TEKNİK BÜLTEN NO: 35

Bakanlık Yayın No : 300 Müdürlük Yayın No : 46 ISSN 1300-9508 İZMİR İLİNDE ORMAN KAYNAKLARINA İLİŞKİN İŞLEV ÖNCELİKLERİNİN BELİRLENMESİ Determination of the Function Priorities of Forest Resources in İzmir (ODC: 903) PROJE DANIŞMANI Prof. Dr. Uçkun GERAY HAZIRLAYANLAR Prof Dr. Uçkun GERAY İsmail ŞAFAK Dr. Ersin YILMAZ Özgür KİRACIOĞLU Hadiye BAŞAR TEKNİK BÜLTEN NO: 35 T.C. ÇEVRE VE ORMAN BAKANLIĞI EGE ORMANCILIK ARAŞTIRMA MÜDÜRLÜĞÜ EGE FORESTRY RESEARCH INSTITUTE İZMİR - TÜRKİYE

ÖNSÖZ Ocak 2001 de başlayan Türkiye Ulusal Ormancılık Programı çalışmasında temel alınan beş rapordan biri Ormancılık Kurumları Raporu dur. Prof. Dr. Uçkun Geray ın yazdığı raporun ele alındığı çalıştayda, farklı ormancılık politikalarının düşünülebileceği, mevcut mevzuat ve kurumsal yapının bunların hayata geçirilmesine imkan verdiği, ancak bu politikalar arasından seçim yapılmasının temel ve ayrı bir araştırmayı gerektirdiği tespit edilmiştir. Bu ihtiyacı gidermek üzere, orman kaynaklarının işlevlerine verilen ağırlıkların bilinmesi doğrultusunda İzmir ili bağlamında İzmir İlinde Orman Ürün ve Hizmetlerine Olan Talep ve Beklentilerin Belirlenmesi başlıklı bir pilot çalışmanın gerçekleştirilmesi düşünülmüştür. Orman Bakanlığı Araştırma Planlama Koordinasyon Kurulu Başkanlığı, 2002 yılında, Ege Ormancılık Araştırma Müdürlüğü ile Doğu Akdeniz Ormancılık Araştırma Müdürlüğünün işbirliğinde bu araştırmanın yapılmasını talep etmiştir. Bu araştırma projesinin ilk lideri olan Dr. Zerrin Ay dan sonra İsmail Şafak 2004 yılında proje liderliğine getirilmiştir. Araştırma projesinin adı 2006 yılı ARA Çalışma Grupları Toplantısında İzmir İlinde Orman Kaynaklarına İlişkin İşlev Önceliklerinin Belirlenmesi olarak değiştirilmiştir. Araştırmaya İ.Ü. Orman Fakültesi Ormancılık Ekonomisi Anabilim Dalı eski başkanı, değerli hocam Prof. Dr. Uçkun Geray danışmanlık yapmıştır. Araştırmanın başlangıcından, sonuçlanmasına kadar olan süreçte geniş ufku ve bilgi birikimiyle proje ekibine yol göstermiş, araştırmanın yazım ve düzeltme aşamalarına katılmıştır. Kendisine teşekkür borçluyuz. Projenin özellikle Yöntem ve Bulgular bölümlerinin hazırlanmasında yoğun emeği bulunan Doğu Akdeniz Ormancılık Araştırma Müdürlüğü Araştırma Müdürü ve proje yürütücüsü Dr. Ersin Yılmaz a; ayrıca projenin tamamlanmasında gösterdikleri çabadan dolayı Hadiye Başar ve Özgür Kiracıoğlu na; arazi ve büro çalışmaları boyunca her türlü desteğini esirgemeyen Araştırma Müdürü Ergün Avcıoğlu na, Araştırma Müdür Yardımcısı F. Can Acar a ve Sosyal Ormancılık Araştırmaları Başmühendisi Dr. Fevzi Bilgin e; Müdürlüğümüzden tayin olması nedeniyle proje liderliğinden ayrılan, projenin hazırlanması ve kabul edilmesinde çabası bulunan Dr. Zerrin Ay a; güvenli bir şekilde ulaşımımızı sağlayan şoförlerimiz Recep Çelik ve Arif Adar a; bilgi formlarını cevaplayan tüm ilgi ve çıkar grubu temsilcilerine teşekkürlerimi sunarım. Çalışmanın orman kaynakları yöneticilerine, araştırmacılara ve meslektaşlarımıza faydalı olması dileğiyle. İzmir, Mayıs 2007 İsmail Şafak I

İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ... I İÇİNDEKİLER... II ÇİZELGELER DİZİNİ... IV ŞEKİLLER DİZİNİ... V ÖZ... VI ABSTRACT... VII 1. GİRİŞ... 1 1.1. Kavramsal Çerçeve... 1 1.1.1. Orman Kaynaklarının Ürün ve Hizmetleri (Orman İşlevleri)... 1 1.1.2. Ormancılıkta Amaç Belirlemenin Önemi... 2 1.1.3. Ormancılıkta Planlamanın Önemi... 2 1.1.4. Ormancılıkta İlgi ve Çıkar Grupları... 4 1.2. Araştırmanın Önemi ve Amacı... 5 2. LİTERATÜR ÖZETİ... 9 3. MATERYAL VE YÖNTEM... 13 3.1. Materyal... 13 3.1.1. Verilerin Saptanmasında İzlenen Yöntem ve Süreçler... 13 3.1.2. İlgi ve Çıkar Gruplarının, Orman İşlevlerinin ve Ölçütlerin Belirlenmesi... 14 3.1.3. Bilgi ve Anket Formunun Tanıtımı... 17 3.2. Yöntem... 18 3.2.1. Araştırmada Kullanılan Teknikler... 18 3.2.1.1. AHS Tekniği... 18 3.2.1.2. Ranking (Sıralama) Tekniği... 19 3.2.2. Araştırmada Modelinin Kurulması ve Aşamaları... 20 3.2.2.1. Karar Hiyerarşisinin Kurulması (Adım 1)... 21 3.2.2.2. Öncelik Değerlerinin Belirlenmesi (Adım 2)... 24 3.2.2.3. Karar Seçeneklerinin Öncelik Değerlerinin Belirlenmesi... 25 3.2.3. Duyarlılık Analizleri... 25 4. İZMİR İLİ İLGİ VE ÇIKAR GRUPLARI... 27 4.1. Çevre ve Orman Bakanlığı nın İlgili Birimleri... 27 4.2. Özel Sektör Kuruluşları... 27 4.2.1. Arıcılık İle İlgili İşletme, Dernek veya Birlikler... 27 4.2.2. Doğa Turizmi İle ilgili Seyahat Acenteleri... 28 4.2.3. Odun Dışı Bitkisel Orman Ürünleri Sanayii... 28 4.2.4. Oduna Dayalı Orman Ürünleri Sanayii... 30 4.3. Kamu Kuruluşları... 33 4.4. Meslek Örgütleri... 33 II

4.5. AR-GE Kuruluşları... 33 4.6. Yerel Yönetimler... 34 4.6.1. İzmir Büyükşehir Belediyesi... 34 4.6.2. Belediyeler... 34 4.6.3. Orman İçi Köyler... 34 4.6.4. Orman Kenarı veya Orman Dışı Köyler... 36 4.7. Sivil Toplum Örgütleri... 38 4.7.1. Avcı Dernekleri... 38 4.7.2. Ekoturizm İle İlgili STÖ ler... 38 4.7.3. Yerel Gündem 21 Çalışma Grupları... 41 4.7.4. Kooperatifler... 41 4.7.5. Ormancılıkla İlgili STÖ ler... 43 4.7.6. Çevre, Tarım ve Hayvancılık İle İlgili STÖ ler... 43 4.7.7. Ticaret ve Sanayii İle İlgili STÖ ler... 43 5. BULGULAR... 44 5.1. Karar Vericilerin İlgi ve Çıkar Gruplarına Yönelik Önceliklerinin Belirlenmesi... 44 5.2. İlgi ve Çıkar Grubu Temsilcilerinin Karar Ölçütlerine Yönelik Önceliklerinin Belirlenmesi... 47 5.3. Uzmanların Orman İşlevlerine Yönelik Öncelikleri... 55 5.4. En Uygun Orman İşlevi Öncelik Sıralaması... 58 5.5. Duyarlılık Analizleri... 66 5.5.1. İlgi ve Çıkar Gruplarının Öncelik Değerlerinin Değişimi... 67 5.5.2. Karar Ölçütlerinin Öncelik Değerlerinin Değişimi... 71 6. TARTIŞMA VE SONUÇ... 75 ÖZET... 80 SUMMARY... 81 KAYNAKLAR... 82 EKLER... 85 EK 1... 85 EK 2... 116 III

ÇİZELGELER DİZİNİ Çizelge 3.1. İzmir İli İlgi ve Çıkar Grubu Listesi... 15 Çizelge 4.1. ODOÜ Sanayii Grubundaki İşletmelerin Faaliyet Konuları... 29 Çizelge 4.2. ODOÜ Sanayii Grubundaki İşletmelerin Hammadde Temin Biçimi... 30 Çizelge 4.3. Oduna Dayalı Orman Ürünleri Sanayii Grubundaki İşletmelerin Faaliyet Konuları... 31 Çizelge 4.4. İşletmelerin Hammadde Temin Biçimi... 32 Çizelge 4.5. Oduna Dayalı Orman Ürünleri Sanayii Grubundaki İşletmelerin Kullandığı Yerli Türler... 32 Çizelge 4.6. Orman İçi Köylerin Ormanlardan Faydalanma Durumu... 35 Çizelge 4.7. Orman İçi Köylerin Sorunlarının Dağılımı... 36 Çizelge 4.8. Orman Kenarı veya Orman Dışı Köylerin Ormanlardan Faydalanma Durumu... 37 Çizelge 4.9. Orman Kenarı veya Orman Dışı Köylerin Sorunlarının Dağılımı... 37 Çizelge 4.10. Tarımsal Kalkınma Kooperatiflerinin Kuruluş Amaçları... 42 Çizelge 4.11. Tarımsal Kalkınma Kooperatiflerinin Gelecek On Yıl İçindeki Beklentileri... 42 Çizelge 5.1. Karar Vericilerin İlgi ve Çıkar Gruplarına Yönelik Öncelik Değerleri Ortalaması... 44 Çizelge 5.2. Karar Vericilerin Diğer Kamu Kuruluşlarına Yönelik Öncelik Değerleri Ortalaması... 45 Çizelge 5.3. Karar Vericilerin Meslek Örgütlerine Yönelik Öncelik Değerleri Ortalaması... 46 Çizelge 5.4. Karar Vericilerin Sivil Toplum Örgütlerine Yönelik Öncelik Değerleri Ortalaması... 47 Çizelge 5.5. İzmir ilindeki Çevre ve Orman Bakanlığı Kuruluşları Yöneticilerinin Karar Ölçütlerine Yönelik Öncelik Değerleri Ortalaması... 48 Çizelge 5.6. İzmir deki Özel Sektör Temsilcilerinin Karar Ölçütlerine Yönelik Öncelik Değerleri... 49 Çizelge 5.7. Diğer Kamu Kuruluşu Yöneticilerinin Karar Ölçütlerine Yönelik Öncelik Değerleri Ortalaması... 50 Çizelge 5.8. Meslek Örgütü Temsilcilerinin Karar Ölçütlerine Yönelik Öncelik Değerleri Ortalaması... 51 Çizelge 5.9. Ar-Ge Temsilcilerinin Karar Ölçütlerine Yönelik Öncelik Değerleri Ortalaması... 52 IV

Çizelge 5.10. İzmir deki Yerel Yönetimler Temsilcilerinin Karar Ölçütlerine Yönelik Öncelik Değerleri... 54 Çizelge 5.11. İzmir deki Sivil Toplum Örgütü Temsilcilerinin Karar Ölçütlerine Yönelik Öncelik Değerleri... 54 Çizelge 5.12. Uzmanlar Tarafından Yapılan Karşılaştırmalara Dayalı Olarak Karar Ölçütlerine Göre Orman İşlevlerinin Ortalama Öncelik Değerleri... 56 Çizelge 5.13. Orman İşlevlerinin Öncelik Değerleri ve Sıralamaları... 66 Çizelge 5.14. Duyarlılık Analizi: İlgi ve çıkar Gruplarına Eşit Öncelik Değerleri (1/7 = 0,143) Verilmesi Durumunda Orman İşlevlerinin Öncelik Değerleri ve Sıralamaları... 67 Çizelge 5.15. Duyarlılık Analizi: İlgi ve Çıkar Gruplarına (1-0) Öncelik Değerleri Verilmesi Durumunda Orman İşlevlerinin Öncelik Değerleri ve Sıralamaları... 69 Çizelge 5.16. Duyarlılık Analizi: İlgi ve Çıkar Gruplarına (0-0,167) Öncelik Değerleri Verilmesi Durumunda Orman İşlevlerinin Öncelik Değerleri ve Sıralamaları... 70 Çizelge 5.17. Duyarlılık Analizi: Karar Ölçütlerine Eşit Öncelik Değerleri (1/11 = 0,091) Verilmesi Durumunda Orman İşlevlerinin Öncelik Değerleri ve Sıralamaları.... 71 Çizelge 5.18. Duyarlılık Analizi: Karar Ölçütlerine (1-0) Öncelik Değerleri Verilmesi Durumunda Orman İşlevlerinin Öncelik Değerleri ve Sıralamaları... 72 Çizelge 5.19. Duyarlılık Analizi: Karar Ölçütlerine (0-0,100) Öncelik Değerleri Verilmesi Durumunda Orman İşlevlerinin Öncelik Değerleri ve Sıralamaları... 73 ŞEKİLLER DİZİNİ Şekil 1.1. Orman Kaynaklarının Etkin Yönetiminde Adımlar... 7 Şekil 3.1. Ranking Tekniğinde Kullanılan Dokuz Dereceli Ölçek... 19 Şekil 3.2. Orman Kaynaklarına İlişkin İşlev Önceliklerinin Belirlenmesinde Kullanılan Hiyerarşik Yapı... 22 V

ÖZ Araştırma projesi İzmir ili orman kaynaklarına ilişkin işlev önceliklerinin belirlenmesi amacıyla hazırlanmıştır. Bu amaçla, problem karar verme sürecine katılan orman kaynakları yöneticileri, sektör uzmanları ve ilgi çıkar grupları kapsamında çözümlenmiştir. Çözümlemede Ranking (Sıralama) Tekniği ile Analitik Hiyerarşi Süreci Tekniği kullanılmıştır. Sonuçta İzmir ili orman işlevleri sıralaması elde edilmiş olup, çevresel işlevler birinci önceliği almıştır. Çevresel işlevleri sırasıyla, nitelikli ve bol su üretme işlevi, odun dışı bitkisel orman ürünleri işlevi, turizm işlevi, rekreasyon işlevi, odun hammaddesi üretimi işlevi ve ot ve yaprak faydalanması işlevi izlemektedir. Anahtar Kelimeler: Ormancılık Politikası, Orman İşlevleri, İlgi ve Çıkar Grupları, Çok Ölçütlü Karar Verme Teknikleri, Katılımcılık VI

ABSTRACT The aim of this research was to determine the function priorities of forest resources in İzmir. For this aim, the problem was analyzed by regarding opinion of resources managers who are joining in decision progress, sector experts, public and interest groups. In this analyze, Ranking Technique and Analytic Hierarchy Progress Technique were used. Consequently, in İzmir, the sequence of forest functions was obtained, and environmental functions take the first priority, environmental functions are followed by good quality and abundant water production function, non-wood forest products function, tourism function, wood rawmaterial production function and forage function, respectively. Key words: Forestry Policy, Forest Functions, Stakeholder Groups, Multi-criteria Decision Techniques, Participation VII

1. GİRİŞ 1.1. Kavramsal Çerçeve 1.1.1. Orman Kaynaklarının Ürün ve Hizmetleri (Orman İşlevleri) Orman kaynakları yerküredeki oksijen, su, enerji... döngülerini en çok etkileyen karasal ekosistem işlevi görmektedir. Bu kaynaklar özellikle orman köylerinde, bir toplumsal dayanıklılık ve kararlılık güvencesi olarak da önemli bir etki yaratmakta; toplumun beslenme, kültür, dayanışma, gelenek gibi açılardan kayıplara uğramasını önlemektedir. Bu özellikler orman kaynaklarına öteki sistemlerin dengelerini ve sürdürülebilirliğini güvence altına alan bir ekosistem niteliği kazandırmaktadır (Geray, 1999). Orman işlevleri (fonksiyonları, faydaları, ürün ve hizmetleri) kendi aralarında farklı biçimlerde kapsam ve hiyerarşi sırasına konulabilir yahut farklı başlıklar altında toplanabilir. Dolayısıyla işlevleri gruplandırırken bir şablon vermek mümkün değildir (Geray, 1998). Eraslan (1982) de işlevler; orman ürünleri üretim fonksiyonu, hidrolojik fonksiyon, erozyon önleme fonksiyonu, klimatik fonksiyon, toplum sağlığı fonksiyonu, estetik fonksiyon, tabiatı koruma fonksiyonu, rekreasyon fonksiyonu, ulusal savunma fonksiyonu, bilimsel fonksiyon olmak üzere on başlık altında toplanmıştır. Özdönmez ve ark. (1998) de orman işletmesinden beklenen ürün ve hizmetler; sosyal-politik ve moral hizmetler, yöneticilerin kişisel psikolojileri ile ilgili hizmetler, kamu gereksinmesinin karşılanmasına yönelik hizmetler, ormanların korunmasına ve ekonomik koşullara ilişkin hizmetler biçiminde dört grupta toplanmıştır. Toplumun, orman kaynaklarının söz konusu işlevlerine olan talep ve beklentileri demografik, ekonomik, sosyal, kültürel... gelişim sürecine bağlı olarak zamanla değişmektedir. Örneğin orman kaynaklarına olan talep ve beklentiler, geçmişte ağırlıklı olarak odun hammaddesi üretimi olarak tanımlanırken bunlar günümüzde hem çeşitlenmiş (odun dışı orman ürünleri, rekreasyon, ekoturizm, av ve yaban hayatı, toprak ve su kaynaklarının korunması, karbon depolama, havanın temizlenmesi vb.) hem de farklı ağırlıklar kazanmıştır. Diğer bir ifadeyle ormanların işlevleri toplumsal talep ve beklentiler açısından ele alındığında, tarihsel süreç içinde bazılarının başlangıçtaki önemlerini bugün de koruduğu, bazılarının öneminin azaldığı görülmektedir. 1

Ayrıca işlevlerin bir bölümü sadece yöresel veya bölgesel talebe yönelik iken, diğer bir bölümü ulusal, hatta uluslararası talebe konu olabilmektedir. 1.1.2. Ormancılıkta Amaç Belirlemenin Önemi Orman kaynakları yöneticileri toplumun ürün ve hizmet gereksinimlerini karşılayabilmek için sorumlu oldukları kaynakları planlı bir şekilde yönetmek durumundadır. Ancak bu sayede orman kaynaklarının korunması ve sürdürülebilir yönetimi sağlanabilir. Planlama süreci içerisindeki belirgin aşamalar sorunların ve kaynaklarının tanımlanması, amaç ve hedeflerin belirlenmesi, seçeneklerin değerlendirilmesinde yardımcı olan verilerin toplanması, seçeneklerin belirlenmesi, seçeneklerin karşılaştırılması, en uygun kararın verilmesi biçiminde verilebilir. Özdönmez ve ark. (1998) de amaç belirlemenin önemi, her çeşit planın hazırlanmasında dayanak noktası amaç ya da amaçların saptanmasıdır ifadesiyle vurgulanmaktadır. Kısaca amaç ve hedeflerin belirlenmesi zorunlu olan adımlardır ve doğal olarak ilk sırada yer almaktadır. Doğrudan ya da dolaylı olarak ilgili kişi, grup ve toplumun talep ve beklentileri, orman kaynaklarının amaçlarının, bu da işletme amaçlarının belirlenmesinde etkilidir. Ulusal ormancılığın temel amacı, ülke orman kaynaklarının sürdürülebilir yönetimi ile toplum refahına ve ülkenin sürdürülebilir kalkınmasına optimum katkıların sağlanmasıdır. Özdönmez ve ark. (1998) de orman işletmesinin amacı, işletme sahibinin ve toplumun, orman işletmesinden yerine getirmesini beklediği ürün ve hizmetleri sağlamak olarak belirtilmektedir. Orman işletmesinin amaçları, yetişme ortamı ve işletmenin içerisinde yer aldığı sosyo-ekonomik ve kültürel yapı ile ilişkili olmak zorundadır. O nedenle de orman işletmelerinin tamamında aynı amaç listesi ve aynı ağırlıktaki amaçlar dizisi düşünülemez. İşletme sahibinin beklentileri de bu kapsamın dışında kalmamaktadır. Bu bağlamda orman işletmesinin amacı, bir taraftan toplumun orman ürünlerine ve hizmetlerine olan ihtiyacını optimal koşullarla ve sürekli olarak karşılamak, diğer taraftan da orman sahibine, kamu ya da özel, mümkün olan en yüksek faydayı sağlamak şeklinde tanımlanabilir. 1.1.3. Ormancılıkta Planlamanın Önemi Yukarıda verilen ifadeler ışığında planlama, ormancılığın özünü oluşturmaktadır. Planlama eldeki kaynakları en etkin biçimde kullanarak, belli hedeflere ulaşmak üzere önceden belirlenmiş eylem akışını ortaya 2

koyma sürecidir (Geray, 2002). Bu bağlamda etkili bir planlama önceki dönemlere ait bilgilerin analizini, mevcut duruma ilişkin saptamaları ve geleceğe dönük değerlendirmeleri gerektirmektedir. Orman kaynaklarından beklenen ve talep edilen mal ve hizmet akımlarının, başka deyişle faydaların neler olduğunu belirleyen en üst düzeydeki belgeler ülkenin kalkınma planlarıdır. Kalkınma planlarının hazırlanmasında, hedeflenen sonuç bakımından tutarlılık planlaması, hedefe ulaşma süreci bakımından ise aşamalı planlama yaklaşımı izlenmektedir. Mevcut kaynakları en iyi şekilde tahsis ederek büyüme hızını en yüksek değere ulaştırma yerine, büyüme hızını önceden belirleyip, buna paralel olarak çeşitli mal ve hizmetlere olan talep artışlarını tahmin etme ve bu artışları karşılamak üzere yatırımların sektörel dağılımını gerçekleştirme tutarlılık analizi olarak ifade edilmektedir. Bu işlem uygulamada çeşitli aşamalarda elde edilen sonuçları karşılaştırmayı ve sapmaları düzenlemeyi gerektirdiği için, yönteme aynı zamanda aşamalı planlama denilmektedir. Bu aşamalar makro aşama, sektörel aşama ve işletme (proje) aşamasıdır (Geray, 2002). Ülkemizde kalkınma planları kamu kesimi için emredici, özel sektör için yol gösterici ve teşvik edicidir. Bu nedenle ormancılık sektörü gerçekleştireceği etkinliklerle (plan ve projelerle) kalkınma planlarının amaç ve stratejilerine uymak durumundadır. Kalkınma amaçları ve stratejileri olabildiğince yüksek bir büyüme oranının gerçekleştirilmesi, bölgeler ve toplum katmanları arasındaki gelir farklılıklarının giderilmesi, işsizliğin önlenmesi, mal ve hizmet darboğazlarının giderilmesi ve sürdürülebilir kalkınmanın güvence altına alınması biçiminde özetlenebilir. Bunların dışında uluslararası sözleşmelerden doğan yükümlülüklerle uyumlu stratejiler de büyük öneme sahiptir (Geray, 2001a). Orman kaynağının stratejik planlama aşamasında ana karar, arazi tahsisi ile ilgili olup, uzun dönem için ormanın farklı orman ürün ve hizmetlerine tahsisi problemine bu aşamada yanıt aranır. Stratejik planlama aşamasında ele alınan değişken ve kısıtlar, planlamanın ilgili olduğu dönem ve etkilediği toplumsal gruplar üst düzeyde veya daha genel niteliklidir. Taktik planlama; stratejik planların uygulanabilmesi için gerekli olan etkinliklerin zaman ve mekan düzenlemesi anlamındaki planlama olarak tanımlanmaktadır. İşlemsel planlama, taktik planlama aşamasının sonuçlarına dayalı olarak, ormancılık işlemlerinin uygulanabilmesi için yapılmaktadır. İşlemsel planlama aşamasında, tamamen uygulayıcıların hareket tarzı ortaya konmakta ve ayrıntıya yönelik planlama söz konusu olmaktadır (Ok, 1999). 3

Orman kaynakları yönetimi; aşamalı karar vermeyi gerektirmesi; çok sektörlü ve çok boyutlu yapısı; karar vericiler ile ilgi ve çıkar gruplarının tercih, ihtiyaç ve beklentilerinin dikkate alındığı katılımcı bir karar verme yaklaşımına ihtiyaç göstermesi; çok sayıda karar değişkeni, sistem elemanı ve bunlar arasında karşılıklı ilişkilere konu olması; çok sayıda ve farklı talep, amaç, kriter ve kısıtlar içermesi; alternatif yönetim stratejilerinin ortaya konması ve bunların uygun bir yaklaşımla değerlendirilmesine gereksinim duyması; çok sayıda veri toplamayı gerektirmesi gibi özelliklere sahiptir. Bu özellikler orman kaynakları sistemine yönelik kapsamlı ve uygulanabilir bir yönetim planı ortaya koymanın karmaşık ve güç bir görev olduğunu göstermektedir. Orman kaynakları yönetimi, odun hammaddesi üretiminin sürekliliğini sağlama ilkesinden orman ekosistemlerinin sürdürülebilir yönetimi ilkesine doğru bir gelişim içerisindedir. Artık orman kaynakları planlaması odun hammaddesi yanında, diğer ürün ve hizmetleri de kapsamalıdır (Yılmaz 2004a). Bu nedenle, bir taraftan ulusal ormancılık politikası amaçları ve toplumun orman kaynaklarına yönelik talepleri, diğer taraftan da orman kaynağının sahip olduğu işlev çeşitleri ve bu işlevlere ait üretim kapasiteleri dikkate alınarak, belirli bir orman alanının çok amaçlı faydalanma ilkesi kapsamında değişik işlevlere ve/veya işlev kombinasyonlarına tahsisi gerekmektedir (Geray ve ark., 2001). 1.1.4. Ormancılıkta İlgi ve Çıkar Grupları İlgi grubu, bu kaynakların yönetim kararlarından ve uygulamalarından doğrudan veya dolaylı olarak, olumlu veya olumsuz etkilenebilen birey, sosyal grup veya kurum olarak tanımlanabilir. Yaşam ve geçim için kaynağa bağımlı olmak, kaynakla ilgili kültürel veya tarihi bağlara sahip olmak, kaynakla ilgili sorumluluklar yüklenmiş olmak gibi çeşitli nedenler ilginin yoğunluğunu etkilemektedir (Doğru ve Özuğurlu, 2003). Kaynak üzerinde beklentileri olan ilgi gruplarının doğal kaynakların yönetimine katılımı ülkeye ve bölgeye göre değişim göstermektedir. Katılım bölgede yer alan politik, ekonomik, sosyal ve kültürel çevrenin yanı sıra, ilgi grubunun karakteristiklerine göre de farklılık gösterebilmektedir. Yine bazı ilgi grupları sözünü kolayca geçirebilirken, bazıları yetersiz kalmaktadır. Örneğin orman köylüleri, yönetim kararlarından en çok etkilenen, ancak dezavantajlı durumda bulunan kesimdir (Şenyaz, 2003). Doğru (2001) de ormanlardan talep ve beklentisi olan ilgi ve çıkar grupları, orman köylüleri, kentliler, orman ürünleri sanayii (odun ve diğer 4

orman ürünleri işletmeleri), özel sektör (ağaçlandırma, orman yolu bakımı ve yapım, amenajman planlarının yapımı vb. faaliyet ve hizmetleri yerine getirenler), sivil toplum örgütleri, hükümet ve politikacılar, diğer ilgi grupları (turizm sektörü, avcı dernekleri, enerji sektörü vb.), gelecek kuşaklar, küresel toplum, devlet ormancılık organizasyonu olarak belirtilmiştir. Geray (2001b) de orman kaynaklarının korunması, geliştirilmesi ve kullanılmasıyla doğrudan ya da dolaylı olarak ilgisi bulunan kurum ve kuruluşlar, Çevre ve Orman Bakanlığı, Kültür ve Turizm Bakanlığı, Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü, Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü, Devlet Planlama Teşkilatı, Türkiye İstatistik Kurumu, Türk Standartları Enstitüsü, Türkiye Bilimsel Teknik Araştırma Kurumu, ormancılıkla ve çevre sorunlarıyla ilgili sivil toplum örgütleri, kalkınma kooperatifleri ve üst birlikleri, av ve yaban hayatı örgütleri, meslek kuruluşları, yardımlaşma örgütleri, ormancılık eğitim kurumları şeklinde sıralanmaktadır. Yukarıda verilen sıralamalar ilgi ve çıkar gruplarının önem düzeylerini (ağırlıklarını) dikkate almamış ve Türkiye bazında yapılmıştır. Ancak ilgi ve çıkar gruplarının hem listesi hem de bunların ağırlıkları bölgeden bölgeye değişebilecek yapıdadır. Orman kaynakları, içerdikleri ekolojik ve biyolojik nitelikler nedeniyle birbirinden farklı ürün ve hizmet (çıktı) verme gücüne sahip olan farklı havzalardan oluşmaktadır. Havzanın olası çıktı türleri ve bu çıktıları üretme potansiyeli, kaynak yönetiminde ya da işletmeciliğinde sayısız çıktı kombinasyonu ortaya koymaktadır. Öyleyse sorun, hangi havzanın hangi çıktı için, yahut hangi çıktı kombinasyonu için tahsis edileceği ve o yönde işlevsel hale getirileceği kararıdır. Bu kararı verirken, bir yanıyla her bir çıktı kombinasyonu için devreye girecek olan kısıtlar, diğer yanıyla da çıktılara ait talep ve beklenti düzeyleri dikkate alınmak zorundadır. Zira karşı karşıya kalınan ekonomik, finansal, sosyal ve kültürel kısıtlar, çıktılara ilişkin beklenti düzeyleri ve bunların ağırlıkları kaynaklara ilişkin tahsis kararlarının ayrılmaz parçalarıdır (Geray 2003). 1.2. Araştırmanın Önemi ve Amacı Sağlıklı kararların alınabilmesi, bu kararların başarıyla uygulanabilmesi ve ilgi ve çıkar gruplarının güven ve saygısının kazanılabilmesi için farklı ve çatışan tercih, ihtiyaç ve beklentilerin planlama sürecine dahil edilmesi ve uzlaştırılması gerekmektedir. Bunun sonucunda karar vericilerin yönetimdeki tek taraflı karar verme gücünü ilgi ve çıkar 5

grupları ile paylaşmaları ve bu grupların kendilerini ilgilendiren kararlarda daha fazla etkili olmaları sağlanmalıdır. Diğer bir ifadeyle, planlama sürecinin farklı aşamalarındaki karar verme süreçlerine, karar vericiler ve ilgili sektör uzmanları yanında ilgi ve çıkar grupları da katılmalıdır (Yılmaz 2004a). Orman kaynaklarından yerküre ölçeğinde de birtakım beklentiler bulunmaktadır. Bu beklentiler uluslararası süreçlerde, bazen yaptırımlar bazen de ortaklaşmalar şeklinde ve konvansiyonlarla karşımıza çıkmaktadır. Bunların anlamı, halen izlenen ormancılık politikasının amaçlarının ve bu amaçlara ulaşmada kullanılan finansal, yapısal, kurumsal araçların yeniden gözden geçirilmesi gerektiğidir. Orman kaynaklarının etkin yönetimindeki adımlar Şekil 1.1 de gösterilmiştir. İşlevlerin belirlenmesi amacıyla ilgi ve çıkar gruplarının ortaya konulması ilk adımdır. İkinci ve üçüncü adımlar bu gruplar devreye sokularak işlevlerin tanımlanması ve önceliklerinin belirlenmesidir. Dünden bugüne orman kaynaklarının yönetimi sırasında, işlevlerde önem sırası değişimleri yaşanmakta, yahut yeni işlevler listeye somut biçimde eklenmektedir. Dolayısıyla bu değişikliklerin somut olarak açıklanması gerekmektedir (Geray 2003). Ulusal Ormancılık Programı (UOP) projesi çerçevesinde yazılan Ormancılık Kurumları Raporunda, Şekil 1.1 de adımları verilen, işlev önceliklerini belirten bir deneme yapılmış ve bu denemenin, araştırma konusu haline getirilmesi önerilmiştir. Bu öneri doğrultusunda, Orman Bakanlığı, Araştırma Planlama Koordinasyon Kurulu, Ege Ormancılık Araştırma Müdürlüğü nden ormancılık politikasının belirlenebilmesi için benzer bir çalışmanın (pilot araştırma olarak) yapılmasını istemiştir 1. Araştırma bu emir doğrultusunda Ege Ormancılık Araştırma Müdürlüğü ile Doğu Akdeniz Ormancılık Araştırma Müdürlüğü nün işbirliğinde gerçekleştirilmiştir. 1 Orman Bakanlığı, Araştırma Planlama Koordinasyon Kurulu nun 09.07.2002 tarih ve AR-GE.1.PRT.01/133-239 sayılı emri 6

Orman Kaynaklarının Yönetimi İlgi ve Çıkar Gruplarının Saptanması İşlevlerin Tanımlanması Belirlenmesi İşlev Önceliklerinin Belirlenmesi İşlev Genişliklerinin Belirlenmesi Birinci Envanter Aşaması İşlev Ağlarının Kurulması İkinci Envanter Aşaması İşlevlerin Kendi İçinde Planlanması Uygulama İzleme-Değerlendirme Ormancılık Örgütlerinin Yapılandırılması İş Bölümünün Yapılandırılması Örgüt Şemasının Belirlenmesi Finans Sisteminin Belirlenmesi Personel Dağılımının Belirlenmesi İzleme ve Değerlendirmenin Yapılandırılması Ar-Ge Düzeninin Belirlenmesi Meslek İçi Eğitimin Yapılandırılması Tesis ve Donanımların Tahsisi Şekil 1.1. Orman Kaynaklarının Etkin Yönetiminde Adımlar (Geray 2003) Figure 1.1. The Steps of Effective Administration of Forest Resources İzmir il sınırları içerisinde orman kaynaklarından kimlerin ne ölçüde, hangi açıdan beklenti sahibi olduğu bu araştırma projesi ile ele alınmaktadır. Bu amaçla temsilciler aracılığıyla bireylerin orman ürün ve hizmetlerinden 10 yıl içerisinde yapacakları faydalanmalar tespit edilmiştir. Diğer bir ifadeyle gelecek 10 yıl içinde orman ürün ve hizmetlerine olan talep ve beklentilerde ağırlık ve yeni öğeler bakımından bir kaymanın olup olmadığı, bu çalışma ile belirlenmiştir. Araştırmanın uzun dönemli amacı, gelişen talep ve beklentiler doğrultusunda yaşanan işlev değişimlerini ortaya koymak, ormancılık politikasındaki sorunların ve boşlukların belirlenmesine katkıda bulunmaktır. Araştırmanın kısa dönemli amaçları aşağıda belirtilmiştir: Ülke ölçeğinde yapılacak benzer çalışmalarda kullanılabilecek bir model geliştirmek, Belirlenecek talep ve beklentiler ışığında İzmir ilindeki mevcut orman kaynaklarının strateji, politika, yönetim, planlama, uygulama çalışmalarının değerlendirilmesini sağlamak, ihtiyaçların ve yetersizliklerin 7

işlevsel-katılımcı-bütünleşik planlama yaklaşımı çerçevesinde giderilmesine yardımcı olmak, İzmir ilinde kaynakların sürdürülebilir yönetimini sağlayacak veriler üreterek, planların revize edilmesinde, yıllık yatırımların yönlendirilmesinde ve idari kararlarda yapılabilecek değişikliklerin belirlenmesinde kaynak yöneticilerine yol göstermek. Araştırma altı bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde, araştırma konusunun orman kaynakları planlaması ve uygulamalarına yapacağı katkılar, araştırma amaçlarına ulaşabilmek üzere izlenen metodoloji ve yaklaşımlar ele alınmış, yani araştırma genel olarak tanıtılmıştır. İkinci bölümde, araştırma konusu ile ilgili olarak yapılan çalışmalar aktarılmış ve araştırmanın bu çalışmalar içindeki yeri belirtilmiştir. Araştırmanın üçüncü bölümü Materyal ve Yöntem ana başlığından oluşmaktadır. Materyal alt başlığı kendi içerisinde üç alt başlıktan oluşmaktadır. Birinci alt başlıkta verilerin saptanmasında izlenen yöntem ve süreçler, ikinci alt başlıkta ilgi ve çıkar gruplarının, orman işlevlerinin ve ölçütlerin belirlenmesi, üçüncü alt başlıkta bilgi ve anket formu tanıtılmıştır. Yöntem alt başlığı da kendi içerisinde üç alt başlıkta ele alınmıştır. Birinci alt başlıkta araştırmada kullanılan teknikler (Ranking ve Analitik Hiyerarşi Süreci (AHS) tekniği), ikinci alt başlıkta araştırma modelinin kurulması ve aşamaları, üçüncü alt başlıkta duyarlılık analizleri açıklanmıştır. Dördüncü bölümde İzmir ilinde tespit edilen ilgi ve çıkar grupları tanıtılmıştır. Beşinci bölüm, beş alt başlıkta ortaya konulan araştırma bulgularından oluşmaktadır. Birinci alt başlıkta ilgi ve çıkar gruplarının öncelikleri belirtilmiş, ikinci alt başlıkta karar ölçütlerine yönelik öncelik değerleri sunulmuş, üçüncü alt balıkta orman işlevlerine yönelik öncelik değerleri açıklanmış, dördüncü alt başlıkta en uygun orman işlevi sıralaması belirlenmiş ve son alt başlıkta duyarlılık analizleri yapılmıştır. Araştırmanın son bölümünü oluşturan altıncı bölümde, araştırma bağlamında tartışma ve sonuçlar ele alınmıştır. 8

2. LİTERATÜR ÖZETİ Yılmaz (1999) da AHS tekniği genel olarak tanıtılmış ve tekniğin ilkeleri sunulmuştur. AHS nin en iyi seçeneğin belirlenmesi işleminde kullanımı, arazi kullanımı seçim problemi örneği üzerinden gösterilmiştir. Aynı zamanda AHS ye yönelik eleştirilere ve metodun üstünlüklerine yer verilmiştir. Kuruüzüm ve Atsan (2001) de AHS tekniğinin kavramsal temeli, analitik süreci ve işletmecilik alanındaki uygulamalarını bir örnek uygulama ile açıklamıştır. Ayrıca yöntemin kısıtları incelenerek, Expert Choice adlı yazılım programı hakkında kısa bilgi verilmiştir. Geray ve ark. (2001) de orman kaynaklarının yönetiminde odun hammaddesi üretimine dayalı mevcut amenajman planlarının yetersiz kaldığı, klasik amenajman planları yerine işletme planlarına ve kaynak yönetim planlarına götürecek aşamalı planlama anlayışına ihtiyaç olduğu belirtilmektedir. Yine orman kaynakları yönetiminde alınacak kararlara ilgi ve çıkar gruplarının katılımının sağlanmasının mümkün olduğu, arazi kullanımını etkileyen veya arazi kullanımından etkilenen her türlü ilgi ve çıkar çevrelerinin AHS tekniği ile tahlil edilebileceği açıklanmaktadır. Ayrıca AHS tekniğindeki çözümlemelere arzu edildiği takdirde uzmanların (konuyla ilgili bilim adamları ya da araştırmacıların) dahil edilebileceği ayrıca, ilgi ve çıkar gruplarına atanan öncelik ve ağırlıkların değiştirilerek duyarlılık analizlerinin gerçekleştirilebileceği ifade edilmektedir. Doğru (2001) de orman kaynaklarının planlaması ve yönetimi konusu, orman kaynakları, ormancılıkta kurumsal çerçeveler; makro ekonomik şartlar, trendler; ulusal kalkınma politika ve stratejileri; uluslararası anlaşmalar, sözleşmeler ve süreçler; belli başlı çıkar grupları ve ormanlardan talep ve beklentileri, mevcut ormancılık politikaları ve stratejileri; öncelikli eylemler başlıkları altında ele alınmıştır. Çıkar grupları; orman köy toplulukları, kent nüfusu, orman ürünleri sanayi, özel sektör, sivil toplum kuruluşları, hükümet ve politikacılar, diğer çıkar grupları, gelecek nesiller, küresel toplum, devlet ormancılık organizasyonu olarak açıklanmıştır. Geray (2001b) de orman kaynaklarının ürettiği faydalar yahut yerine getirdiği işlevler odun hammaddesi üretimi, odun dışı orman ürünleri üretimi, av ve yaban hayatı faydalanması, rekreasyon hizmeti, biyolojik çeşitlilik hizmeti, su üretimi, erozyon önleme hizmeti ve hayvan yemi üretimi şeklinde belirlenmiştir. İşlevlerin etkili ve birbiriyle uyumlu olarak 9

gerçekleştirilmesinde ortaya çıkan ülkeye özgü darboğazlar ve engeller belirlenerek kurumsal önerilerin dayanağı oluşturulmuştur. Darboğazların ve engellerin aşılması için kalıcı yöntemler, mekanizmalar ve örgütsel değişimler ormancılıkla ve onunla yakından ilgili kuruluşlarla sınırlı tutularak açıklanmıştır. Geray (2003) de orman kaynaklarının etkin yönetimindeki adımlar a) işlevleri belirlemek, tanımlamak ve önceliklendirmek; b) orman kaynaklarından bu işlevlere optimal tahsis yapmak ve işlev ağları kurmak; c) işlev ağlarında, işleve özgü planlama yapmak; d) bunların ışığında uygulama gerçekleştirmek olarak belirtilmiştir. Aynı yayında ülke çıkarları ve orman kaynaklarının başarıyla yönetimi çerçevesinde işlevlerin mevcut ve gelecek ağırlıklarının belirlenmesinin zorunluluk arzettiği, bu belirleme yapılmaksızın ormancılık politikasının ortaya konulmasının mümkün olmayacağı vurgulanmıştır. Dolayısıyla, bunlar yapıldığı takdirde a) amaç ve kısıtlarla uyumlu ve etkin çalışan bir örgütsel yapıya; b) sağlıklı bir yatırım ve finans düzenine; c) güçlü bir izleme, değerlendirme ve geri besleme sistemine; d) amaç ve hedeflerle uyumlu bir araştırma geliştirme düzenine; e) güçlü bir meslek içi eğitim düzenine kavuşulacağı belirtilmektedir. Bu tespitler aynı zamanda ormancılık kurum ve kuruluşlarının, kaynaklarını (yani finans, personel, donanım, araç olanaklarını) nasıl tahsis edeceğini tespit etmesi anlamına gelmektedir (Geray 2003). Öztürk (2003) de, orman işletmelerinin amaç ve stratejileri belirlenmiştir. Araştırmada işletme amaçlarının önceliklerini belirleyebilmek için Maçka Orman İşletmesi örnek olarak seçilmiştir. Orman teşkilatı yönetici ve teknik personeli, orman köylüleri, şehir halkı, odun kökenli ürün işleyen işletme temsilcileri, avcı derneği üyeleri ile sivil toplum örgütü üyeleri ilgi ve çıkar grubu kapsamında ele alınmıştır. Bu ilgi ve çıkar gruplarının talep önceliklerine göre orman kaynaklarının korunması, orman yetiştirme ve ağaçlandırma ile erozyonu önleme faaliyetleri Maçka Orman İşletmesinin öncelikli amaçları olarak belirlenmiştir. Söz konusu yayında Maçka Orman İşletmesinin işletme amaçlarının öncelikleri ve yöresel şartlar göz önünde bulundurularak orman kaynaklarının korunması, orman kaynaklarından uygun şekilde faydalanma ve orman kaynaklarının geliştirilmesi şeklinde genel bir strateji tespit edilmiştir. Bu stratejilere destek olabilecek başlıca eylem önerileri orman köylülerinin ihtiyaçlarının karşılanması, orman kaynaklarının planlanmasındaki mevcut anlayış ve uygulamaların değiştirilmesi, kadastro 10

ve mülkiyet sorunun hızlı bir şekilde çözüme kavuşturulması, ormancılık teşkilatı birimleri arasındaki eşgüdüm eksikliğinin giderilmesi amacıyla yeniden yapılanmaya gidilmesi, orman kaynakları yönetiminde katılımcı yönetimin havza düzeyinde uygulanması şeklinde sıralanmıştır. Şenyaz (2003) de katılımcı yaklaşım türleri, katılımcı yaklaşımların uygulanmasında ortaya çıkan kısıtlar açıklanmıştır. Ayrıca Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Örgütü (FAO) işbirliği ile yürütülen Ulusal Ormancılık Programının Hazırlanması Projesi çerçevesince gerçekleştirilecek olan Ulusal Ormancılık Programında orman köylülerinin görüşlerinin yer alabilmesi amacıyla yapılan yerel çalışmalar ve bu çalışmaların sonuçları çerçevesinde orman köylülerinin orman kaynakları yönetimine aktif katılımının sağlanmasına ilişkin öneriler sunulmuştur. Ay (2003) ve Alkan (2004) de Ulusal Ormancılık Programında orman köylülerinin görüşlerini aktarmaya yardımcı olan katılımcı yerel değerlendirme yöntemi açıklanmıştır. Çalışmalarda katılımcı yerel değerlendirme yönteminin son yıllarda sosyal ormancılık çalışmalarında başvurulan, yerel toplumun içinde bulunduğu koşulları bizzat kavrayarak çözümler üretmesine yardımcı olan yöntemlerden biri olduğu vurgulamıştır. Yöntemin İzmir ve Trabzon illerindeki orman köylerine uygulaması ve bu uygulamaların sonuçları açıklanmıştır. Ulusal ormancılık politikalarının, stratejilerinin ve eylem planlarının gözden geçirilmesi ve geliştirilmesi amacıyla Ulusal Ormancılık Programı hazırlanmıştır. Ulusal Ormancılık Programı; Çevre ve Orman Bakanlığı tarafından, FAO nun finans ve teknik yardım sağladığı bir proje kapsamında 2001-2003 yıllarında orman teşkilatı ve diğer ilgili kurum, kuruluş ve ilgi grupları (orman köylüleri, sivil toplum kuruluşları, diğer bakanlıklar, üniversiteler, özel sektör kuruluşları vb.) temsilcilerinin katkıları ile ülke uzmanları tarafından hazırlanmıştır. Bu amaçla beş çalışma grubu oluşturulmuş, bu gruplara ulusal danışmanlar ve eş uzmanlar tayin edilmiştir. Hazırlık aşamasında ilgi gruplarının görüş ve önerileri alınmış ve onların orman kaynaklarından talep ve beklentileri, orman kaynaklarının sürdürülebilir yönetimi temelinde değerlendirilmiştir (Anonim, 2004). Batur (2004) de orman işletmelerinde, plan ünitelerinde işletme amaçlarının belirlenmesi, işlev haritasının, işlevsel meşcere ve işletme sınıfı haritalarının yapılması, belirlenen işletme sınıflarında odun üretiminin de yapılması durumunda idare süresinin nasıl tespit edilebileceği konusu araştırılmıştır. İşletme amaçlarının tespiti için ilgi grupları ile bir ön anket 11