkiye de matbaanın kuruluşu tarihinden yeni harflerin kullanılmağa başlandığı 1928 tarihine kadar Türkçe olarak basılmış kitap, risale, gazete, mecmuaların mümkün olduğu kadar büyük bir kısmını bir araya getirmek maksadıyla daha geniş ve umumi bir hedef göz önünde tutularak toplanmıştır. Onun için içerisinde elifbe ve ilk mektep kitapları, reklam prospektüsleri, ticarethane kataloğlarından, sahalarında me haz ad olunan ana eserlere kadar her çeşit ve ölçüde olanları vardır. Özege kütüphanesini yeni kurulan bir üniversiteye bağışlayarak kitap ve okumaya verdiği önemi bir kez daha ortaya koymuştur. 4 Mektubun aslı Atatürk Üniversitesi Kütüphane ve Dokümantasyon Daire Başkanlığı ndadır. 5 Özege, konuya ilişkin Üniversiteye yazdığı ilk mektupta sayıyı yaklaşık 16.000 olarak belirtmiştir. Ancak bu, toplu olarak gönderilen ilk sandıklarda yer alan eserlerin sayısıdır. Peyderpey gönderilen eserler ve ölümünden sonra kütüphane tarafından alınanlarla birlikte dermede bugün yaklaşık 57.000 eser bulunmaktadır.

AÜ Kütüphanesi Seyfettin Özege Nadir Eserler Dermesi 626 Ancak burada belirtilmesi gereken daha önemli bir konu vardır. Polat (1999) a göre: Her ne şekilde üretilmiş olursa olsun, bir ülkenin ulusal entelektüel ve kültürel mirasını oluşturan her türlü yapıtın; denetim, telif hakkının korunması ve belirlenecek kütüphane ve/veya bilgi merkezlerinde bugün ve gelecekte kullanımı amaçlarıyla, belirtilen süre ve miktarda devlete verilmesini yasa ile sağlayan bir oluşum olarak tanımlanan derleme işleminin, ülkemizde 1934 yılında çıkan yasaya kadar uygulanması mümkün olmamıştır. Oysa bu yöntem gelişmiş ülkelerde yasa garantisi ile 16. yüzyılın ortalarından bugüne kadar uygulanmaktadır. Ülkemizde de 1934 yılında çıkarılan yasa ile bu tarihten sonraki basılan her eserin belli sayıda nüshası devlet tarafından ücretsiz olarak derlenmektedir. Ancak yasanın gelişen ve değişen koşullar göz önünde bulundurularak yenilenememesinden ötürü, uygulamada pek çok eksiğinin olduğu da bir gerçektir (Polat, 1999). Özege Dermesi matbaanın ülkemizde kullanılmasından 1928 e kadar basılan eserleri toplama amacıyla oluşturulduğundan, ilgili dönemde derlenememiş eserler için bir boşluğu dolduracak niteliktedir. Derme sahibinin bu konudaki hassasiyeti de dikkate alındığında, adı geçen koleksiyonun ülkemizin kültür hayatı açısından ne kadar önemli olduğu daha iyi anlaşılacaktır. Özege Dermesi nde yer alan eserlerin sayısı her ne kadar bağış sahibi tarafından tahminen 16.000 civarında söylenmiş olsa da, dermedeki eserlere ilişkin daha sonra yayınlanan katalogda bu sayının 30.000 olduğu anlaşılmıştır. Koleksiyon Türk-Đslam kültür dünyasına yönelik bilimsel çalışmalar için dünya çapında bir başvuru merkezi niteliğindedir. Ayrıca bu zengin dermede, Osmanlı Đmparatorluğu sınırları dışında kalan Kazan, Bombay, Kalküta, Bakü, Kabil gibi Türk-Đslam kültür merkezleri ile Paris, Genéve, Berlin, Londra, Roma ve Viyana gibi Avrupa şehirlerinde basılmış eserler de mevcuttur. Evliya Çelebi Seyahatnamesi (katalog no: 3629) veya Devlet-i Aliye-i Osmaniye Tarihi (katalog no: 2666) gibi değerli çok ciltli kitaplardan şarkı sözleri, destan, şiir, kanunname, nizamname, talimatname, tebligat gibi bir ya da birkaç yapraklık eserlere, ilahiyat, felsefe, tarih, iktisat, coğrafya, kimya, vb farklı disiplinlere ait eserler dermede yer almaktadır (Utku, 2007:52). Koleksiyonun önemli bir parçası da ilgili dönemde basılan süreli yayınlardır. Her ne kadar Özege nin süreli yayınları toplama gibi bir amacı olmasa da koleksiyonda zengin bir süreli yayın dermesi de yer almaktadır. Duman (2000) a göre ilgili dönemde basılan süreli yayınların toplam sayısı 2.526 dır. Özege Dermesi nde, tüm sayıları ile tam bir mevcudu olmasa da bu süreli yayınların 1.347 si vardır.

627 Coşkun POLAT-Bünyamin OKUYUCU Örneğin ilk çıkan gazetemiz olan Takvim-i Vakâyi nin (Süreli yayınlar kataloğu no:1100) pek çok sayısı bu dermede yer almaktadır. Ayrıca koleksiyonda o döneme ait 182 tane de harita ve atlas mevcuttur. Özege Dermesi ne daha sonra satın alma ve bağış yoluyla başka kaynaklar da eklenmiştir. Çoğu satın alma yoluyla eklenen yaklaşık 1900 yazma eser, Muhtar Karahanoğlu nun eserleri, Agah Sırrı Levend in kütüphanesi, Erzurum ve civarından alınan eski harfli Türkçe eserlerle birlikte koleksiyonun bugünkü mevcudu yaklaşık 68.000 cilttir. Seyfettin Özege Bağış Kitapları Kataloğu Yukarıda da işaret edildiği gibi, Özege ömrü boyunca biriktirdiği eserleri Atatürk Üniversitesi ne bağışlarken iki koşulun yerine getirilmesini istemiştir. Bu koşullardan ilki, teslim tarihinden en geç bir sene içerisinde dermedeki eserlerin bibliyografik künyelerini içeren tam bir kataloğunun yayınlanmasıdır. Ancak bu istek çeşitli nedenlerle oldukça gecikmeli olarak gerçekleşmiştir. Bu süre zarfında Özege ile Üniversite mahkemelik olmuşlar, ancak Özege nin engin hoşgörüsü, bilime ve kültüre olan aşkı ile sorun tatlılığa bağlanmıştır 6. Özege, 174 sandık olarak bağışladığı koleksiyonun sandıklanma ve nakliyat masraflarını da bizzat yüklenerek Erzurum a göndermiştir. Bununla birlikte üzerine titrediği koleksiyonu için ileri sürmüş olduğu birinci şartın gerçekleşmesinde de aktif rol üstlenmiştir. Dermedeki eserlerin künyelerinde hangi bilgilerin yer alması gerektiğine ilişkin bir örnek kataloğu da üniversiteye göndermiştir. Bu konuya verdiği önemi 17 Nisan 1962 tarihli Üniversite ye yazdığı mektupta şöyle dile getirmektedir: Gerek sandık sandık ve gerekse umumu için çıkarılacak bir listenin bana gönderilmesinde pratik bakımdan bir faide tasavvur etmekteyim. Defter halinde bir listesi olduğu gibi fiş halinde de bir kataloğu bende mevcuttur. Bağış şartları arasında bulunan ve 28 Nisan 1961 tarihli yazımda sözü geçen katalog; gerek kütüphanede ve gerekse memlekette bu kitaplardan çeşitli yönlerden faydalanabilinmesini sağlayacak olan bibliyografik künyeyi ihtiva edecek ve basılacak alfabetik bir katalogdur. Đhtiva etmesi lazım gelen asgari bilgiyi gösteren örneği de o yazıma iliştirmiştim. Bu gibi 6 Konuyla ilgili yazışmaların asılları Atatürk Üniversitesi Kütüphane ve Dokümantasyon Daire Başkanlığı ndadır.

AÜ Kütüphanesi Seyfettin Özege Nadir Eserler Dermesi 628 katalogların büyük bir kısmı yazar adına göre düzenlenmekte ise de bilhassa bizim eski harflerle basılmış kitaplarımız için varit gördüğüm bence bazı mahzurlarından dolayı kitap ismine göre sıralanmasını ve sonuna aşari sisteme göre tertiplenmiş bir endeksin ilavesini tercih etmiştim. Bu noktai nazarımı muhafaza ediyorum. 7 Özege, dermesindeki kitapların künyelerinin çıkarılması konusunda hiçbir şahsi amaç düşünmemiştir. Aynı zamanda zaten elinde var olan künyelerin üniversitede uzmanlarca yeniden yapılmasını istemesi, bilimsel bakış açısına duyduğu saygıyı ortaya koymaktadır. Bibliyografyanın alfabetik düzende eser adı ile hazırlanmasına ilişkin açıklamaları da, bibliyografyacılık bilgisi yanında kullanıcı merkezli bir düşünce tarzı taşıdığını göstermektedir: Eski harflerle basılan eserlerin kataloglarının yazar adına göre düzenlenmesi bazı mahzurları ortaya çıkarmaktadır. Mesela: a- Soyadı son zamanlarda kabul edilmiş olduğu için aynı adı taşıyan müellif isimleri birbirine karışıyor, birinin eseri diğerine mal ediliyor, b- Eser sahibinin iyice tespit edilemediği hallerde aynı yazarın soyadı almadan evvel yayınladığı kitaplar bir yerde, sonrakiler başka yerde gösteriliyor, c- Başka dilden çevrilen eski kitaplarımızın bir çoğunda müellif bildirilmediğinden kitap asıl yerinde gösterilmiyor, bazen tercüme edenin isminde bazen de kitap isminde sıralanıyor, d- Mütercimleri de ayrıca zikr ederek atıf yapmak icap ediyor, e- Esasen müellif mevzu bahis olmayan (kanun, nizamname, talimatname veya müellifi mechul olan (ki hayli yekün teşkil eder) kitaplar, kitap ismine göre kataloglara giriyor. Bu satırlar Özege nin bibliyografya hazırlama konusundaki yetkinliği ve titizliğini anlamada yeterlidir. Ancak onun bu titizliğine karşılık istediği şartların yerine getirilmesi konusunda Üniversite aynı titizliği ve çabayı gösterememiştir. Đlk zamanlarda yeni kurulan 7 Mektubun aslı Atatürk Üniversitesi Kütüphane ve Dokümantasyon Daire Başkanlığı ndadır.

629 Coşkun POLAT-Bünyamin OKUYUCU üniversite olması nedeniyle kitapların konulacağı bir yer bulunamamış, geçici olarak bir okulun deposunda tutulmuştur. Daha sonra Fen Edebiyat Fakültesi binasına aktarılan eserler için Türk Dili ve Edebiyatı öğrencilerinden yararlanılması yoluna gidilmiştir. Sonuçta Özege nin isteği olan fişleme çalışmalarına ancak iki sene sonra başlanabilmiştir. Bu arada eserlerin bir ara genel kütüphane koleksiyonuna dâhil edilmesi gündeme gelmiş, sonuçta olay Özege nin kitaplarını geri istemesi boyutuna kadar ulaşmıştır. Özege için son derece üzücü olan bu durum yine kendisinin kitap, bilim ve ülke sevgisi ile aşılmış, zaman içinde fişleme çalışmaları da başlamış ve kendi binasında ilgililerin istifadesine sunulmuştur. Eserlere ilişkin katalog fişleri bizzat Özege tarafından tek tek görülerek gerekli tashihler yapılmıştır. Kataloğun basımı için hazırlanan örnek nüsha da, basım öncesi yine kendisi tarafından tekrar kontrol edilmiştir. Sıkıntılı ve uzun bir sürecin sonunda dermedeki eserlerin bibliyografik künyelerinin yer aldığı bir katalog yayınlanmıştır. Seyfettin Özege Bağış Kitapları Kataloğu adlı bu eser, tüm eksikliklerine rağmen son derece önemli bir kaynak niteliği taşımaktadır. Toplam 6 ciltten oluşan bu katalog, eser adına göre düzenlenmiş, 1 den başlayarak her esere bir numara verilmiştir. 30.056 rakamı ile biten eserler dermedeki kitap mevcudunu da ortaya koymaktadır. Ayrıca verilen son numaralardan toplam süreli yayın mevcudunun 1.347, harita ve atlas sayısının da 1.530 olduğu anlaşılmaktadır. Đlk iki cilt bir kitapta olmak üzere A-K harflerini içermektedir ve 1978 yılında yayınlanmıştır. 2. ve 3. ciltler yine bir kitapta L-Z harflerini kapsamaktadır ve 1980 yılında yayınlanmıştır. 1973 yılında yayınlanan 5. cilt sonradan gönderilen eserleri içeren ek kataloğu, 1989 yılında yayınlanan 6. cilt ise 5. cildin devamı ile kitap, yazar adı, konu dizinlerini, süreli yayınlar ve haritalar/atlaslar kataloğunu içermektedir. Katalogda eser adı, yazar adı, diğer sorumlular (çeviren, tashih eden, çoğaltan, vb), yayın yeri, basıldığı matbaa, basım yılı, sayfa sayısı ve derece cinsinden sırt uzunluğu bilgileri yer almaktadır. Sonuç ve Öneriler Eski harflerle yazılmış ya da basılmış eserler, ülkemizin sosyal, kültürel, bilimsel ve sanat anlayışının bilinmesinde son derece önemli kaynaklardır. Günümüzde pek çok bağımsız devletin yer aldığı bir coğrafyada hüküm süren Osmanlı Đmparatorluğu nda üretilmiş bu yazılı kaynaklar, yalnız ülkemiz için değil ilgili devletler için de önem taşımaktadır. Bu nedenle Osmanlı Đmparatorluğu zamanında üretilen

AÜ Kütüphanesi Seyfettin Özege Nadir Eserler Dermesi 630 yazılı kayıtların ve eserlerin düzenlenmesi, bibliyografik kayıtlarının tutulması ve gelecek nesillere aktarılmak üzere korunması birey, toplum ve devlet olarak vazgeçilemez bir kültürel sorumluluktur. Seyfettin Özege her ne kadar eğitimini almamışsa da kütüphanecilik/arşivcilik tarihimiz açısından örnek şahsiyetlerden biridir. Yaşamının tamamını bilime ve kitaplara adamış olan bu büyük şahsiyet, o dönemde eksikliği hissedilen bir konuda, bibliyografyacılık alanında takdire değer çalışmaların altına imza atmıştır. Tamamen kendi çabaları ve imkânları ile toplamış olduğu eserlerin bibliyografik künyelerini ciddiyetle hazırlamaya çalışmış, tamamlayamamış olsa da sonradan yapılan benzer çalışmalara örnek teşkil etmiştir. Daha da önemlisi, 1728-1928 yılları arasında ülkemizde basılmış olan bütün eserleri toplama gayesiyle oluşturduğu geniş bir koleksiyonunu, Anadolu da bir üniversite kütüphanesine bağışlayarak eşi nadir bulunur bir araştırma dermesini ölümsüzleştirmiştir. Bugün bu dermede yer alan eserler Atatürk Üniversitesi Kütüphanesi nde, Özege nin adının verildiği bir salonda araştırmacıların hizmetine sunulmaktadır. Ancak ülkemiz için genel bir sorun olan bu tür koleksiyonun düzenlenmesi, duyurulması ve korunması, bu derme için de geçerlidir. Benzer diğer dermelerde olduğu gibi, Özege Dermesi için de en büyük sorun erişim ve yararlanma sorunudur. Geçtiğimiz birkaç yıla kadar araştırmacıların bizzat gelip, fotokopilerini alma yöntemi ile yararlandıkları bu dermedeki eserler, bu tür kullanımın doğal sonucu olarak telafisi mümkün olmayacak hasarlara uğramışlardır. Bu sorun, tüm dünyada uygulanan yöntem olarak koleksiyonun dijital ortama aktarılması ile çözümlenebilecektir. Bu şekilde hem koleksiyonun kullanım oranı artacak hem de sağlanacak ve ayrıca gelecek kuşaklara sağlıklı bir biçimde devredilebilecektir. Üniversite bu amaçla 2006 yılında bir proje başlatmıştır. Proje kapsamında yüksek depolama kapasitesine sahip bir bilgisayar ile eserlerin çeşitli dijital formatlarda çekiminin yapılmasına olanak sağlayan gelişmiş bir kitap tarayıcısı satın alınmıştır. Ancak halen devam eden projede pek çok aksaklıklar mevcuttur. Bunlar genel başlıklar halinde sıralanacak olursa: 1- Bu tür koleksiyonların elektronik ortama aktarılmasındaki amaç, eserlerin fiziksel varlıklarının korunması yanında içeriklerinin ilgilenenler tarafından erişilebilir ve paylaşılabilir olmasını sağlamaktır. Elektronik ortamda erişilebilirlik ve kullanılabilirlik ise sayısallaştırma işleminin belli standartlar

631 Coşkun POLAT-Bünyamin OKUYUCU çerçevesinde gerçekleştirilmesi ile mümkündür. Bugüne kadar sayısallaştırılması tamamlanan eserlerde, elektronik ortamda erişilebilme ve paylaşılabilme ile ilgili herhangi bir standart göz önünde bulundurulmamıştır. 2- Proje ekibi ile kütüphane yönetimi arasında koordineli bir çalışma gerçekleştirilmemektedir. 3- Proje ekibi teknik donanım satın alındıktan sonra, işlemlerin gerçekleştirilmesi aşamasında yeterli personel istihdamını sağlayamamıştır. Proje yalnızca bir kişinin çalışmasıyla yürütülmeye çalışılmaktadır. 4- Koleksiyonda yer alan eserlerin keşfedilebilir olmasında en önemli unsur olan üstveri (metadata) kayıtlarının oluşturulmasına ilişkin herhangi bir çalışma ya da düşünce söz konusu değildir. 5- Eserlerin sayısallaştırılması belli bir düzen çerçevesinde değil, kullanıcı istekleri doğrultusunda yapılmaktadır. Bu durum tüm eserlerin sayısallaştırılmasının uzun yıllar süreceği anlamına gelmektedir. Yukarıda verilen sorunlar projenin yeniden ele alınması gerekliliğini ortaya koymada yeterlidir. Şimdiye kadar verilen bilgiler ve yürütülen projeye ilişkin tespit edilen sorunlar çerçevesinde, Seyfettin Özege koleksiyonunun işlevsel olarak hizmet verebilmesine yönelik saptama ve önerileri şöyle sıralamak mümkündür: 1) Seyefettin Özege Dermesi 1728-1928 yılları arasında basılmış olan eski harfli Türkçe eserlerin tamamına yakınını kapsayan bir koleksiyondur. Bu nedenle nitelik itibariyle hizmete sunulması ve korunması vazgeçilmezdir. 2) Bu dermenin korunabilmesi ve tüm araştırmacılar tarafından kullanılabilmesi için bir an önce sayısallaştırılarak hizmete sunulması gerekmektedir. 3) Dermenin elektronik ortama aktarılması, kütüphaneciler tarafından her platformda dile getirilen derleme sorununun belli bir dönemine de çözüm olacaktır. 1934 yılından sonra yasa gereği olarak yürütülen Basma Yazı ve Resimleri Derleme işlemi ile oluşturulan dermelerde, yasa öncesinde ülkemizde basılan eserler mevcut değildir. Özege Dermesi ndeki eserler tam da bu dönemi kapsaması açısından elektronik ortama aktarılarak, derlemeden yararlanan kütüphanelerin koleksiyonlarına dâhil edilebilir.

AÜ Kütüphanesi Seyfettin Özege Nadir Eserler Dermesi 632 4) Özege dermesindeki eserlerin künyelerini içeren basılı bir katalog mevcuttur. Ancak elektronik ortamda bu koleksiyonun içeriğinin taranması, dermenin bulunduğu kütüphanenin katalog tarama modülü de dâhil, mümkün olmamaktadır. Bu künyelerin elektronik ortamdan taranabilmesi sağlanmalıdır. 5) Koleksiyondaki eserlerin dijitalleştirilmesine yönelik yeniden bir proje başlatılmalıdır. Proje ulusal ve uluslar arası benzer projelere paralel olarak belli standartlar göz önünde bulundurularak yürütülmelidir. Proje ekibi koleksiyonu iyi tanıyan kütüphaneden bir temsilci ile üniversitenin bilgi ve belge yönetimi bölümü öğretim üyelerinden, bilgi işlem uzmanlarından, eski eserlerin okunması ve korunması konusunda uzmanlardan oluşmalıdır. 6) Dermede bulunan eserlerin çoğu geçmişte uygulanan kullanım yöntemi nedeniyle fiziksel olarak hasar görmüştür. Yazma eserlerin de bulunduğu bu dermede, hasar gören kaynakların uzman kişilerce bakım ve onarımının yapılması, kültür mirasımız olan bu dermenin fiziksel olarak da korunmasını sağlayacaktır. KAYNAKÇA AKBAYIR, Nuri, Eski Harflerle Basılmış Türkçe Eserler Kataloğu na Zeyl ü-z Zeyl: Ekler-Tamamlamalar- Düzeltmeler. Müteferrika, (1993-2001), s. 1-18. DUMAN, Hasan, Başlangıcından Harf Devrimine Kadar Osmanlı-Türk Süreli Yayınlar ve Gazeteler Bibliyografyası ve Toplu Kataloğu, 1828-1928 1928, Enformasyon ve Dokümantasyon Hizmetleri Vakfı, Ankara 2000. ÖZEGE, M. S. Bir Bibliyografımız: Nurullah Pertevoğlu: 1894-1956, Türk Kütüphaneciler Derneği Bülteni, 4 (1957), s. 89-96. ÖZEGE, M. S., Eski Harflerle Basılmış Türkçe Eserler Kataloğu, Cilt 1, Đstanbul 1971. POLAT, Coşkun, Başlangıcından Günümüze Ülkemizde Derleme Çalışmaları. Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara 1999. Seyfettin Özege Bağış Kitaplar Kataloğu, Cilt 1-2, 1 Haz.: A. Bayram ve M. S. Çöğenli, Atatürk Üniversitesi Kütüphanesi, Erzurum 1978.

633 Coşkun POLAT-Bünyamin OKUYUCU Seyfettin Özege Bağış Kitaplar Kataloğu, Cilt 3-4, 3 Haz.: A. Bayram ve M.S. Çöğenli, Atatürk Üniversitesi Kütüphanesi Erzurum, 1980. Seyfettin Özege Bağış Kitapları Ek Kataloğu, Cilt 5, 5 Haz.: A. Bayram, L. Bayraktutan ve M.S. Çöğenli, Atatürk Üniversitesi Kütüphanesi, Erzurum 1973. Seyfettin Özege Bağış Kitapları Kataloğu, Cilt 6, Haz.: A. Bayram vd., Atatürk Üniversitesi Kütüphane ve Dokümantasyon Dairesi Başkanlığı, Erzurum 1989. UTKU, Ali, Kitabın Soykütüğünü Çıkaran Adam: Mehmet Seyfettin Özege ve Bağış Kütüphanesi, Virgül, Aylık Kitap ve Eleştiri Dergisi, Ekim/111, (2007), s. 50-53.