Kültür ve Sanat Dünyas ndan Tekin Özertem ayvan H Hikayeleri George Orwell, [1] ülkemizde daha çok Bin Dokuz Yüz Seksen Dört adl roman ile tan n r. Bana göre en çarp c eserlerinden biri de hemen II. Dünya Savafl sonras nda bas lan, masal ms anlat m ile Hayvan Çiftli i adl eseridir. ayvanlar n, kendilerini sömüren çiftlik sakinlerine baflkald r p çiftli in yönetimini ele geçirifllerinin öyküsüdür bu George Orwell kitap... Amaçlar hep birlikte hayvanca yaflayabilecekleri eflitlikçi bir toplum oluflturmakt r. Ne yaz k ki bunu baflaramazlar. Domuzlar, kendileri gibi domuz olan, binbafl dedikleri Koca Reis in önderli inde örgütlenip yönetimi ele geçirirler. Devrim yozlafl r ve zavall hayvanc klar insanlardan daha bask c, daha ac mas z bir diktatör olan Koca Reis ile ifl birlikçi domuzlar n yönetiminde yaflamaya mahkûm olurlar. H 93
Ü lkemizde ilk kez Halide Edip Ad var n çevirisi ile Maarif Vekaleti / Milli E itim Bakanl taraf ndan 1954 y l nda yay mlanan, sahneye uyarlan p bir çok kez sahnelenen ve filme de aktar lan bu kitab ilk ne zaman okudu umu tam olarak hat rlam yorum. Gençlik y llar nda okumufl olsam gerek. Hat rlad m: George Orwell in insanl k tarihi boyunca süregelen bu döngüyü, insanlar n insanca yaflamay beceremeyifllerini -Bin Dokuz Yüz Seksen Dört ün gelecekçi / fütürist uslubuna karfl n- neden fabl olarak kaleme ald n o y llarda düflünmemifl olmam. Küçük bir çocukken okudu um, Ezop ve La Fontaine in genellikle hayvanlar aras nda geçen öyküleri gibi alg lam flt m Hayvan Çiftli i ni de... Sonra sonra, akl m erer oldu unda düflünür oldum bu tür bir anlat ma baflvurman n Orwell öncesinde de oldu u gibi özdenetim / otokontrol ve sansür endiflesinden, otorite taraf ndan d fllanma ve cezaland r lma korkusundan kaynaklanm fl olabilece ini. 1944 y l nda yaz lm fl olsa da ça dafl diyebilece imiz bu esere, öyküsü, Stalinizmin uygulamalar ; Koca Reis Domuz da Stalin ile benzeflti inden II. Dünya Savafl n n hemen sonras nda müttefikleri SSCB ni k zd rmamak için ngiltere'de sansür uygulanm fl olmas ; 1954 y l nda çizgi film olarak beyaz perdeye aktar ld nda filmin senaryosuna CIA taraf ndan müdahale edildi i iddias bu düflüncemin birer kan t gibi Bu nadir yaz n türünün, fabl n, nsan d fl ndaki bitki, hayvan gibi canl ve eflya gibi cans z varl klar insanlaflt r p konuflturarak, aç k ve etkili bir biçimde söylenmesinde sak nca görülen bir düflünceyi gizleyerek; kiflileri elefltirmek ya da insanlara ders vermek için yaz lan k sa, genellikle manzum hikâyelere denir. fleklinde tarif ediliyor olmas da düflüncemi oldukça desteklemekte. Bu da flu demek oluyor: Demek ki Ezop dan George Orwell e kadar geçen iki bin küsur y l boyunca insan yaflam nda pek bir fley de iflmemifl. 94
Demek ki Ezop dan George Orwell e kadar geçen iki bin küsur y l boyunca insan yaflam nda pek bir fley de iflmemifl. Toplum ve yönetim taraf ndan d fllanma, cezaland rma korkusundan kaynaklanan özdenetim / otokontrol ve sansür hep var olagelmifl. Demoklesin k l c gibi sal n p durmufl elefltiren, yanl fl olan ile do ruyu k yaslayan düflünürler ile sanatç lar n bafllar n n üstünde F abl, Frans zca Fable sözcü ünden geçme bir sözcük dilimize. Ne zaman geçti i belli de il, tüm çabama ra men ö renemedim. Di er Frans zca sözcükler gibi [2] Tanzimat Dönemi sonras nda buyur etmifl olsak gerek. Ama tür olarak geçmifli yüzy llar öncesine uzanmakta. Günümüze ulaflan belgelere göre ilk fabllar Frigler taraf ndan yazılm fl. Hititler de tafl tabletlere yazd klar fabllar bir güzel resimlemifller. Uzak geçmiflteki en ünlü fabl yazarlar Ezop, La Fontaine [3] ve kimli i konusunda farkl görüfller öne sürülen Beydaba. Tabii Mevlana n n [4] Mesnevi sindeki hayvan hikayeleri ile divan flairi fieyhi nin [5] Bir eflek var idi zaif ü nîzar / Yük elinden kat flikeste vü zâr ( Zay f bir eflek vard / Yük çekmekten anas a lard ) diye bafllayan Harnâme [6] adl ünlü mesnevisini de göz ard etmemek gerek. lk kez, Nihat Sami Banarl n n lise edebiyat derslerinde okutulan Metinlerle Türk ve Bat Edebiyat adl ders kitab nda okudu um Harnâme de bizim edebiyat m zdaki ilk fabl örne i La Fotaine in fabllar, brahim fiinasi [7] taraf ndan çevrilmifl ilk kez dilimize. fiinasi nin çevirilerini Receb Vahyî nin [8] ünlü Rus fabl ustas van Andreyeviç Kr lov dan [9] yapt çeviriler izlemifl. Ahmet Mithat, Ali Ulvi Elöve, Nurullah Ataç, Orhan Veli Kan k, Ömer R za Do rul, Kemal Demiray, M. Fuat Köprülü, Vasfi Mahir Kocatürk, Siracettin Has rc kl - o lu, Sebahattin Eyübo lu da La Fontaine ve Ezop dan çeviri yapan yazarlar m zdan. Tar k Dursun K. La Fontaine ve Ezop dan yapt çeviri- 95
lerin yan s ra van Andreyeviç Krilov dan da çeviriler yapm fl ve hayvanlarla ilgili birçok hikâye yazm flt r. B u arada de erli dostum Yalvaç Ural n La Fonten Orman Mahkemesinde adl eserini de anmak isterim. La Fontaine, fabl n babas olarak kabul edilen ve M.Ö. VI. yüzy lda yaflad varsay lan Ezop un izleyicisi. Ezop da bizim Nasrettin Hoca gibi Gerçekten yaflay p yaflamad tart flmal. Masallar n onun taraf ndan yaz ld na dair kan t yok. lk kez M.Ö. IV. Yüzy lda derlenmifl. M.S. I. Yüzy lda Yunancadan Latinceye çevrilmifl. Yaklafl k bin yüz y l sonra da Jean de la Fontaine'e esin kayna olmufl. Kimi kaynaklarda fabl türünün ilk kez Hindistan da ç kt, ilk yaz l örne in de yazar belirsiz "Pançatantra" masallar oldu u ileri sürülmekte. Tahminen M.Ö. 300 y llar aras nda yaz lm fl. kinci yaz l örnek de yine Hindistan da M.Ö. 300 lü y llarda yaz ld öngörülen Beydaba n n Kelile ve Dimme adl eseri. Bu fablda da ülke yönetimi, felsefe ve e itimle ilgili sorunlar dolayl olarak ele al nm fl ve elefltirilmifl. Her ne kadar Krilov, günümüzden yaklafl k 150 y l önce aksini söylemifl olsa da fabllar günümüzde hâlâ çocuklara yönelik öyküler/masallar olarak de erlendirilmekte. Ben çok küçükken kahramanlar genellikle hayvanlardan oluflan bu öykülerin hayvanlar için yaz ld n, okuma yazma bilmeyen hayvanlar n bu masallar nas l okuyacaklar n, havanlar n birbirlerine karfl ne kadar ac mas z, bencil olduklar n 96
düflünürdüm. Kuzenlerim Ercan ve ncisel ile kedimiz Sarman n kral oldu u kötülere yer olmayan Sarmanya adl bir devlet kurup, büyüklerin anlamayacaklar (!) Sarmanca diye bir dil bile uydurmufltuk. Düflenem rbilyormusunuzungg (!) K James Thurber an mca fabl, günümüzde çok daha önemsenmesi gereken bir edebiyat türü. Çünkü giderek say lar artan Demokleslerin k l çlar bafllar - m z n üzerinde sal n p durmakta. Sansüre karfl en iyi, en güvenli yollardan biri insanlara olan bitenleri hayvanlar arac l ile aktarmak. Bunun yolu da büyük küçük hayvan hikayelerini yeniden yeniden okuyup okutmak ve anlamaya çal flmak. Bu arada iki önemli ustay da anmak isterim: Biri, Fables for our times / Zaman m z n Fabllar adl eseri ile Amerikal usta mizah yazar James Thurber. [10] Di eri de Penguenler Adas gibi müthifl bir eseri bize arma an eden Anatole France.[11] Kimilerince tam anlam yla fabl olarak de erlendirilmese de hayvanlar n (!) dünyas na dair harika bir roman Penguenler Adas. Yolu penguenlerle dolu bir adaya düflen, gözleri iyi seçemedi i için penguenleri vaftiz eden bir papaz yüzünden yaflamlar alt üst olan penguenlerin öyküsü... 1908 y l nda yay mlanan, sana söylüyorum o lum anlayas n gelinim türünden okunmas gereken bir roman... yi okumalar... tekinozertem@butun dunya.com.tr 1-George Orwell, ngiliz Yazar; 1903-1950 2-Türkçede Frans zca kökenli 6500 sözcük vard r. 3-La Fontaine, 1621-1695 4-Mevlâna Celâleddîn-i Rûmî, 1207-1273 5-fieyhi, 1371?-1431-6-Eflek Hikayesi 7- brahim fiinasi, 1826-1871 8-Receb Vahyî, 1867-1923 9- van Andreyeviç Krilov, 1769-1844 10-James Thurber, 1894-1961 11-Anatole France, 1884-1924 97