GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE TÜRKİYE DE SÜRELİ ÇOCUK YAYINLARI Doç. Dr. Suat UNGAN Doç. Dr. Karadeniz Teknik Üniversitesi Fatih Eğitim Fak. Türkçe Eğitimi Bölümü. ungan@ktu.edu.tr Fadime YİĞİT Karadeniz Teknik Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü Doktora Öğrencisi. fadimecanak@gmail.com Özet Bu makalede çocuk edebiyatının gelişmesinde önemli rol oynayan süreli çocuk yayınlarının ülkemizdeki tarihi gelişiminden söz edilmiştir. Araştırmada betimsel tarama modeli kullanılmıştır. Süreli çocuk yayınları ülkemizde 145 yıllık bir geçmişe sahiptir. Süreli çocuk yayınlarının gelişimi cumhuriyet öncesi ve cumhuriyet dönemi olmak üzere iki ayrı başlık altında incelenmiştir. Cumhuriyet öncesi dönemde toplam elli adet süreli çocuk yayını bulunduğu ve yayınları eğitim içerikli olduğu görülmüştür. Cumhuriyet in ilanından sonra süreli çocuk yayınlarının sayısı hızlı bir şekilde artış göstermiştir. Cumhuriyet in ilanından 1950 li yıllara kadar çıkarılan süreli çocuk yayınlarının çocuklarda vatan ve millet sevgisini artırmaya, çocuklara Atatürk ilke ve inkılâplarını benimsetmeye yönelik yayın yaptıkları görülmüştür. 1950 li yıllarda ise çizgi roman dergileri ortaya çıkmış ve oldukça yaygınlaşmıştır. Süreli çocuk yayınlarındaki görselleşme 2000 li yıllara kadar artarak devam etmiştir. Günümüzde çocuk edebiyatı ve çocuk eğitimi bakımından nitelikli olan dergiler mevcuttur. Ancak reklamların ve tüketim çılgınlığının etkisiyle çocuk edebiyatı ve çocuk eğitimi açısından niteliksiz birçok süreli yayının olduğu da görülmüştür Anahtar Kelimeler: Süreli çocuk yayınları, çocuk edebiyatı. Periodical Publications for Children in Turkey from Past to Present Abstract This paper discusses the historical development of periodical publications for children in our country which play a significant part in development of children s literature. Descriptive survey model was applied in the research. Periodical publications for children have a history of 145 years in our country. Development of periodical publications for children was examined under two separate titles as prerepublic and republic periods. 184
It was found that there were fifty periodical publications for children in total and contents of which were educational in the prerepublic period. Number of periodical publications for children showed a rapid increase after the announcement of the republic. It was seen that the periodicals published for children from the announcement of the republic to 1950s had contents aimed at enhancing love for the country and the nation in the children, and helping them adopt Ataturk s principles and reforms. Comics emerged and became quite widespread in 1950s. Visualization in periodical publications for children increasingly went on until 2000s. Magazines qualitative in terms of children s literature and children s education are available in our day. Nevertheless, one can also see that a lot of periodicals are available as well, unqualified in terms of children s literature and children s education because of advertisements and consumption craze. Keywords: Periodical publications for children, children s literature. GİRİŞ Çocuk edebiyatının gelişmesinde önemli rol oynayan süreli çocuk yayınlarında çeşitli hikâyeler, masallar, roman tefrikaları, okul derslerine yardımcı bilgiler, bilmeceler, çocuk oyunları, kitap ve diğer tanıtımlar yer alır. Süreli çocuk yayınları; çocuğun sanat ve spor etkinliklerini, bilimsel gelişmeleri takip etmesini sağlar ve güncel olaylar ile okulda öğrendiği bilgiler arasında bağlantı kurmasına yardımcı olur. Ayrıca çocukların ilgi ve yeteneklerini keşfetmelerine katkıda bulunur ve yeteneklerini sergileyebilecekleri bir alan oluşturur. Süreli çocuk yayınları böylece çocuğun kişilik gelişimine de katkıda bulunur. İşlevleri göz önünde bulundurulursa ne denli ciddi bir iş olduğu görülen süreli çocuk yayıncılığı uzmanlık gerektiren bir sektördür. Çocuk psikolojisi, çocuğun bilişsel ve dil gelişimi dikkate alınarak yapılan yayıncılık başarıya ulaşabilirse çocuğun gelişimine katkıda bulunabilir. Bu yüzden süreli çocuk yayınlarının yazar kadrosu ve eğitimci kimliği de önemlidir. Günlük, haftalık, aylık, yıllık çıkan yayınlar süreli çocuk yayınlarını oluşturmaktadır. Bu durumda süreli yayın ifadesinin gazete, dergi vb. için kullanıldığı görülmektedir. Süreli yayınların gazete dışındaki en önemli türü olan dergiler için eskiden mecmua adı kullanılırdı. Ülkemizde dergi veya mecmua ismi; kitaba yakın olan yılda en çok üç, dört kez yayımlanan revue, review lardan, haftalık ya da on beş günde bir yayımlanan ve gazeteye yakın olan magazin ler için de kullanılmaktadır. Çocuklara yönelik çıkarılan dergiler için de bu isimlendirme geçerli olmaktadır (Güney, 1993). Bu yüzden çalışmada da süreli çocuk yayınları için daha çok çocuk dergileri ismi kullanılacaktır. Çocuk dergilerinin bugünkü anlamda bir okuma aracı olarak Avrupa da ortaya çıkışı 1722 yılında yayımlanan Leipziger Wochenblatt für Kinder adlı dergi ile olmuştur. Batı dan yaklaşık bir buçuk asır sonra (1869) ülkemizde ilk çocuk dergisi yayımlanmıştır. Nitekim bu dönemde Osmanlı Devleti gerileme ve çöküş sürecine girmiş, çıkış yolunu eğitim ve kültür alanında yenilikler yapmakta aramaya başlamıştır (Şimşek, 2001). Görüldüğü üzere bizde de çocuklar için çıkarılmış süreli yayınların oldukça eski bir tarihi vardır. 185
Araştırmanın Amacı ve Önemi Süreli çocuk yayınları yayınlandıkları dönemde meydana gelen olayları, dönemin düşünce ve yaklaşımlarını, temel sorunlarını yansıtan en önemli yazılı kaynaklardan biridir. Süreli çocuk yayınlarında toplumsal ve bilimsel gelişmeleri, toplumun çocuğa ve eğitime bakış açısını da görmek mümkündür (Güler, 2006). Geçmişten günümüze süreli çocuk yayınları kronolojik olarak incelenirse çocuğa verilen önem, eğitim alanındaki gelişmeler ve kültürel gelişmeler açıkça görülebilir. Bu nedenle makalede çocuk edebiyatının gelişmesinde önemli rol oynayan süreli çocuk yayınlarının ülkemizdeki tarihi gelişiminden söz edilecektir. Daha önce yapılan benzer çalışmalarda genellikle ilk derginin (1869) çıkışından 19131914 yıllarına kadar; Tanzimat tan Cumhuriyet in kuruluşuna ya da 1923 ten günümüze gibi dönemler incelenmiştir. Araştırmanın farklılığı ve önemi ilk süreli çocuk yayınından günümüze değin yayımlanmış süreli çocuk yayınlarının genel incelemesinin yapılmasıdır. Araştırmanın Yöntemi Bu araştırmada betimsel tarama modeli kullanılmıştır. Tarama modelleri, geçmişte ya da hâlen var olan bir durumu var olduğu şekliyle betimlemeyi amaçlayan araştırma yaklaşımlarıdır. Genel tarama modelleri, çok sayıda elemandan oluşan bir evrende, evren hakkında genel bir yargıya varmak amacı ile evrenin tümü ya da ondan alınacak bir grup üzerinde yapılan tarama düzenlemeleridir (Karasar, 2012). Sosyal ve kültürel alandaki gelişmeler şüphesiz ki siyasal gelişmeler ile etkileşim hâlindedir. Bu gelişmeleri incelerken aralarındaki ilişki göz ardı edilirse isabetli bir inceleme yapılamaz. Bu yüzden ülkemizde süreli çocuk yayınlarının tarihi gelişimini iki ayrı başlık altında incelemek yerinde olacaktır: Cumhuriyet öncesi süreli çocuk yayınları ve Cumhuriyet dönemi süreli çocuk yayınları. Cumhuriyet Öncesi Süreli Çocuk Yayınları Osmanlı Devleti nde süreli çocuk yayınların başlaması Avrupa daki hızlı ilerlemeye ayak uydurmak için pek çok yenileşme hareketinin yapıldığı Tanzimat Dönemi ne rastlar. Osmanlı, birçok alanda yenilik yapma yoluna giderken geleceğin teminatı olan çocukların eğitimini de göz ardı etmemiştir. Yenileşme hareketleriyle birlikte çocuğun yetişkinlerden ayrı bir dünyası olduğu görülmüş ve çocuk ayrı bir birey olarak kabul edilmeye başlanmıştır. Bu yüzden halkın geleceğinin güvencesi olan çocukları yenileşme hareketinden haberdar etmek ve onları bu sürece ortak etmek amacıyla süreli çocuk yayınları kullanılmıştır (Bayram, 2005; Şimşek, 2001). Tanzimat dönemindeki süreli çocuk yayınlarının birinci amacı eğitim olmuştur. Dergiler genellikle, çocukların derslerini aksatmaması için okulların tatil olduğu perşembe ya da cuma günleri yayımlanmıştır. Zor şartlar altında yayın hayatlarını sürdüren dergiler abone sistemini benimsemişlerdir (Yanar, 2001). Tanzimat dönemindeki çocuk dergileri ilk olmaları ve kendilerinden sonraki dergilere örnek teşkil etmeleri bakımından önemlidir. Ancak Tanzimat döneminde yayımlanan çocuk dergi ve gazetelerinin uzun soluklu olmadığı görülmektedir. Tanzimat döneminde süreli çocuk yayınları arasında en uzun soluklu olanı ilk çocuk dergisi Mümeyyiz dir. Mümeyyiz aynı adla yayımlanan bir gazetenin haftalık eki olarak Cuma günleri yayımlanmıştır. İlk sayısı 15 Teşrini Evvel 1869 da (Hicrî 9 Recep 1286), son sayısı 14 Teşrini Evvel 1870 de (Hicrî 19 Recep 1287) olmak üzere toplam 49 sayı yayımlanmıştır. 186
Çocukların ilgisini çekmek için Mümeyyiz in her sayısı pembe, yeşil, turuncu, kahverengi, yavruağzı, sarı, mavi, mor ve bunların tonları gibi birbirinden farklı renklerde basılmıştır. Derginin ilk sayfasında Çocuklar için gazetedir. cümlesi bulunmaktadır. Derginin yıllık aboneliği kırk, altı aylık aboneliği yirmi beş, üç aylık aboneliği ise on beş kuruştur. 215 mm x 290 mm boyutlarında olan dergide yazılar iki sütun hâlinde yerleştirilmiştir. Derginin 41 sayısı dörder sayfa, 8 sayısı sekizer sayfa hâlinde yayımlanmıştır (Bayram, 2005). İlk Türk çocuk dergisi Mümeyyiz de eğitimle doğrudan ilişkili konulara yer verilmiştir. Bayram (2005), yaptığı çalışmada Mümeyyiz dergisinin hedef kitlesinin ilköğrenim çağındaki çocuklar olduğunu belirtmiş ve derginin içeriğini on iki başlık altında incelemiştir: gazeteyle ilgili notlar, duyurular, haberler; zekâ soruları ve cevapları; haber metinleri; reklâm ve duyurular; latifeler; mektuplar (varakalar); hikâyeler; fabl ve masallar; nasihat ve uyarı metinleri; ansiklopedik metinler; ahlakî metinler; öğretici metinler. Görüldüğü üzere içeriği zengin olan dergi; çocukların öğrenimine katkı sağlayan, çocukları eğlendiren ve eğiten niteliktedir. Ayrıca Mümeyyiz de oldukça sade bir dil kullanılmıştır. Aşağıdaki fıkra Mümeyyiz dergisinde kullanılan dile örnek teşkil etmesi bakımından önemlidir: Feylosofun biri kırda gezinirken görür ki biri karşısına bir nişân koyarak ok atıyor. Fakat ok atmak fenninde mahâreti olmadığından attığı oklar gâh sağa ve gâh sola düşer ve bu cihetle iki taraftan gitmek muhâtaralı görünür idi. Bu cihetten feylosof, hemen gidip okçunun nişân aldığı yere oturmuş ve İşte bundan başka bir selâmeti mahal bulamadım. demiş. (Mümeyyiz, S:31 den aktaran Bayram, 2005: 489) Mümeyyiz dergisinden söz ederken belirtilmesi gereken bir diğer husus ise derginin o yıllarda çocukları ödüllendirerek motivasyonlarını artırmasıdır. Kür (1993) ün belirttiği üzere sual adı altında yayımlanan bilmecelere doğru cevap veren çocukların isimleri dergide yayımlanmaktadır. Mümeyyiz in yukarıda söz edilen olumlu özelliklerinin yanı sıra birtakım eksikleri de bulunmaktadır. Küçük dizgi hataları, yazım ve noktalamayla ilgili bazı yanlışlıkların olduğu bilinmektedir. Örneğin tırnak işareti yerine yay ayraç, soru işareti yerine nokta kullanıldığı görülmektedir. Bunlara dayanarak Şinasi nin Şair Evlenmesi eserinde ilk kez kullanılan noktalama işaretlerinin henüz tam olarak yerleşmediği yorumu yapılabilir (Bayram, 2005). Mümeyyiz den sonra yayına giren Hazinei Etfal (1873), Sadakat (1875), Etfal (1875), Ayine (1875) adlı süreli yayınlarda edebiyat kaygısı bir tarafa itilmiş; çocuklara ahlaklı, faziletli insan olmayı öğütleyen yazılara yer verilmiştir. Edebi ürün açısından yeterli nitelikte olmasa da edebiyata eğilim göstermesi bakımından Mehmet Şemseddin in 1876 yılında çıkardığı Arkadaş dergisi mühimdir (Okay, 2006). Kısmen Osmanlıca ve deyimlere rastlanmasına rağmen, Arkadaş dergisi o dönemin en sade çocuk dergileri arasındadır. Mehmet Ziya Bey tarafından çıkarılan Çocuklara Kıraat 20x27 boyutlarında hazırlanmış ve on beş günde bir yayımlanmıştır. Derginin18 sayısı bulunmaktadır (Yalçın ve Aytaş, 2005). 1883 yılında yayına başlayan dergi resimlidir ancak bir süre sonra Dostlardan gelen istekler yönünde, bundan böyle dergiye hayvan ve insan resimleri koyamayacağını belirtir (Kür, 1993: 110). Daha sonra Mehmet Şemseddin in Çocuklara Ta lim dergisinde hayvanları tanıtmak için resimler kullanılır (Şimşek, 2012). Çocuklara Ta lim 15x24 cm boyutlarında olup çocuklara Türkçenin öğretimi ve yazım kurallarının pekiştirilmesi amacı taşımaktadır (Yalçın ve Aytaş, 2005). Sultan Abdulaziz dönemindeki çocuk dergilerinde padişaha övgüler yoğun değildir; ancak Abdulhamit döneminde padişaha övgülerin arttığı görülür. Padişaha methiyeler düzmek 187
konusunda dikkati çeken ilk dergi 1887 yılında yayımlanan Çocuklara Ta lim dir. 1887 yılından sonra çocuk dergilerindeki yazılar tatsızlaşır ve dil ağırlaşır. Bu durumu en iyi gözlemleyebileceğimiz dergiler, Mehmet Şemseddin in beş yıl arayla çıkardığı ve tek başına yazarlığını sürdürdüğü dergilerdir: Arkadaş (1876), Çocuklara Arkadaş (1882), Çocuklara Ta lim (1887). Bu dergilerde git gide Türkçe sözcükler azalmış ve dil ağırlaşmıştır (Kür, 1993). Padişaha övgüler yağdırmak konusunda kendinden önceki ve sonraki tüm dergilerin üstünde olan süreli çocuk yayını ise Çocuklara Mahsus Gazete dir. 18961908 yılları arasında yayımlanan Çocuklara Mahsus Gazete 626 sayı yayımlanarak eski harfli süreli çocuk yayınlarının en uzun ömürlüsü olmuştur. Dergide dil bilgisi, fen, spor, ahlak gibi çeşitli konularda yazılara yer verilmiştir (Okay, 2006). Bu derginin kendinden öncekilerden bir diğer farkı ise ilk kez kız adını kullanmış olmasıdır. Daha önceki dergilerde dergi adlarının altında etfâli vatan (vatan çocukları) gibi sözler bulunur ve hitaplar daima Beyler, Efendiler olurdu. Bu dergide ise başlığın altındaki yazıda Zükur ve inas etfâli vatan (erkek ve kız vatan çocukları) ifadesi yer almaktadır (Pınarcı, 2013). 1897 de Ahmet Mithat Efendi nin Selanik te çıkardığı Çocuklara Rehber, 166 sayı yayımlanarak eski harflerle basılmış dergiler arasında en uzun ömürlü olan ikinci dergi olmuştur (Okay, 2006). Sade bir dille hazırlanmış olan dergi eğitici bir nitelik taşır. Mustafa Necati nin 1904 yılında çıkardığı Çocuk Bahçesi adlı dergi ahlaki yönü ön plana çıkarmasıyla dikkati çeker. 43 sayı çıkarabilen dergide büyükler için de nasihatler mevcuttur. İkinci Meşrutiyet döneminde devletin geleceğinin eğitimde olduğu anlaşılmış ve eğitimde Batılılaşma kendini iyiden iyiye hissettirmiştir. Ayrıca Kür (1993), İkinci Meşrutiyet in ilanından sonra çocuk dergilerinde çocuk hakları, kadın hakları gibi konular da yer almaya başladığını belirtir. Bu durum siyasi ve sosyal gelişmelerin çocuk dergiciliğinde gözlemlenebileceğinin bir kanıtıdır. 1909 da Mehmet Faik tarafından yayımlanan Arkadaş Dergisi nin yazı kurulunda Serveti Fünun yazar ve şairleri bulunmaktadır. Tevfik Fikter, Cenap Şahabettin, Fazıl Ahmet, Hüseyin Suat, Celal Şahin gibi şairlerin çocuklar için şiir yazmaları, Serveti Fünun edebiyatçılarının çocuklara verdiği önemi göstermektedir. Okay (2006), 94 sayı çıkartılarak İkinci Meşrutiyet döneminin en uzun soluklu çocuk dergisinin Çocuk Dünyası olduğunu belirtir. TürkçüTurancı bir çizgide sade bir dille yayın yapan Çocuk Dünyası, 1913 yılında yayın hayatına başlamıştır. Aynı yıl Çocuk Yurdu, Mektepli, Çocuk Duygusu ve Türk Yavrusu dergileri de yayımlanmıştır. Mektepli dergisi diğer dergilerden farklı olarak öğrenci yazılarına da yer vermiştir. Türk Yavrusu, Türk adının kullanılarak yayımlandığı ilk çocuk dergisi olma özelliğine sahiptir. Dergi, Türk Kütüphanesi tarafından Gündüz Alp imzalı kişinin sahipliğinde yayımlanmıştır. 1914 yılında haftalık çıkarılan ve hedef kitlesi okul öncesi çocuklar olan Çocuk Dostu ise kısa cümlelerin bulunduğu, bol resimli bir dergidir (Yalçın ve Aytaş, 2005). Görüldüğü üzere 19131914 yıları çocuk dergilerinin çok yaygınlaştığı ve yayımlandığı bir dönem olmuştur; ancak bu dönemdeki süreli çocuk yayınları Tanzimat dönemindekiler gibi kısa ömürlü olmuştur. Bunun yanı sıra Kür (1993), bu dönemde çocuk dergilerinde bir hafifleşmenin de başladığını ifade eder. Eski harfle yayımlanan ilk süreli çocuk yayınları genellikle İstanbul da çıkmıştır. Ancak sayıları az da olsa İstanbul dışında yayımlanmış gazete ve dergiler de mevcuttur. Aile, 188
Çocuklara Rehber, Çocuk Bahçesi gibi dergiler Selanik te; Ciddi Karagöz, Haftalık Çocuk Gazetesi Bursa da; Mektebliler Âlemi, Çocuk Yıldızı İzmir de; Türk Çocuğu Ankara da; Yeni Yol ise sırasıyla Bolu, Akhisar ve İstanbul da çıkmıştır. Cumhuriyet öncesi süreli çocuk yayınlarının isimleri, çocukların hoşlanabileceği ya da çocuklukla ilgili çağrışımlar uyandıran isimlerden seçilmiştir (Durmuş, 2007). Cumhuriyet öncesi süreli çocuk yayınlarının bir diğer ortak özelliği çocuklara Bey, Beyefendi diye hitap ederek ve Bir kusurumuz varsa af ola gibi tümceler kullanarak çocuklara saygı göstermeleridir. Çocukları memleket meseleleriyle ilgilenmeye alıştırmak için savaş haberleri, memleket meseleleri ele alınmıştır. Ayrıca dergilerde sıkça beyuşak, zenginfakir ilişkilerine yer verilmiştir. Sömürülen insanlar namuslu, güvenilir, gözü pek; sömüren insanlar ise acımasız, güvenilmez olarak tanıtılmıştır (Kür, 1993). Cumhuriyet öncesi süreli çocuk yayınlarının dilinde ve imlasında kararsızlıklar bulunmakta, kullanılan dil çocukların anlama becerilerinin üstündedir. Resimler incelendiğinde özgün çizgiler yerine yabancı dergilerden direkt alınan veya onlara benzetilmeye çalışılan resimler olduğu görülür. Ayrıca dergilerin büyük çoğunluğu siyasi, sosyal çalkantılar ve savaşlar yüzünden düzenli, istikrarlı çıkmamıştır (Yalçın ve Aytaş, 2005). Fakat çocukların ilgi ve ihtiyaçlarını karşılayacak nitelikte şiir, roman, öykü ve karikatürlere yer vererek çocuk edebiyatının gelişmesine de katkı sağlamışlardır (Demircan, 2006). Genel bir değerlendirme yapıldığında Cumhuriyet öncesinde toplam elli adet süreli çocuk yayını olduğu görülür ki bu sayı dönem şartları göz önünde bulundurulursa azımsanamayacak niceliktedir. Süreli çocuk yayınları ile Cumhuriyet öncesinde çocukların eğlence ihtiyaçları karşılanmış, Türk aydınları arasında çocuk edebiyatının önemi ve gerekliliği konusunda bir bilinç oluşturulmuş ve Türk çocuk edebiyatının temelleri atılmıştır (Şimşek, 2012). Kür (1993) Cumhuriyet öncesi çocuk dergilerini okuyan çocukların ileride Kurtuluş Savaşı nı yapan yetişkinler olacağını hatırlatır ve bu dergilerin ne kadar önemli bir başarıya imza attıklarını vurgular. Cumhuriyet Dönemi Süreli Çocuk Yayınları Tanzimat Fermanı nın ilanından Cumhuriyet e kadar geçen seksen dört yıllık sürede toplam elli adet süreli çocuk yayını yayımlanmasına rağmen 1923 ten 1940 a kadar geçen on yedi yıllık sürede toplam otuz altı süreli çocuk yayınının yayımlandığı anlaşılmaktadır. Bu bilgiler Cumhuriyet in ilanıyla süreli çocuk yayınlarının ne denli önemsendiğini ve nasıl bir ilerleme gösterdiğini gözler önüne sermektedir. Bu yüzden Cumhuriyet dönemini, Cumhuriyet öncesi dönemden ayrı değerlendirmek gerekmektedir. Cumhuriyet in ilk yıllarında yayımlanan süreli çocuk yayınlarında her türlü bilgiyi yer verilerek ideal çocuk yaratılmaya çalışılmıştır (Gençel, 1984). Cumhuriyetle birlikte kimi yazarlar Atatürk ü tanıtmak, kimisi Cumhuriyetin yeni değerlerini halka benimsetmek, kimisi çocukları eğlendirmek ve eğitmek, kimisi çocuk ve gençlerde vatan sevgisini pekiştirmek gibi görevleri kendilerine amaç edinmişlerdir. Çocuk için süreli yayınlarda bu anlayıştan nasibini almıştır. 1 Kasım 1928 de Latin Alfabesi nin kabul edilmesiyle çocuk dergilerinin hem sayıları hem de baskı sayıları artmıştır. Şirin (2000), yeni Türk (Latin) harflerinin kabulünün yayın yaşamına bir canlılık getirdiğini, çocuklara özgü telif, çeviri ve uyarlama yapıtların yayımı için gerek ilgili devlet kurumlarının, gerek özel yayınevlerinin dikkate değer girişimlerde bulunduklarını dile getirmiştir. 19231940 yılları arasındaki çocuk gazete ve dergilerinin basım yerleri incelendiğinde çoğunluğunun (29 adet) İstanbul da basıldığı ve süreli çocuk yayınlarının hemen hemen 189
yarısının (15 adet) haftalık yayımlandığı görülmektedir. Fakat 10 adet derginin yayın aralığı bilinmemektedir. 19231940 yılları arasında çocuk gazete ve dergilerinin sahiplerine baktığımızda iki isim dikkat çekmektedir. Bu isimlerden birincisi Haftalık Resimli Gazetemiz, Resimli Mecmua, Ateş, Yavrutürk ve Binbir Roman adlı beş adet çocuk gazete veya dergisi yayımlayan Tahsin Demiray dır. Diğeri ise Çocuk Sesi, Afacan ve Gelincik adlı üç adet süreli çocuk yayını çıkaran M. Faruk Gürtunca dır. Bu iki ismin dikkat çeken bir diğer ortak özelliği ise öğretmenlik eğitimi almaları ve bu mesleği icra etmiş olmalarıdır. Himayei Etfal Cemiyeti, sonraki adıyla Çocuk Esirgeme Kurumu, Gürbüz Türk Çocuğu adıyla bir dergi yayımlamıştır. Gürbüz Türk Çocuğu ; çocuklar için masallar, hikâyeler, tefrikalar, şiirler, fabllar ve eğlendirici sayfalar yayımlamış, bilinçli bir Türk vatandaşı yetiştirmeyi hedeflemiştir (Sınar, 2006). Sahibi ve başyazarı Mehmet Sami Karayel olan Mektepli gazetesi yayımlamış olduğu yazılarla, düzenlediği etkinliklerle ve çocuklara sesleniş biçimiyle Cumhuriyetçi, idealist, sağlıklı ve yenilikçi bir çocuk profili çizmiştir. Mektepli ; çocukların gereksinimlerini karşılamanın yanı sıra onların dünyasını ilgilendiren haber, olay ve bilimsel gelişmelerin yansıtıldığı bir iletişim aracıdır (Şahin, 2009). Yalçın ve Aytaş (2005) a göre Cumhuriyet kuşaklarını etkileyen önemli süreli çocuk yayınlarından bazıları Çocuk Sesi (1928), Afacan Arkadaş (1928), Mektepli (1928), Çocuk ve Rüya (1928)dır. 1923 1940 yılları arasında yayın hayatına giren otuz altı adet süreli çocuk yayınının adı, yayın yılı, basım yeri, yayın aralığı ve sahibi Tablo 1 de gösterilmiştir. Tablo 1. Cumhuriyet in İlanından 1940 Yılına Kadar Yayın Hayatına Giren Süreli Çocuk Yayınları Dergi / Gazete Yayın Yılı Basım Yeri Yayın Aralığı Sahibi Çocuk Postası 1923 İstanbul Şübbân 1923 İstanbul Recai Talebe Mecmuası 1923 İstanbul 15 günlük Hikmet Arif Genç Mektepliler 1924 İstanbul 15 günlük Muallim Ahmet Hilmi Haftalık Resimli Gazetemiz 1924 İstanbul Haftalık Tahsin Demiray Resimli Dünya 19241925 İstanbul Orhan Seyfi Resimli Eytâm Mecmuası 1925 İstanbul Hamid Nuri Resimli Mecmua 1925 İstanbul Tahsin Demiray Sevimli Mecmua 1925 İstanbul M. Zekeriyya (Sertel) Yeni Yol 19251926 İstanbul Haftalık Muallim Nedim Tuğrul Çiçek 1926 İstanbul 15 günlük Ruhi Gürbüz Türk Çocuğu 19261928 İstanbul Aylık Dr. Fuat Mehmet Çocuk Dünyası 1927 İstanbul Haftalık Annelere ve Çocuklara 1927 Yıllık Himayei Etfal Salnâme Cemiyeti Çocuk Yıldızı 1927 İzmir Haftalık Çocuk Sesi 1928 Gençlik 1928 İstanbul Aylık Cemal Altun Kalem Bulgaristan 15 günlük Ahali Yurdu Hacıyatmaz İstanbul Diken Neşriyatı 190
Mektepli Gazetesi 19321935 İstanbul Haftalık M. Sami Karayel Şen Çocuk 19321933 İstanbul 15 günlük Mehmet Şükrü Çocuk Sesi 19321937 İstanbul Haftalık M. Faruk Gürtunca Afacan 19341939 İstanbul Haftalık M. Faruk Gürtunca Çalışkan Çocuk 19341935 İstanbul Haftalık Refik Emin Oklahoma 19351955 İstanbul 15 günlük Alaadin Kıral Olgun Çocuk 1935 İstanbul Haftalık Burhan Bilbaşar Ateş 19361938 İstanbul Haftalık Tahsin Demiray Çocuk 19361948 Ankara Haftalık Fuat Umay Gelincik 1936 İstanbul M. Faruk Gürtunca Öğretmen İleri 19361937 İstanbul Düzensiz N.Bilbaşar B.Atasayar Yavrutürk 19361942 İstanbul Haftalık Tahsin Demiray Yeni Kültür 19361945 Ankara Aylık Kâzım Namî Duru Cumhuriyet Çocuğu 19381939 İstanbul Haftalık Zahide Tan Çocuk Gazetesi 1938 İstanbul M. Muzaffer Asrın Çocuğu 19391940 İzmir Haftalık Süha Tükel Binbir Roman 19391952 İstanbul Haftalık Tahsin Demiray (Alpay, 1980: 178180) Çocuk Haftası, Yavrutürk ve Türkiye Çocuk Esirgeme Kurumunun 1953 yılında çıkardığı Çocuk ve Yuva dergiler 19401950 yıllarında süreli çocuk yayınlarına çok büyük katkılar sağlamışlardır. 23 Nisan 1945 tarihinde çocuk dergiciliğinde önemli bir adım olarak kabul edilen Doğan Kardeş dergisi yayımlanmıştır. Dergi, Yapı Kredi Bankasının kurucusu Kazım Taşkent tarafından hayatını kaybeden oğlu Doğan Taşkent anısına çıkarılmıştır. Gülten Dayıoğlu, Aziz Nesin, Erhan Bener, Nezihe Meriç, Muzaffer İzgü; Akşit Göktürk, Tomris Uyar; Ümit Yaşar, İlhan Geçer, Hasan Latif Sarıyüce, Ahmet Kutsi Tecer gibi önemli yazar, çevirmen ve şairler Doğan Kardeş bünyesinde toplanmıştır. Doğan Kardeş ; baskı kalitesiyle, pedagojik düzeyiyle ve öğrencilere verilen kaliteli bilgilerle geniş bir okur kitlesine ulaşmış, kendinde sonraki pek çok dergiye örnek olmuştur (Yalçın ve Aytaş, 2005). Dergi, çocuklara edebî zevk vermenin yanı sıra sanat alanında yetenekli çocukları da keşfetmiştir. Dünya çapında tanınmış müzisyenlerimiz İdil Biret ve Suna Kan ı çocukken keşfeden bu dergidir (Sınar, 2006). 1970 lerde yayın politikasını değiştirerek çizgi romana dönüşen Doğan Kardeş 1978 de yayından kalkmıştır (Alpay, 1983). Enginün (1985: 195) nesiller bu dergi ile yetişmiştir. diyerek Doğan Kardeş dergisinin yıllarca geniş bir okur kitlesine sahip olduğunu vurgular. Uğurlu (1989: 230) ise derginin çocuklara ve çocuk edebiyatına katkısını şu sözler ile anlatmaktadır: Dergi, yayınlarıyla Türkiye genelinde bir okul oldu. Birçok yazar ve çizeri edebiyat ve sanat dünyamıza kazandırdığını dile getirir. Ilgaz (1989: 261) ise Doğan Kardeş dergisi hakkındaki görüşlerini şöyle açıklar: Kendi hesabıma ki Doğan Kardeş de doğruladı çocukların dergilerinde öncelikle kalite beklediklerini söyleyeceğim. Maddi yapısıyla kaliteli bir dergi, çocukta en başta ciddiye alındığın, deyim yanlış kaçmazsa adam yerine konduğu duygusunu uyandırıyor. Bu maddi yapıyı, kaliteli bir içerik le buluşturmak artık yayıncının görevidir. Biz Doğan Kardeş te geleceğimize bağlı kalarak eğitimciliği ön planda tutmaya özen gösteriyoruz. Ancak bunu eğlendirerek yapmaya çalışıyoruz. Doğan Kardeş bütünlüğü buradan 191
kazanıyor ve çocukların beğenisi de derginin şu veya bu bölümlerinden çok bütünlüğüne yöneliyor. Doğan Kardeş in Batı hayranlığı ile tanınan kişiler tarafından yönetildiğini söyleyen Uğurlu (1989), dergiyi kendi toplumundan ziyade yabancı kültürlerin etkisinde olması bakımından eleştirir. Ancak Doğan Kardeş hakkındaki tüm eleştiriler süreli çocuk yayınlarının gelişimine katkı sağlamıştır. 1950 li yıllarda Amerikan kültür politikasının etkisiyle çizgi romanlar diğer dergiler arasında ağırlığını hissettirmeye başlamıştır. 19501960 arası yayına giren elli bir derginin otuz üçü ve 19601970 arası yayımlanan seksen dört derginin elli yedisi çizgi roman türündedir (Gençel, 1984). Pekos Bill, Tarzan, Baytekin, Ten Ten, Teksas, Tommiks vb. çizgi romanlar dergi sayfalarında bolca yer almıştır. Bu yayınların bulunduğu dönem TeksasTommiks dönemi olarak da anılır olmuştur (Bilgin, 1979). Konuları, kahramanları ve adları yabancı olan çizgi romanlar kısa sürede popüler olmuştur. Ofset baskının getirdiği kolaylık ve ucuzluk, bu tür yayınların piyasaya sürülmesini kolaylaştırmıştır. Cumhuriyet dönemi çocuk dergilerinin dolu, ciddi ve çeşitli içeriğinin aksine çizgi roman dergileri boş zaman geçirtmeyi amaçlamaktadır. Şiddet ve savaş içerikli olan bu dönemin çizgi roman dergileri, çocuğun ruh yapısı üzerinde olumsuz etki yaratabilecek niteliktedir (Taş, 2008). Görüldüğü üzere 1950 li ve 1960 lı yıllarda eğitici ve öğretici olma amacını bir kenara bırakarak sadece eğlendirici nitelikte yayın yapan dergilerin sayısı oldukça fazladır. Cumhuriyet dönemindeki çocuk dergilerini, Bankaların çıkardığı çocuk dergileri, gazetelerin çıkardığı çocuk dergileri, kurum ve kuruluşların çıkardığı çocuk dergileri, başlığı altında değerlendirilebilir. Bankaların Çıkardığı Çocuk Dergileri: İlk yıllarda ülkemizdeki çocuk dergilerinin %4 ünü oluştururken 1990 dan sonra %34,8 olmuştur. Bir bankanın eğitim ve kültüre katkısı bankalar yasasının bir hükmüdür. Bankaların çıkardığı çocuk dergilerinden kar amacı gütmemeleri oldukça önemlidir. Ancak eğitim bilimlerinin ve çocuk psikolojisinin yeterince dikkate alınmaması önemli bir eksiklik doğurmaktadır. Ayrıca eğitim uzmanları tarafından denetlenememesi dergilerin beklenen başarıyı göstermesine engel oluşturmaktadır. Değişen genel müdürlerin bu alana verdikleri öneme bağlı olarak dergilerin kalitesi düşmekte veya artmaktadır. Dergileri okuyucu kitlesine ulaştırılması bakımından yetersizlikler de görülmektedir. Çocuklara ve okullara dergilerin dağıtımı konusunda daha özenli olunabilir. Bunlara rağmen çocuk dergileri içinde yayın kalitesi en yüksek olan ve çocukların gereksinimlerine yönelik konuların belirlendiği dergiler, bankaların çıkardığı dergilerdi (Yalçın ve Aytaş, 2005). Akbank tarafından 1975 yılında Başarı adıyla yayımlanan fakat 1980 lerin sonunda Başaralım adıyla yayın hayatına devam eden dergi ile Türkiye İş Bankası tarafından 1978 de çıkarılan Kumbara önemli çocuk dergilerindendir. 1983 te T.C. Ziraat Bankasının yayımladığı Başak Çocuk, 1983 te Şekerbank tarafından yayımlanan ve hâlâ günümüzde yayın hayatına devam eden Şeker Çocuk ve 1989 yılında Türkiye Vakıflar Bankası tarafından yayımlanan Vakıf Çocuk Dergisi dikkat çekmektedir (Şimşek, 2012). 3.2. Gazetelerin Çıkardığı Çocuk Dergileri: Çocuk dergilerinin %10 unu oluştururken 1990 dan sonra bu oran %47,8 olmuştur. Gazetelerin çıkardığı çocuk dergilerinin bayilerde satıldığı ve baskı sayılarının oldukça yüksek olduğu bilinmektedir. Bazı gazeteler ise abonelik yoluyla çocuk dergilerini dağıtmaktadır. Gazetelerin çıkardığı çocuk dergilerinde 192
güncel konulara büyük önem verilmesinden dolayı çocuğun yaşına uygun olmayan, kavrayamayacağı içerikler olabilmektedir. Ele alınan konular çocuğun psikolojik gelişimi ve dil gelişimi dikkate alınarak işlenmesi gerekir. Ancak gazeteler bunun aksine sahip oldukları siyasal görüşleri ve inançları çocuklara benimsetme amacını gütmektedir (Yalçın ve Aytaş, 2005). Milliyet yayınlarının 1972 de haftalık olarak çıkardığı Milliyet Çocuk, 1982 de yayımlanan Milliyet Kardeş ve Ekim 2001 den beri Yalvaç Ural ın yönetiminde çıkarılan Miço sevilen çocuk dergilerindendir. 1977 yılında Tercüman gazetesi tarafından yayımlanmaya başlanan Tercüman Çocuk dergisinin yayın hayatı gazetenin kapanmasıyla sona ermiştir. Türkiye gazetesinin çıkardığı Türkiye Çocuk dergisi 15 Kasım 1981 tarihinden beri kesintisiz olarak yayımlanmaktadır. Türkiye Çocuk yönetimi dergiyi şöyle tanımlamaktadır: Yayına başladığı tarihten günümüze kadar milli ve manevi değerlerimize önem veren, çocuklarımızı ve gençlerimizi kendi öz kültürünü, tarihini, medeniyetini, vatanını, milletini seven ve onlara layık olmaya çalışan nesiller olarak yetiştirmeye çalışan bir yayındır (URL4, 2014). Kurum ve Kuruluşların Çıkardığı Çocuk Dergileri: Oranları %86 iken daha sonraları %17,4 e düşmüştür. Kurum ve kuruluşların çıkardığı nitelikli dergiler bulunmaktadır. Kültür Bakanlığı tarafından 1992 yılında yayımlanan Elma Şekeri de kurum ve kuruluşların çıkardığı önemli çocuk dergilerindendir. Günümüzde de yayın hayatına devam eden Diyanet Çocuk Dergisi, Bilim Çocuk, TRT Çocuk Dergisi vb. kurum ve kuruluşların çıkardığı nitelikli dergilerdendir. Diyanet İşleri Başkanlığının 1979 dan bu yana yayımladığı Diyanet Çocuk Dergisi günümüzde de yayın hayatına devam etmektedir. İlk sayıları üç ayda bir çıkan dergi 5. sayıdan sonra iki ayda bir yayımlanmış daha sonraları ise ayda bir yayımlanmaya başlanmıştır. Hedef kitle olarak ilkokul öğrencileri seçilmiştir ve Diyanet İşleri Başkanlığının yasalarla tanınan görevleri çerçevesinde dini ve ahlaki bilgiler verilmektedir (Yalçın ve Aytaş, 2005). Türkiye de özellikle 1990 larda dergi çeşidi artış göstermiştir. Sayılgan ve Sayılgan (2005) a göre bu artış 1980 lerden sonra başlayan tüketim çılgınlığı ve bunları destekleyen reklamlar sayesinde olmuştur. Ayrıca 1990 ların başından itibaren baskı teknolojilerinden bilgisayarlı sistemler kullanılmaya başlanması da dergi sayılarının artmasına sebep olmuştur. 1990 larda çocuk dergilerine genel olarak bakıldığında Aydoğan (2005) a göre eğitim işlevinden çok eğlendiriciliğin ve bunun da ötesinde tüketiciliğin öğretilmesinin ön plana geçtiği görülmektedir. Çocukların bilgilendirilmesine ayrılan sayfa sayısı, reklam ve eğlenceye ayrılan sayfa sayısından çok daha azdır. Bu da çocukların yazılı kültürden giderek uzaklaştığı ve bilişsel düzeyde bir okuma gerektirmeyen, bakmaya dayalı görsel kültürle baş başa kalmalarına sebep olmaktadır. Yazılı kültürden uzaklaşıldığının görselliğin önem kazandığının en gözle görülebilecek göstergesi dergilerde, uzun öyküler yerine kısa çizgi romanların, resimlerin, posterlerin yoğunluk kazanmış olmasıdır. 1990 dan sonra Donald Amca, Disney Dünyası, Şirinler, Barbie, Power Rangers, Batman, Swing, Red Kit gibi çocukların tutkun oldukları çizgi film karakterlerinin sun duğu öyküler, bilmeceler ve boyama, çıkartma bölümleri ile süslü dergiler yayımlanmıştır. Dergiler bu karakterlerin oyuncaklarını ya da çıkartmalarını da ek olarak vererek daha cazip duruma gelmeye çalışmışlardır (Taş, 2008). Fakat bunların dışında çocuk 193