İÇİNDEKİLER ÖZET EKONOMİ a. Gayri Safi Yurtiçi Hasıla (GSYH) b. Sabit Sermaye Yatırımları c. Sektörel Gelişmeler d. Dış Ticaret e. Uluslararası Doğrudan Yatırımlar f. İstihdam İNŞAAT a. İnşaat Sektörünün GSYH İçindeki Payı b. İnşaat Sektörünün Diğer Sektörlerle Karşılaştırmalı Gelişimi c. İnşaat Sektörünün Sabit Sermaye Yatırımları İçindeki Payı d. Bina İnşaat Maliyeti e. İnşaat Sektörü ve Yatırımlar f. İnşaat Sektöründe İstihdam g. Yürürlüğe Giren Yasal Düzenlemeler KONUT YATIRIMLARI KONUT DIŞI BİNA YATIRIMLARI GAYRİMENKUL FİNANS İNŞAAT MALZEMELERİ SANAYİSİ GELECEK BEKLENTİLERİ Yayımlayan YAPI-ENDÜSTRİ MERKEZİ Fulya Mah. Yeşilçimen Sok. No:12/430 (Polat Kulesi yanı) 34394 Fulya İSTANBUL Tel: 0212 266 70 70 Faks: 0212 266 70 10 e-posta: yemar@yem.net Hazırlayan YEM ARAŞTIRMA BÖLÜMÜ (YEMAR) Bu raporun her hakkı saklı olup tümünün ya da bölümlerinin fotokopi, ofset, teksir ya da başka yollarla çoğaltılması ancak Yapı-Endüstri Merkezi A.Ş. nin onayı ile olabilir. 1
ÖZET Küresel ekonomik krizin etkileri 2009 yılının ilk çeyreğinde de etkisini hissettirmeye devam etmiş, GSYH bu dönemde bir önceki yılın aynı dönemine göre %13,8 küçülmüştür. 2008 yılı sonunda yeniden çift haneli rakamlara çıkarak %10,4 olarak gerçekleşen enflasyon, 2009 yılı ilk çeyreğinde %5,7 olarak gerçekleşmiştir. 2009 yılının ilk çeyreğinde rekor oranda (%29,7) küçülen sabit sermaye yatırımlarında, bu küçülme %35,8 daralan özel sektör yatırımlarından kaynaklanmıştır. Her zaman ekonominin önemli lokomotiflerinden biri olan girişimci özel sektör için bu düşüş gerçek bir kötü gösterge olmuştur. Bu dönemde kamu sabit sermaye yatırımları %24,6 büyümüştür. 2009 yılının ilk çeyreğinde 7 milyar TL kamu, 12,2 milyar TL özel sektör olmak üzere toplamda cari fiyatlarla 19,2 milyar TL lik inşaat yatırımı gerçekleşmiştir. 2009 yılının ilk çeyreğini hemen tüm sektörler önemli oranlardaki küçülme ile kaparken, bu dönemde büyüyen tek sektör %4,5 ile konut sahipliği olmuştur. 2009 yılının Ocak-Mayıs döneminde ihracat, büyümeye de ağır darbe vurarak, 2008 yılının aynı dönemine göre %30,8 küçülmüştür. 2009 Ocak-Mayıs döneminde toplam ithalat değeri bir önceki yılın aynı dönemine göre %42,3 küçülerek 49,8 milyar dolar olmuştur. 2009 yılının ilk beş ayında Türkiye de görülen 3,6 milyar dolarlık Uluslararası Doğrudan Yatırım (UDY) girişinin 2,8 milyar dolarını net doğrudan yabancı sermaye girişi oluşturmuş, bu rakamın 1.305 milyon doları elektrik, gaz ve su sektöründen kaynaklanmıştır. 2009 yılı Ocak-Mayıs dönemindeki nakit sermaye girişinin %87,9 u AB ülkeleri kaynaklı olmuştur. 2009 yılı Nisan döneminde işsizlik oranı bir önceki yılın aynı dönemine göre 5 puan artarak %14,9 a yükselmiştir. 2009 yılının ilk çeyreğinde %18,9 küçülen inşaat sektörünün aynı yıl GSYH dan aldığı pay %5,7 olmuştur. 2009 yılı Ocak-Haziran döneminde gerek kurulan gerekse de kapanan şirket ve kooperatiflerin %13 ünü inşaat alanında hizmet verenler oluşturmuştur. 19 milyar 230 milyon TL olan 2009 yılı ilk çeyrek inşaat yatırımları Türkiye de gerçekleştirilen toplam yatırım tutarının %48 ini oluşturmuştur. 2009 yılı Nisan ayı sonunda inşaat sektöründeki istihdam 1 milyon 157 bin kişidir. Bu rakamla inşaat sektörünün toplam istihdamdaki payı %5,6 dır. Türkiye de en çok betonarme yapı sistemi tercih edilmektedir. 2009 un ilk üç ayında ruhsat verilen ikamet amaçlı binanın %91 i betonarmedir. Yapı ruhsatlarına göre (arazi hariç) metrekare konut inşaat maliyeti 2009 un ilk üç ayında 539 TL/m 2 olmuştur. 2009 yılı birinci çeyreğinde, 108.861 konut satış sonucu el değiştirmiş, bu dönemde en fazla konut satışı İstanbul ile Ankara, Konya ve Karaman da olmuştur. 2009 Ocak-Mart döneminde konut yatırımları 17 milyon 697 bin m 2, konut dışı bina yatırımları ise 7 milyon 255 bin m 2 olarak gerçekleşmiştir. Ticari gayrimenkul piyasalarında perakende sektörü en kayda değer kira düşüşlerine 2008 yılında tanık olmuş, konut piyasası değerlendirildiğinde, 2008 yılının ikinci çeyreği ile günümüz arasındaki dönemde genel kira fiyatlarında %25 lik bir düşüş yaşanmıştır. Dünya Bankası tarafından hazırlanan Küresel Kalkınmanın Finansmanı raporuna göre küresel GSYH 2009 yılında %2,9 luk rekor bir düşüşten sonra ılımlı bir şekilde 2010 yılında %2 düzeyinde, 2011 yılında ise %3,2 düzeyinde büyüyecektir. Türkiye ekonomisinin 2009 yılı için Hazine Müsteşarlığı %3,6, Merkez Bankası %4,9, Devlet Planlama Teşkilatı ise %4,4 ile %5 olmak üzere iki farklı küçülme oranı öngörmektedir. 2
EKONOMİ a. Gayri Safi Yurtiçi Hasıla (GSYH) 2008 yılında sabit fiyatlarla gerçekleştirdiği %1,1 lik büyümeyle GSYH cari fiyatlarla 950.144 milyon TL değerinde gerçekleşmiş, böylelikle son 5 yılın ortalama büyüme oranı %6,1 olmuştur. Küresel ekonomik krizin etkileri 2009 yılının ilk çeyreğinde de etkisini hissettirmeye devam etmektedir. GSYH bu dönemde bir önceki yılın aynı dönemine göre %13,8 küçülmüş, böylece yılın ilk üç aylık döneminde GSYH cari fiyatlarla 210.997 milyon TL olurken, dolar bazında ise değeri bir önceki yılın aynı dönemine göre %29 düşüşle 127,8 milyar dolar olarak gerçekleşmiştir. Tablo 1. Gayri Safi Yurtiçi Hasıla Değerleri (2005-2009) Yıllar GSYH (milyon TL-cari) Değişim (%-sabit) 2005 648.932 8,4 2006 758.391 6,9 2007 843.178 4,7 2008 950.144 1,1 2008/I 215.846 7,3 2009/I 210.997-13,8 2008 yılı sonu itibariyle yıllık enflasyon oranlarında 12 aylık ortalamalara göre Tüketici Fiyat Endeksi (TÜFE) yeniden çift haneli rakamlara çıkarak %10,4 olarak gerçekleşmiştir. Kişi başına GSYH ise bu dönemde 10.436 USD olmuştur. 2009 yılı Haziran ayında ise TÜFE de bir önceki aya göre %0,11, bir önceki yılın Aralık ayına göre %1,83, bir önceki yılın aynı ayına göre %5,73 ve on iki aylık ortalamalara göre %9,08 artış gerçekleşmiştir. Grafik 1. TÜFE Gelişimi (2008-2009 Ocak-Haziran) % 12 10 8 6 4 2 0 BİR ÖNCEKİ YILIN AYNI AYINA GÖRE ENFLASYON DEĞİŞİMİ 9,5 8,2 9,1 9,2 7,7 7,9 2008 2009 9,7 6,1 10,7 10,6 5,2 Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran b. Sabit Sermaye Yatırımları 2008 yılında %4,6 küçülen sabit sermaye yatırımları 2009 yılının ilk çeyreğinde de rekor oranda (%29,7) küçülürken, bu küçülme %35,8 daralan özel sektör yatırımlarından kaynaklanmıştır. Bu dönemde kamu sabit sermaye yatırımları ise %24,6 büyümüştür. 5,7 Tablo 2. Sabit Sermaye Yatırımları (SSY) ve GSYH 2006 2007 2008 2008/I 2009/I SSY (cari-milyar TL) 169,0 184,1 192,8 48,7 40,1 GSYH (cari-milyar TL) 758,4 843,2 950,1 215,8 211,0 SSY nin GSYH deki Payı (%) 25,5 25,7 24,3 25,9 21,1 SSY Gelişme Hızı (%) 13,3 5,4-4,6 9,5-29,7 Ekonominin önemli lokomotiflerinden biri her zaman girişimci özel sektör olmuştur. Ancak, 2008 yılının ilk çeyreğinden itibaren sürekli daralma eğilimi gösteren özel sektör yatırımlarının 2009 yılının ilk çeyreğinde gösterdiği %35,8 lik düşüş gerçek bir kötü gösterge dir. 2009 yılının ilk çeyreğinde kamu inşaat yatırımları %24,4 artışla 7 milyar TL, özel sektör inşaat yatırımları ise %28,8 azalışla 12,2 milyar TL değerinde gerçekleşmiştir. Böylece üç ayda yapılan toplam inşaat yatırımı toplamı cari fiyatlarla 19,2 milyar TL yi bulmuştur. c. Sektörel Gelişmeler İnşaat, imalat sanayi ve ticaret sektörleri Türkiye nin ekonomik gelişmesinde söz sahibi olan en önemli sektörlerdir. 2009 yılının ilk çeyreğini sözü edilen tüm sektörler önemli oranlardaki küçülme ile kapamışlardır. İnşaat sektörü %18,9, inşaat malzemeleri sanayisinin de içinde olduğu imalat sanayisi %18,5, toptan perakende ticaret ise %25,4 küçülmüş, bu dönemde büyüyen tek sektör %4,5 ile konut sahipliği olmuştur. Saptanan küçülmede kapanan fabrikaların ve durdurulan üretimin payının büyük olduğu düşünülmektedir. Tablo 3. Sektörlerin Gelişme Hızları ve GSYH İçindeki Payları (%) 2008 2008/I 2009/I Sektörler Gelişme Gelişme Gelişme Pay Pay Hızı Hızı Hızı Pay Tarım 4,1 8,9 8,1 4,1-3,0 4,6 İmalat San. 0,8 24,0 8,8 25,9-18,5 24,4 İnşaat -7,6 5,9-3,1 6,1-18,9 5,7 Ticaret -0,9 13,0 10,2 14,0-25,4 12,1 Ulaştırma- Haberleşme 1,6 14,7 8,4 15,3-17,6 14,6 Konut Sahipliği 2,3 4,8 1,5 4,9 4,5 6,0 Gayrimenkul, kiralama ve iş faaliyetleri 6,8 3,4 7,3 4,0 0,0 4,7 d. Dış Ticaret 2004 yılından itibaren düzenli bir büyüme eğilimi yakalayan Türkiye ihracatı, 2007 yılında %25,3, 2008 de %23,1 büyüyerek 132 milyar dolar olarak gerçekleşmiştir. 2009 yılının Ocak-Mayıs döneminde ise ihracat, büyümeye de ağır darbe vurarak, 2008 yılının aynı dönemine göre %30,8 azalmıştır. 3
2009 Ocak-Mayıs döneminde toplam ithalat değeri de bir önceki yılın aynı dönemine göre %42,3 küçülerek 49,8 milyar dolar olmuştur. Bu dönemde %15,1 oranında yatırım malı, %70,5 oranında ara malı ve %13,7 oranında da tüketim malı ithalatının yapıldığı görülmektedir. 2009 un ilk beş ayında dış ticaret açığı 10,4 milyar dolar olurken, ihracatın ithalatı karşılama oranı, 2008 yılı aynı dönemine kıyasla 13 puan artarak %79,1 seviyesinde gerçekleşmiştir. Tablo 4. Dış Ticaret Verileri (2005-2009) Yıl Değer (milyon USD) Ocak-Mayıs döneminde tüm ülke gruplarına yapılan ihracat önemli oranlarda küçülmüştür. Bu dönemde Türkiye Serbest Bölgeleri ne yapılan ihracat bir önceki yılın aynı dönemine göre %46,4, Avrupa Birliği ülkelerine yapılan ihracat %42, diğer ülkelere yapılan ihracat ise %17,8 azalmıştır. Toplam ihracat içinde %55,4 ile diğer ülkeler grubu altında yer alan ülkelere yapılan ihracat en yüksek paya sahip olmuştur. AB ülkelerine yapılan ihracatın payı ise 2008 yılı aynı dönemine göre 8 puan düşerek %42,8 olarak gerçekleşmiştir. Böylece AB ülkelerine yapılan ihracat 16,9, diğer ülkelere yapılan ihracat ise 21,8 milyar dolar seviyesinde gerçekleşmiştir. 2009 Ocak-Mayıs döneminde toplam ithalatın 19.661 milyon doları (%39,5 i) AB ülkelerinden, 29.870 milyon dolarlık kısmı (%59,9 u) diğer ülkelerden, 307 milyon dolarlık kısmı ise serbest bölgelerden yapılmıştır. Bu rakamlar, AB ülkelerinden yapılan ithalatın %41,1, serbest bölgelerden yapılan ithalatın %49,1, diğer ülkelerden yapılan ithalatın ise %43 küçüldüğünün göstergesi olmuştur. Grafik 2. Ülke Gruplarına Göre İhracat Dağılımı (2009 Ocak- Mayıs) İhracat Değişim (%) Değer (milyon USD) İthalat Değişim (%) Dış Ticaret Dış Ticaret Dengesi Hacmi Değişim (%) ÜLKE GRUPLARINA GÖRE İHRACAT DAĞILIMI (2009 Ocak-Mayıs) AB Ülkeleri (AB-27) 43% Diğer 55% TSB 2% Değişim (%) 2005 73.476 16,3 116.774 19,7 26,0 18,4 2006 85.535 16,4 139.576 19,5 24,8 18,3 2007 107.272 25,4 170.063 21,8 16,2 23,2 2008 132.003 23,1 201.823 18,7 11,2 20,4 2008 O-M 2009 O-M 56.978-86.373 - - - 39.418-30,8 49.839-42,3-64,6-37,7 Grafik 3. Ülke Gruplarına Göre İthalat Dağılımı (2009 Ocak-Mayıs) ÜLKE GRUPLARINA GÖRE İTHALAT DAĞILIMI (2009 Ocak-Mayıs) AB Ülkeleri (AB-27) 39% Diğer 60% TSB 1% TÜİK tarafından açıklanan aylık verilere göre 2009 yılı Mayıs ayında; 2008 yılının aynı ayına göre ihracat %41 azalarak 7.359 milyon dolar, ithalat %43,9 azalarak 10.836 milyon dolar olarak gerçekleşmiştir. Aynı dönemde dış ticaret açığı %49,1 azalarak 6.829 milyon dolardan, 3.477 milyon dolara gerilemiştir. 2008 Mayıs ayında %64,6 olan ihracatın ithalatı karşılama oranı ise 2009 Mayıs ayında %67,9 a yükselmiştir. e. Uluslararası Doğrudan Yatırımlar 2009 yılı Ocak-Mayıs döneminde global finansal ve ekonomik krizden çıkış yönünde sinyallerin halen zayıf olması uluslararası doğrudan yatırım girişlerinde de negatif trendin devam etmesine neden olmuştur. İlk 5 aylık dönem itibariyle Türkiye ye UDY girişleri 3,6 milyar dolar olmuştur. 2008 yılının aynı dönemi ile karşılaştırıldığında %52 düşüş anlamına gelen bu giriş seviyesi yıl genelinde de benzer oranda bir düşüş olduğu takdirde - yıl sonu itibariyle 10 milyar doların altına bir gerilemeye işaret etmektedir. Grafik 4. Türkiye ye UDY Girişleri (milyar USD) milyar USD 25 20 15 10 5 0 1,4 1995-2004 (ortalama) TÜRKİYE'YE UDY GİRİŞLERİ* 10,0 2005 20,2 2006 22,0 2007 Kaynak: TCMB / *gayrimenkul alımları dahil 18,1 2008 7,5 3,6 2008 Ocak- Mayıs 2009 Ocak- Mayıs 2009 yılının ilk beş ayında Türkiye de görülen 3,6 milyar dolarlık UDY girişinin 2,8 milyar dolarını net doğrudan yabancı sermaye girişleri, 472 milyon dolarlık kısmını ise yurtdışında yerleşik kişilerin gayrimenkul alımları oluşturmuştur. 2009 yılı Ocak-Mayıs döneminde UDY girişlerinin %69 u sanayi sektörüne olurken, hizmet sektörleri girişlerden %30 pay almıştır. Bu dönemde 2.784 milyon dolar olan UDY girişinin 1.305 milyon doları elektrik, gaz ve su sektöründen kaynaklanmıştır. 4
Tablo 5. Türkiye ye Uluslararası Doğrudan Yatırım Girişlerinin Sektörel Dağılımı (milyon USD) Sektörler 2007 2008 2009 Pay O-M (09-%) Tarım, Ormancılık, Balıkçılık 8 45 21 0,8 Sanayi 5.113 4.997 1.922 69,0 Madencilik 336 153 31 1,1 İmalat 4.210 3.791 586 21,0 Elektrik, gaz, su 567 1.053 1.305 46,9 Hizmetler 14.015 9.694 841 30,2 Gayrimenkul, kiralama, iş faaliyetleri 560 675 224 8,0 Toptan ve perakende ticaret 169 2.073 171 6,1 Finans 11.662 6.025 176 6,3 İnşaat 285 517 177 6,4 Ulaştırma, depolama, haberleşme 1.116 169 64 2,3 Diğer Hizmetler 223 235 29 1,0 Toplam Giriş 19.136 14.736 2.784 100,0 Kaynak: TCMB Enerji alanında yapılan yatırımlar dolayısıyla 2009 yılı Ocak- Mayıs döneminde özellikle Fransa, Hollanda, İtalya, Almanya, İngiltere, Avusturya, Lüksemburg ve Çek Cumhuriyeti nden yüksek sermaye girişleri olmuştur. 2009 yılı Ocak-Mayıs döneminde nakit sermaye girişinin %87,9 u AB ülkeleri kaynaklıdır. Tablo 6. Ülkelere Göre Türkiye ye UDY Girişi (milyon USD) (2009 Ocak-Mayıs) Ülkeler UDY Girişi Pay (%) AB Ülkeleri 2.447 87,9 Almanya 136 5,6 Fransa 489 20,0 Hollanda 243 9,9 İngiltere 83 3,4 İtalya 210 8,6 Diğer AB Ülkeleri 1.286 52,6 Diğer Avrupa Ülkeleri (AB Hariç) 45 1,6 Afrika Ülkeleri -- A.B.D. 163 5,9 Kanada -- Orta -Güney Amerika ve Karayipler 3 0,1 Asya 114 4,1 Yakın ve Orta Doğu Ülkeleri 59 51,8 Diğer Asya Ülkeleri 55 48,2 Diğer Ülkeler 12 0,4 Toplam 2.784 100,0 Kaynak: TCMB f. İstihdam 2009 yılı Nisan döneminde Türkiye'de istihdam edilenlerin sayısı, geçen yılın aynı dönemine göre 530 bin kişi azalarak, 20 milyon 698 bin kişiye düşmüştür. Aynı dönemde tarım sektöründe çalışan sayısı 94 bin kişi, tarım dışı sektörlerde çalışan sayısı ise 436 bin kişi azalmıştır. 2009 yılı Nisan ayında, işsizlik oranı bir önceki yılın aynı dönemine göre 5 puan artarak %14,9 a yükselmiş, oran mart ayına göre ise 0,9 puan gerilemiştir. Tablo 7. İşgücü Verileri (Nisan 2008-2009) İŞGÜCÜ DURUMU TÜRKİYE KENT KIR 2008 2009 2008 2009 2008 2009 İşgücü (bin kişi) 23.561 24.316 15.785 16.403 7.777 7.913 İstihdam (bin kişi) 21.228 20.698 13.925 13.535 7.304 7.163 İşsiz (bin kişi) 2.333 3.618 1.860 2.869 473 749 İşgücüne katılma oranı (%) 46,5 47,2 44,3 45,4 52,0 51,4 İstihdam oranı (%) 41,9 40,2 39,0 37,5 48,8 46,6 İşsizlik oranı (%) 9,9 14,9 11,8 17,5 6,1 9,5 Tarım dışı işsizlik oranı (%) 12,3 18,2 12,1 17,8 13,5 19,7 Genç nüfusta işsizlik oranı*(%) 17,6 26,5 20,1 29,4 11,7 19,8 / * 15-24 yaş grubundaki nüfus Nisan 2009 döneminde istihdam edilenlerin %24'ü tarım, %19,2 si sanayi, %5,6 sı inşaat, %51,2'si ise hizmetler sektöründedir. İNŞAAT a. İnşaat Sektörünün GSYH İçindeki Payı 2006 yılında %18,5 gibi yüksek bir büyüme oranı yakalayan sektörün 2007 yılında büyüme hızında görülen daralma, 2008 yılında küçülmeye dönüşmüştür. 2008 yılında %7,6 küçülen sektörün aynı yıl GSYH dan aldığı pay %5,9 olmuştur. 2009 yılının ilk çeyreğinde de GSYH ve inşaat sektöründe küçülme eğilimi devam etmiş, bu dönemde GSYH daki küçülme %13,8 i, sektördeki küçülme ise %18,9 u bulmuştur. Tablo 8. İnşaat Sektörü İle GSYH nın Karşılaştırmalı Değişim Oranları ve GSYH İçinde İnşaat Sektörünün Payı (%) (1998 Sabit Fiyatları ile) Yıl İnşaat Sektörü GSYH GSYH içinde Sektörün Payı 2005 9,3 8,4 5,8 2006 18,5 6,9 6,4 2007 5,7 4,7 6,5 2008-7,6 1,1 5,9 2008/I -3,1 7,3 6,1 2009/I -18,9-13,8 5,7 5
Grafik 5. İnşaat Sektörü ile GSYH Karşılaştırması (2005-2009) % 30 20 10 0-10 -20-30 İNŞAAT SEKTÖRÜ-GSYH KARŞILAŞTIRMASI 9,3 18,5 6,9 5,7 7,3 8,4 4,7 1,1-7,6-3,1 2005 2006 2007 2008 2008/I 2009/I -13,8-18,9 İnşaat Sektörü GSYH b. İnşaat Sektörünün Diğer Sektörlerle Karşılaştırmalı Gelişimi 2006 yılında yakalanan %20 ler düzeyindeki büyüme, 2008 den itibaren yerini küçülmeye bırakmıştır. 2008 yılında %7,6 daralan sektör, 2009 yılının ilk çeyreğinde de %18,9 gibi yüksek bir oranda daralarak, ticaretten sonra en fazla küçülen sektör olmuştur. 2005 ve 2006 yıllarındaki büyümenin temelinde konut sektöründeki canlanmanın, 2008 ve sonrasındaki küçülmede ise küresel ekonomik krizin etkileri hissedilmektedir. Tablo 9. Sektörlere Göre Son 5 Yıllık Değişimler (%) Yıllar Tarım Sanayi İnşaat Ticaret Ulaştırma ve Haberleşme 2005 6,6 8,2 9,3 9,5 11,7 2006 1,3 8,4 18,5 6,3 6,8 2007-7,0 5,6 5,7 5,7 7,1 2008 4,1 0,8-7,6-0,9 1,6 2008/I 8,1 8,8-3,1 10,2 8,4 2009/I -3,0-18,5-18,9-25,4-17,6 2009 yılı Ocak-Haziran döneminde toplam 21.984 adet şirket ve kooperatif açılmış, 5.288 adet de kapanmıştır. Ticaret sektörü en fazla anonim ve limited şirketin kurulduğu sektör olmuştur. Kurulan şirket ve kooperatiflerin %31 i ticaret, %18 i imalat, %13 ü inşaat, yine %13 ü gayrimenkul alanlarında, kapanan şirket ve kooperatiflerin ise %36 sı ticaret, %24 ü imalat, %13 ü inşaat, %9 u ise gayrimenkul alanında hizmet vermektedir. c. İnşaat Sektörünün Sabit Sermaye Yatırımları İçindeki Payı 2009 yılı ilk çeyrek yatırımları, harcamalar yöntemiyle cari fiyatlarla 40 milyar 122 milyon TL dir. Bu miktar içerisinde 19 milyar 230 milyon TL lik kısım inşaat yatırımlarına ayrılmıştır. Böylece Türkiye de gerçekleştirilen toplam yatırım tutarının %48 ini inşaat yatırımları oluşturmuştur. Tablo 10. Sabit Sermaye Yatırımları (SSY) ve İnşaat Harcamaları Yatırımlar 2008 2008/I 2009/I SSY Toplamı (cari bin TL) 192.831 48.706 40.122 İnşaat Harcamaları Toplamı (cari bin TL) 90.573 21.628 19.230 İnşaat Harcamaları İçinde Kamu Yatırımı Payı (%) 33 27 36 İnşaat Harcamaları İçinde Özel Yatırım Payı (%) 67 73 64 Ocak-Mart döneminde yapılan 19,2 milyar TL lik inşaat yatırımlarında kamu yatırımlarının payı 7 milyar TL lik cari fiyatlarla %36, özel sektör yatırımlarının payı ise 12,2 milyar TL lik cari fiyatlarla %64 olarak gerçekleşmiştir. Bu dönemde inşaat harcamaları içinde kamu yatırımı payı bir önceki yılın aynı dönemine göre 9 puanlık artış göstermiştir. d. Bina İnşaat Maliyeti 2009 yılı ikinci döneminde bina inşaat maliyet endeksi toplamda bir önceki döneme göre %0,88, dört dönem ortalamalara göre ise %1,07 artarken, bir önceki yılın aynı dönemine göre %11,16 azalmıştır. 2009 yılının Haziran ayında ÜFE artış oranları ise bir önceki aya göre %0,94, on iki aylık ortalamalara göre de %7,34 olmuştur. Tablo 11. Bina İnşaat Maliyet Endeksi Değişim Oranları Bir önceki döneme göre değişim (%) Bir önceki yılın aynı dönemine göre değişim (%) Dört dönem ortalamalara göre değişim (%) 2009 Yılı II. Dönem 2008 Yılı II. Dönem Toplam İşçilik Malzeme Toplam İşçilik Malzeme 0,88 1,22 0,77 10,80 2,71 13,09-11,16 3,69-14,97 22,29 10,77 25,65 1,07 7,93-0,87 11,29 11,16 11,32 Bina inşaat maliyetlerinde genel inşaat malzemelerinin girdi payı %64,5, tesisat malzemelerinin payı %14,2, işçiliklerin payı ise %21,3 tür. Kullanım amaçlarına göre ise maliyetlerin %8 i bir daireli ikamet amaçlı binalar, %65,5 i iki ve daha fazla daireli ikamet amaçlı binalar için harcanmaktadır. e. İnşaat Sektörü ve Yatırımlar Devlet Planlama Teşkilatı (DPT) tarafından 18 Temmuz tarihli Resmi Gazete de yayınlanmak üzere çalışmalarının sürdürüldüğü 2010-2012 Orta Vadeli Program, IMF ile ilişkilerin yarattığı belirsizlik nedeniyle henüz tamamlanamamıştır. 6
Şu anda DPT tarafından hazırlanan Orta Vadeli Program ın rolü, Orta Vadeli Mali Plan ın hazırlanmasına imkan sağlamak ve 2010 yılı bütçe hazırlıklarını başlatmaktır. 2010 yılı büyüme öngörüsüne yönelik olarak birçok senaryo üzerinde durulan Orta Vadeli Program da, 2010 yılı için %2,4 ile 3,1 büyümenin baz alındığı iki senaryo ağırlık kazanmaktadır. İki baz senaryoda da Türkiye'nin 2002-2006 yılı büyüme ortalaması olan %7,2 nin çok üzerinde bir büyüme öngörmemeye dikkat eden DPT, 2009 yılı küçülme hedefi olarak da %5 ve %4,4 üzerinde durmaktadır. 2009-2011 Orta Vadeli Program da ise 2009 yılında kamu kesimi sabit sermaye yatırımlarının reel olarak %1,6 artması öngörülmektedir. Kamu sabit sermaye yatırımları içinde, 2008 yılına göre tarım, madencilik, imalat ve ulaştırma sektörlerinin paylarının azalması, sağlık, konut ve turizm sektörlerinin paylarında ise bir değişiklik olmaması beklenmektedir. Aynı dönemde özel kesim sabit sermaye yatırımlarının reel olarak %5,6 artması beklenmektedir. Özel sabit sermaye yatırımları içinde enerji, ulaştırma ve sağlık sektörlerinin paylarının artacağı, imalat, turizm ve konut sektörlerinin paylarının azalacağı, diğer sektörlerin paylarının ise aynı seviyede kalacağı tahmin edilmektedir. Tablo 12. 2009 Yılı Sabit Sermaye Yatırımlarının Sektörel Dağılımı* (cari fiyatlarla, milyon TL, yüzde dağılım) Sektörler Kamu Özel Toplam (milyon TL) (milyon TL) milyon TL % Tarım 4.749 5.985 10.734 4,4 Madencilik 962 3.293 4.255 1,8 İmalat 479 90.216 90.695 37,4 Enerji 3.669 6.960 10.628 4,4 Ulaştırma 12.597 36.299 48.896 20,2 Turizm 121 13.564 13.685 5,6 Konut 684 24.567 25.252 10,4 Eğitim 4.508 2.318 6.826 2,8 Sağlık 2.725 9.624 12.349 5,1 Diğer Hizmetler 10.302 8.743 19.045 7,9 TOPLAM 40.796 201.568 242.365 100,0 Kaynak: DPT / *program f. İnşaat Sektöründe İstihdam 2009 yılı Nisan ayı sonu TÜİK verilerine göre inşaat sektöründeki istihdam 1 milyon 157 bin kişidir. İnşaat sektörünün toplam istihdamdaki payı 2009 yılı Nisan ayı itibariyle %5,6 olmuştur. Bu sayının 45 bini kadındır. Kadınların toplam inşaat istihdamındaki payı yalnızca %3,9 dur. Tablo 13. Sektörlere Göre İstihdam Rakamları 2008 Nisan 2009 Nisan Sektörler Sayı (binkişi) Pay (%) Sayı (binkişi) Pay (%) Tarım 5.059 23,8 4.965 24,0 Sanayi 4.399 20,7 3.981 19,2 İnşaat 1.234 5,8 1.157 5,6 Hizmetler 10.538 49,6 10.594 51,2 Kısa Dönemli İnşaat Sektörü İş İstatistikleri göstergelerine göre, NACE Rev.1.1 e göre hesaplanan 2005=100 temel yıllı, üç aylık inşaat sektörü istihdam endeksi 2009 yılı I. döneminde bir önceki yılın aynı dönemine göre %19,2 azalmıştır. Bina inşaatı sektörü istihdam endeksi %29 azalarak 103,9 dan 73,8 e, bina dışı inşaat sektörü istihdam endeksi %1,2 azalarak 102,7 den 101,5 e düşmüştür. Üç aylık inşaat sektöründe çalışılan saat endeksi 2009 yılı I. döneminde bir önceki yılın aynı dönemine göre %19,6 azalmıştır. Bina inşaatı sektörü çalışılan saat endeksi %29,3 azalarak 102,9 dan 72,8 e, bina dışı inşaat sektörü çalışılan saat endeksi %2,9 azalarak 105,2 den 102,1 e düşmüştür. Brüt ücret-maaş endeksi 2009 yılı I. döneminde bir önceki yılın aynı dönemine göre %5,6 azalmıştır. Bina inşaatı sektöründe bu endeks %16,9 azalarak 145,6 dan 120,9 a düşerken; bina dışı inşaat sektöründe %13,2 artarak 136,6 dan 154,7 ye yükselmiştir. Ciro endeksi de aynı dönemde %5,9 azalmıştır. Bina inşaatı sektörü ciro endeksi %12,9 azalarak 102 den 88,9 a düşerken; bina dışı inşaat sektörü ciro endeksi %8,9 artarak 78 den 84,9 a yükselmiştir. İnşaat sektörü üretim endeksi 2009 yılı I. döneminde bir önceki yılın aynı dönemine göre %20,1 azalmıştır. Bina inşaatı sektörü üretim endeksi %30,2 azalarak 98 den 68,4 e düşerken; bina dışı inşaat sektörü üretim endeksi %26,3 artarak 110,6 dan 139,7 ye yükselmiştir. g. Yürürlüğe Giren Yasal Düzenlemeler İnşaat sektörü ile ilgili yapılan ve Nisan 2009-Temmuz 2009 tarihleri arasındaki Resmi Gazete de yayınlanarak yürürlüğe giren yasal düzenlemeler aşağıdaki gibidir: 24 Nisan 2009 tarih, 27209 sayılı Resmi Gazete de Kültür Yatırımlarının ve Girişimlerinin Belgelendirilmesine ve Niteliklerine İlişkin Yönetmelik yayınlanmıştır. Yönetmeliğin amacı, Bakanlıkça teşvik edilecek kültür yatırım ve girişimlerinin belgelendirilmesine ilişkin ilke ve esasları belirlemek, asgari nitelikleri tespit etmek, kültür yatırım ve girişimlerini geliştirmek ve kalitesini yükseltmektir. 30 Mayıs 2009 tarih, 27214 sayılı Resmi Gazete de Çevre Kanununca Alınması Gereken İzin ve Lisanslar Hakkında Yönetmelik yayınlanmıştır. Yönetmeliğin 7
amacı, faaliyet ve tesisler tarafından 2872 sayılı Çevre Kanununa göre alınması gereken izin ve lisanslara ilişkin tüm iş ve işlemler ile bu iş ve işlemlere ilişkin yetkili mercilerin, çevre yönetim birimlerinin ve çevre görevlilerinin görev ve sorumlulukları ile Bakanlıkça yetkilendirilmiş çevre danışmanlık firmalarının, işletmelerin ve işletmecilerin yükümlülüklerini belirlemektir. 11 Haziran 2009 tarih, 27255 sayılı Resmi Gazete de Karayolu Taşıma Yönetmeliği yayınlanmıştır. Yönetmeliğin amacı, karayolu taşımacılık faaliyetlerini ülke ekonomisinin gerektirdiği şekilde düzenlemektir. 26 Haziran 2009 tarih, 27270 sayılı Resmi Gazete de Yapı Malzemelerinin Tabi Olacağı Kriterler Hakkında Yönetmelik yayınlanmıştır. Yönetmeliğin amacı, G işareti iliştirilerek piyasaya arzına izin verilen yapı malzemelerinin sağlaması gereken özellikler ile ulusal ve Avrupa Birliği mevzuatına göre piyasaya arz edilen yapı malzemelerinin yapılarda kullanım amacına uygunluğuna karar verilebilmesi için sağlaması gereken kriterleri belirlemektir. 19 Haziran 2009 tarihinde 5910 sayılı Türkiye İhracatçılar Meclisi ile İhracatçı Birliklerinin Kuruluş ve Görevleri Hakkında Kanun yayınlanmıştır. Kanunun amacı, ihracatçıları örgütlendirmek ve işbirliğini geliştirmek suretiyle ihracatı artırarak ekonomik gelişmeye katkıda bulunmak üzere ihracatçı birlikleri ile Türkiye İhracatçılar Meclisinin kuruluşu, işleyişi, görevleri, organları, gelirleri, harcamaları ve denetimleri ile üyelerinin hak ve yükümlülüklerine ilişkin usul ve esasları düzenlemektir. 7 Temmuz 2009 tarihinde 5912 sayılı Kat Mülkiyeti Kanununda Değişiklik Yapılmasına İlişkin Kanun yayınlanmıştır. KONUT YATIRIMLARI Yapı ruhsatına göre ikamet amaçlı bina (konut) sayılarının günümüze dek gelişimi incelendiğinde, konut ruhsatları sayısının gün geçtikçe artış göstermesi beklenirken, 1998 yılından bu yana dalgalı bir seyir izlediği, 2006 yılında, konut ruhsatlarında önceki iki yılda %60 lar seviyesinde görülen artışın %9,6 ya düştüğü görülmektedir. 2007 de ise verilen konut ruhsatı sayısı bir önceki yıla göre düşmeye başlamış, 2008 yılında bu düşüş %13,8 i bulmuştur. 2009 yılının ilk çeyreğinde düşüş eğilimi yine devam etmiş, bu dönem verilen konut ruhsatlarında bir önceki yılın aynı dönemine göre %2,7 lik azalma saptanmıştır. Tablo 14. Konut Ruhsatları (2005-2009) Konut Birim Önceki Yıla Göre Toplam Ortalama Sayısı Konut Birim Artış Yüzölçümü Konut Birim Yıl (Daire) Oranı (%) (bin m²) Alanı (m²) 2005 545.336 65,4 82.298 150,9 2006 597.786 9,6 92.942 205,6 2007 581.029-2,8 89.807 215,3 2008 501.005-13,8 74.341 207,3 2008/I 120.882-17.752 146,9 2009/I 117.666-2,7* 17.697 150,4 / *bir önceki yılın aynı dönemine göre Türkiye de en çok betonarme yapı sistemi tercih edilmektedir. 2009 un ilk üç ayında ruhsat verilen ikamet amaçlı binaların %91 i betonarmedir. Aynı yıl bina taşıyıcı sistemi betonarme olan 114.336 adet daireye ruhsat verilmiş, yığma-tuğla binalardaki ruhsat verilen daire sayısı ise 2.884 olmuştur. Bu rakamlarla 2009 yılının ilk çeyreğinde ruhsat verilen bir betonarme dairenin ortalama birim değeri 82.122 milyon TL olurken, yığma-tuğla dairenin değeri 42.735 milyon TL olarak gerçekleşmiştir. TÜİK verilerine göre 2009 yılının ilk çeyreğinde ruhsat almış olan 19.813 adet konut amaçlı binanın 674 adedi kamu sektörü, 18.152 adedi özel sektör, 987 adedi ise yapı kooperatifleri tarafından inşa edilmiştir. TÜİK verilerine dayanılarak yapı ruhsatlarına göre düzenlenen (arazi hariç) metrekare konut inşaat maliyetlerinin 2005-2009 arası gelişimi aşağıdaki çizelgede yer almaktadır. Tablo 15. Konut İnşaat Maliyetleri (2005-2009) Yıl Cari (TL) Değişim (%) (TL) USD Değişim (%) (USD) 2005 381 11 282 17 2006 458 20 320 13 2007 500 9 347 9 2008 572 14 440 27 2008/I 556-428 - 2009/I 539-3,0 372-13,1 verileri kullanılarak hesaplanmıştır. 2009 yılı birinci çeyreğinde, 108.861 konut satış sonucu el değiştirmiş ve Türkiye genelinde bir önceki döneme göre %17,67 oranında artış, bir önceki yılın aynı dönemine göre ise %2,95 lik düşüş gerçekleşmiştir. Bu dönemde en fazla konut satışı İstanbul u kapsayan TR1 ile Ankara, Konya ve Karaman ı içine alan TR5 bölgelerinde olmuştur. 8
Tablo 16. Konut Satışları (adet) Bölgeler 2008/I 2008/II 2008/III 2008/IV 2009/I TR1 29.411 28.346 24.360 21.386 26.091 TR2 2.310 2.295 2.481 1.611 2.114 TR3 12.447 11.672 11.238 9.329 11.800 TR4 6.484 6.987 6.846 6.355 7.151 TR5 26.502 26.661 25.247 20.333 25.106 TR6 14.208 14.191 13.705 11.951 13.942 TR7 5.001 5.932 6.939 5.034 5.286 TR8 4.005 4.297 4.761 4.393 4.594 TR9 2.359 2.372 2.138 2.465 2.325 TRA 1.116 1.271 1.762 1.032 1.051 TRB 2.615 2.992 3.191 3.005 2.864 TRC 5.710 6.072 6.665 5.622 6.537 Toplam 112.168 113.088 109.333 92.516 108.861 Grafik 6. Konut Satışlarının İstatistiki Bölgelere Göre Dağılımı (2009 Ocak-Mart) TR8 4% TR7 5% TR6 13% KONUT SATIŞLARININ BÖLGELERE GÖRE DAĞILIMI TR9 2% TRA 1% TRB 3% TR5 23% TRC 6% KONUT DIŞI BİNA YATIRIMLARI TR1 23% TR4 7% TR2 2% TR3 11% TÜİK tarafından yayınlanan Satınalma Gücü Paritesi-İnşaat 2007 bülteninde, EUROSTAT ve OECD işbirliğiyle yürütülen Satınalma Gücü Paritesi çalışmaları çerçevesinde, Avrupa Karşılaştırma Programı na katılan 37 ülke içinde, Konut Dışı Binalar grubunda, İngiltere nin 151 ile en yüksek fiyat düzeyine sahip ülke olduğu, İngiltere den sonra bu gruptaki en pahalı ülkelerin sırasıyla 145 er ile Danimarka ile Norveç ve 133 ile İzlanda olarak gerçekleştiği belirlenmiştir. Diğer taraftan, fiyat düzeyi en düşük ülke 35 ile Makedonya olurken 37 ile Sırbistan ile Karadağ ın en düşük fiyat düzeyindeki ülkeler olduğu, Türkiye nin de 41 ile fiyat düzeyi düşük olan diğer ülkeler arasında yeraldığı ortaya çıkmıştır. 2009 yılı ilk çeyreğinde değer bakımından toplam inşaat yatırımları içindeki payı %29 dolayında olan konut dışı bina üretiminin yüzölçümü bakımından toplam bina yatırımları içindeki payı genellikle %20 ile %30 arasında değişmektedir. Ocak-Mart döneminde konut yatırımları 17 milyon 697 bin m 2, konut dışı bina yatırımları ise 7 milyon 255 bin m 2 olarak gerçekleşmiştir. Cari fiyatlarla değerler ise sırasıyla 9 milyar 534 milyon YTL ve 3 milyar 842 milyon YTL olmuştur. Grafik 7. Yapı Ruhsatına Göre Konut ve Konut Dışı Bina Karşılaştırması bin m2 100.000 80.000 60.000 40.000 20.000 0 KONUT ve KONUT DIŞI BİNA KARŞILAŞTIRMASI (ruhsata göre) 2005 2006 2007 2008 2008/I 2009/I konut konut dışı 2009 yılı Ocak-Mart ayları toplamında yapı ruhsatı verilen binaların toplam kullanım alanının %56,3'ü konut kullanım alanı, %14,4 ü ortak kullanım alanı, %29,3 ü ise konut dışı kullanım alanı olarak hesaplanmıştır. GAYRİMENKUL Colliers International Turkey tarafından yapılan Gayrimenkul Piyasası-2009 İlk Yarı araştırması sonuçlarına göre, ticari gayrimenkul alanının tüm sektörlerinde, getiri oranının yükselmesi satış fiyatlarının düşmesine sebep olmuştur. Birçok yatırımcı orta vadede kiralar ya da getirilerin hangi yöne seyredeceğinden hala emin olmadığından yatırım kararlarını ertelemeyi sürdürmektedir. 2008 yılının son çeyreğinde de piyasayı etkileyen temel etmen fiyatların tahmin edilebilirlikten uzak seyretmesi olmuştur. Piyasadaki bu özellik sadece işlem hacmini etkilemekle kalmamış, aynı zamanda Türkiye deki yatırımcı profilini de değiştirmiştir. 2008 yılının ikinci yarısı ve 2009 un başlangıcında piyasa, yabancı kurumsal yatırımcıdan yerel yatırımcılara doğru hafif bir yönelmeye tanık olmuştur. Türkiye deki çalkantılı finans piyasalarıyla ilgili geçmiş deneyimlere dayanarak ve 2009 yılı içerisinde kredi hacizlerine yol açacak derecede ödenmeyen krediler hacminde ciddi bir artış yaşanmayacağını düşünülerek önümüzdeki dönemde ticari gayrimenkul fiyatlarında %10-15 i aşmayacak bir düşüş beklenmektedir. Konut piyasası değerlendirildiğinde, 2008 yılının ikinci çeyreği ile günümüz arasındaki dönemde genel kira fiyatlarında %25 lik bir düşüş yaşandığı görülmektedir. Ticari gayrimenkul piyasalarında perakende sektörü en kayda değer kira düşüşlerine tanık olmuştur. Özellikle İstanbul ve Ankara gibi büyük piyasalarda alışveriş merkezlerinin arz fazlalığından ve tüketici harcamalarındaki önemli 9
azalmalardan ötürü son üç çeyrekte kira rakamlarında %50 ye varan düşüşler görülmüştür. Öte yandan, A sınıf ofis piyasası ile endüstriyel piyasada arz eksikliği yaşandığından talep edilen kira rakamlarında sadece küçük bir azalma tespit edilmiştir. Ancak satış fiyatlarında henüz pek bir düşüşün gözlendiği söylenememektedir. Özellikle şehir merkezinde ve merkezi iş akslarında yer alan ofis projeleri hala yüksek doluluk oranlarını sürdürmektedir. 2009 Mart ayı itibariyle İMKB de işlem gören 14 adet halka açık GYO bulunmaktadır. Bu GYO ların toplam portföylerinin Eylül 2008'de 4 milyar 134 milyon TL olan net aktif değeri 2009 Mart ayı itibariyle %3,5 artarak 4 milyar 280 milyon TL'ye ulaşmıştır. Krizin patlak verdiği Eylül 2008 ile Mart 2009 arasında iptal edilen konut sözleşmelerine ve projelere rağmen GYO şirketlerinin net aktif değerlerinde erime yaşanmaması, faizlerde yaşanan düşüşün yarattığı talep beklentisine bağlanmaktadır. GYO'ların net aktif değerlerindeki artışta şirketlerin borçluluğunun azalmasının yanı sıra düşen faiz ortamının talebi artıracağı ve buna bağlı olarak fiyatların yükseleceği beklentisinin çok daha etkili olduğu belirtilmektedir. Tablo 17. Gayrimenkul Yatırım Ortaklıkları Portföy Değeri Yıllar GYO sayısı Portföy değeri Bin TL Milyon USD 2004 9 1.383.000 1.030 2005 10 2.209.000 1.645 2006 11 2.480.857 1.756 2007 13 4.117.754 2.471 2008 14 4.269.388 2.652 2009/I 14 4.487.194 2.895 Kaynak: Sermaye Piyasası Kurulu Uygulanacak Katma Değer Vergisi Oranlarının Tespiti kararına göre, KDV oranının % 1 den %18 e çıkarılmasıdır. Finansal kiralama sektöründe daralmaya yol açan diğer önemli bir neden ise 2007 yılında Amerika da Mortgage kriziyle başlayan finansal krizdir. Bu daralmanın etkilerini işinşaat makineleri ve inşaat sektöründe de gözlemlemek mümkündür. 2009 yılının ilk üç ayında makine-ekipman ile iş ve inşaat makineleri, finansal kiralama yatırımları içinde en çok paya sahip mal grupları olmuştur. İmalat sanayi ve hizmet sektörleri de finansal kiralama işlemlerinde en büyük paya sahip sektörlerdir. Tablo 19. Finansal Kiralama Yatırımları İçinde En Çok Paya Sahip Mal Grupları (%) Mal Grupları 2008 2009/I Makine ve Ekipman 27 40 İş ve İnşaat Makineleri 20 16 Gayrimenkul 11 5 Kara Ulaşım Araçları 9 3 Tıbbi Cihazlar 7 5 Tekstil Makineleri 6 2 Büro Ekipmanları 6 4 Elektronik ve Optik Cihazlar 3 7 Hava Ulaşım Araçları 2 8 Kaynak: Finansal Kiralama Derneği (FİDER) Grafik 8. FİDER Üyesi Finansal Kiralama Şirketlerinin Finansal Kiralama İşlemlerinin Sektörlere Göre Dağılımı (2009 I. Çeyrek) FİNANSAL KİRALAMA İŞLEMLERİNİN SEKTÖRLERE GÖRE DAĞILIMI FİNANS Finansal kiralama işlem hacmi 2009 yılının ilk çeyreğinde 416.966 bin dolar olarak gerçekleşmiştir. 2008 yılının aynı döneminde 6.614 olan sözleşme adedi ise bu dönemde 1.074 e düşmüştür. Tablo 18. Finansal Kiralama Hizmetlerinde İşlem Tutarları ve Sözleşme Adetleri (2008-2009) İşlem Tutarı 2008 2008/I 2008/IV 2009/I milyon USD 5.030 1.444 814 417 milyon TL 6.812 1.843 1.230 704 milyon Euro 3.499 914 575 316 Sözleşme Adedi 19.878 6.614 2.219 1.074 Kaynak: Finansal Kiralama Derneği (FİDER) Finansal kiralama sektöründe 2009 yılı ilk çeyrek gerçekleşmeleri incelendiğinde sözleşme adetlerinde ve işlem hacimlerinde önemli gerileme gözükmektedir. Bu gerilemenin en önemli nedenlerinden biri, finansal kiralama sektöründe 30.12.2007 tarihli resmi gazetede yayınlanarak yürürlüğe giren 2007/13033 sayılı Mal ve Hizmetlere hizmet 41% tarım 5% diğer 4% Kaynak: Finansal Kiralama Derneği (FİDER) İNŞAAT MALZEMELERİ SANAYİSİ imalat 50% Türkiye, inşaat malzemeleri sanayisinin temel alt kollarında önemli üretim kapasitelerine ve buna bağlı olarak önemli üretim büyüklüklerine sahiptir. Özellikle çimento, inşaat demiri, demir-çelik inşaat aksamı ve ürünleri, plastik ve alüminyum inşaat malzemeleri, seramik, cam, boya, mermer gibi ürünler yüksek üretim miktarıyla iç talebi karşılamakla 10
kalmayıp, kaliteleri ile uluslararası pazarlarda rekabet avantajı elde etmektedir. Günümüzde çimento, cam, demir-çelik ve seramik ürünlerinde dünyanın en büyük 12 üreticisi arasında Türkiye nin de yer aldığı, son yıllarda hazır beton ve plastik sektörlerinde de önemli gelişmeler olduğu görülmektedir. Ancak küresel ekonomik krizin etkileri inşaat malzemeleri sanayisinde de hissedilmektedir. 1988 yılından bu yana her yıl artış gösteren Türkiye hazır beton üretimi, 2008 yılında ilk kez gerilemiştir. Türkiye Hazır Beton Birliği (THBB) verilerine göre 2008 yılında hazır beton üretimi %6,4 azalarak 69 milyon 600 bin m 3 olarak gerçekleşmiştir. Ancak üretim miktarı düşmesine rağmen Türkiye hazır beton üretiminde Avrupa üçüncülüğünü korumuştur. 2008 yılında sektördeki 15 firma faaliyetini durdurmuş, 2007 de 88 bin m 3 olan tesis başına üretim miktarı 2008 de 84 bin 364 m 3 e düşerek %4,13 oranında gerilemiştir. 2009 yılının ilk 3 ayında plastik hammadde üretiminin 167.250 ton olarak gerçekleştiği ve üretimin 2009 yılı sonunda 2008 yılı seviyelerinde ve yaklaşık 670.000 ton olarak gerçekleşeceği tahmin edilmektedir. Diğer taraftan, 2009 yılının ilk 3 ayında toplam plastik hammadde üretimi içinde AYPE, YYPE, PVC ve PP nin payının aynı düzeyde kaldığı tahmin edilmektedir. 2008 yılında 3,9 milyon ton ve 7,3 milyar dolar olan plastik hammadde ithalatı, 2009 yılının ilk 3 ayında 813 bin ton ve 984 milyon dolar olarak gerçekleşmiş olup aynı trendle devamı halinde 2009 yılı sonunda 3,2 milyon ton ve 3,9 milyar dolar olarak gerçekleşeceği ve 2008 yılına kıyasla ton bazında %16, değer bazında da %46 gerileyeceği tahmin edilmektedir. Küresel kriz doğal taş sektörünü de etkilemiştir. Türkiye Mermer Doğaltaş ve Makinaları Üreticileri Birliği nden (TÜMMER) yapılan açıklamalara göre bu dönemde mermer ve doğal taş sektöründe 30 bin kişi işsiz kalmıştır. Sektör yetkilileri krizin aşılmasında, teşvik paketlerinde sektöre önemle yer verilmesi konusunda birleşmektedirler. Türkiye Çimento Müstahsilleri Birliği (TÇMB) tarafından çimento sektöründe de dış piyasalarda yatırımların azalmasıyla birlikte, 2009 yılının zor geçeceği belirtilmektedir. 2009 yılında çimento iç tüketiminin, bir önceki yıla göre %12-15 arasında küçüleceği tahmin edilirken, sektörün bu kaybı, ihracatla telafi etmeye çalışacağı belirtilmektedir. İnşaat sektöründeki durgunluk iş ve inşaat makineleri sektörünü de etkilemiş, Türkiye'de ithalat, ihracat ve iç satışlarla cirosu 2007'de 2 milyar dolara yaklaşan vinç sektörü, 2008 sonunda %25 küçülmüştür. Geçen yıllarda hızlı bir büyüme ivmesi kazanmasına rağmen 1 yıl içinde 1,5 milyar dolarlık cirolara gerileyen sektör, toplamda yarattığı 5 bin kişilik istihdamın %15'ini de son 1 yılda kaybetmiştir. Türkiye de Ekim 2008-Şubat 2009 döneminde stokların eritilmesi amacıyla dibe vurarak 1.700.000 ton/aya kadar düşen-çelik üretimi ise Mart 2009 ayından itibaren düzenli bir yükselişe geçmiş, Nisan 2009 da 2.000.000 tona yaklaşarak düzenli bir yüksel eğrisi yakalamıştır. 2008 yılında önceki yıla nazaran %4,1 ile en yüksek üretim artışını yakalayan Türkiye, 2009 yılının ilk çeyreği itibariyle, %24,5 üretim azalmasına rağmen, %41 in üzerinde azalma yaşayan Brezilya ve İtalya yı geride bırakarak dünyanın 9. büyük demir çelik üreticisi olmuştur. 2009 yılının ilk çeyreği itibariyle Türkiye nin nihai mamul tüketiminde %63 azalma olmasına rağmen mamul ihracatında %4 civarında bir artışın olduğu belirtilmektedir. 125 ülkeye yapılan ihracatla Türkiye nin en önemli ihracat kalemlerinden biri olan seramik sektöründe ise ihracatı ayakta tutmak krizin çıkış yolu olarak görülmektedir. Sektörün 2009 yılı ihracat hedefi 1 milyar dolar olarak belirlenmiştir. Yalıtım sektörü temsilcileri de ısı yalıtımı ürünlerinde ve uygulamalarında KDV indirimine gidilmesi ve sektörün krediyle desteklenmesi durumunda, tüketicilerin uygulamayı çok daha kolay yaptırabileceğini ve sektörün hızla büyüyeceğini vurgulamaktadır. Bu durum aynı zamanda enerji tasarrufu sağlayacak ve sektörde tahmini 20 bin kişilik bir ek istihdam yaratabilecektir. GELECEK BEKLENTİLERİ Dünya Bankası tarafından hazırlanan Küresel Kalkınmanın Finansmanı raporu, Haziran ayında Türk Sanayicileri ve İşadamları Derneği (TÜSİAD) işbirliğinde gerçekleştirilen seminerle kamuoyuna tanıtılmıştır. Dünya Bankası raporunda Türkiye deki GSYH nın 2009 yılında reel olarak bir önceki yıla göre %5,5 azalacağı, 2010 yılında %1,5, 2011 yılında ise %3 artacağı tahmin edilmektedir. Türkiye, Avrupa ve Orta Asya da, kısa vadeli borçları rezervlerine oranla en düşük bulunan ülkeler sıralamasında en iyi durumdaki ülke konumundadır. Sözkonusu raporda Türkiye nin cari işlemler açıklarının bu yıl ve 2010 yılında GSYH sının %1,9 u, 2011 yılında ise %2 si düzeyinde olacağı tahmin edilmektedir. Raporda özetle şu tespitlerde bulunulmuştur: Ekonomik etkinlikte en keskin düşüş özellikle dayanıklı tüketim malı ve yatırım malı üretmede uzmanlaşmış ülkeler ile önceden oluşmuş ciddi makroekonomik zayıflıkları bulunan ülkelerde yoğunlaşmıştır. 11
Düşük gıda ve akaryakıt fiyatları, azalmış ekonomik etkinliğin yoksullaşma etkisini hafifletmiş ve gelişmekte olan ülkelerde petrol ithalinin cari işlemler üzerindeki baskısının azalmasına yardımcı olmuştur. Gelişmekte olan petrol ihraç eden ülkelerin kazançlarında ise gayrı safi iç hasılalarının %17 si kadar bir azalmaya yol açmıştır. 2009 yılında mali dengenin yüksek gelirli ülkelerde GSYH nın %3 ü, gelişmekte olan ülkelerde ise %4 ü dolayında kötüleşmesi beklenmektedir. Ekonomik etkinlikteki düşüş, gelişmekte olan ülkelere daha zayıf sermaye akışıyla birleşince, düşük ve orta gelirli pek çok ülkeyi ciddi finansal zorluklar içine sokmuştur. Birçok ülke ihracattan yeterli döviz kazanma ya da ithalat talebini karşılayacak yeterli borç sağlama güçlüğüne girmiştir. Gelişmekte olan ülkeler için genel borçlanma gereksiniminin net sermaye akışlarını aşması beklenirken, birçok ülke bu finansman boşluğunu iyi günlerde oluşturduğu uluslararası döviz rezervlerini aşağı çekerek karşılamıştır. Ancak bu stratejinin sürdürülebilirliği belirsizdir. 2008 Eylül ayından bu yana 16 ülke dış rezervlerinin %20 sini ya da daha fazlasını tüketmiştir. Bu arada toplam 18 ülkede halihazırdaki rezerv stokları, ithalatlarının dört aydan az bir bölümünü karşılayabilir durumdadır. Cari işlem açıkları ve kötüleşen mali pozisyonlar en fazla, kısmen durgunluğun en derin biçimde görülmesi beklenen yerler olmalarından dolayı, Avrupa ve Orta Asya bölgesinde kronik bir şekilde yayılmıştır. Sözkonusu ülkelerde iç-dış dengelerin oluşturulması için talebin bastırılması ve para değerinin düşürülmesi gerekebilecektir. Yüksek gelirli ülkelerde GSYH lardaki hızlı düşüşe karşın 2009 yılının ilk üç ayı boyunca bir dizi gösterge ekonomik iyileşmenin başladığına işaret etmektedir. İstikrara kavuşan hatta iyileşmeye başlayan dünya borsaları, kimi ülkelerdeki ihracatta görülen ılımlı iyileşmeler, sağduyulu mali teşvik önlemlerinin hala süren talep patlaması yapan etkileri ve bunun yanı sıra tüketici talebinde yaşanan bir artış iyileşmenin başladığına işaret eden faktörler arasındadır. Dünya Bankası nın söz konusu raporunda küresel ve Türkiye dahil ülkeler için öngörülen büyüme tahminlerinin dayandığı temel senaryonun, global finansal kriz ardından gelen bir ekonomik çöküş yaşanmasından dolayı daha durgun bir iyileşme öngördüğü belirtilirken şöyle denilmektedir: Sözkonusu senaryoya göre küresel GSYH nın 2009 yılında %2,9 luk rekor bir düşüşten sonra ılımlı bir şekilde 2010 yılında %2 düzeyinde, 2011 yılında ise %3,2 düzeyinde iyileşmesi beklenmektedir. Gelişmekte olan ülkeler arasında büyüme oranları, daha güçlü verimlilik ve nüfus artışları dolayısıyla daha yüksektir, ancak 2009 dan 2011 e kadar sırasıyla %1,2, %4,4 ve %5,7 oranlarında gerçekleşecektir. Dünya ticaret hacmi bu yıl %9,7 oranında düşerken, ticaret hacmi ise gelecek yıl %3,8, 2011 yılında ise %6,9 oranında artacaktır. Global piyasalarda petrolün varil fiyatı bu yıl için ortalama 55,5 dolar, 2010 yılı için 63 dolar, 2011 yılı içinse ortalama 65,9 dolar olacaktır. 2009 yılında Çin %6,5, Hindistan %5,1, Endonezya %3,5 büyüyecektir. ABD'li yatırım bankası Merrill Lynch in Haziran ayında Doğu Avrupa, Afrika ve Ortadoğu'dan gelişmekte olan toplam 12 ülke üzerine yaptığı değerlendirmede ise önümüzdeki 10 yıllık dönemde en hızlı Türkiye'nin büyüyeceği öngörülmektedir. Rusya, Romanya, Güney Afrika, Mısır, Suudi Arabistan, Katar, İsrail, Polonya, Macaristan, Çek Cumhuriyeti, BAE ve Türkiye'yi değerlendirmeye alan Merrill Lynch'e göre, Türkiye 2010-2019 döneminde ortalama %4,5 büyüyecektir. 2025'e kadar çalışan nüfus oranının ve tasarrufların artacağına dikkat çeken banka, enflasyonun tekrar yükselmemesinin sağlanmasıyla ortalama büyümenin %5,5-6 olabileceğini de kaydederken, kalıcı düşük enflasyon ve reel faiz ortamının sağlanmasının önemini de vurgulamaktadır. Uluslararası Finans Enstitüsü nün (IIF) tahminlerine göre de Türkiye'nin 2009 yılı daralması %7,5 dolayında olacaktır. Türkiye için kamunun küçülme senaryoları ise birbirlerine göre farklılık göstermektedir. Hazine Müsteşarlığı 2009 yılı için %3,6 küçülme oranını baz alırken, Merkez Bankası %4,9, 2010-2012 Yılı Orta Vadeli Programı nı hazırlayan Devlet Planlama Teşkilatı ise %4,4 ile %5 olmak üzere iki farklı küçülme oranı üzerinden hesaplamalarını yapmaktadır. Önümüzdeki dönemde Türkiye ve dünya ekonomisini yakından ilgilendiren gelişmeler arasında 2-4 Ekim de düzenlenecek Uluslararası Finans Enstitüsü nün yıllık sonbahar toplantısı ile 6-7 Ekim de düzenlenecek IMF-Dünya Bankası toplantısı sayılabilmektedir. Yılın ikinci çeyreğine ait GSYH rakamları ile sektörel veriler ise TÜİK tarafından 10 Eylül tarihinde yayınlanacaktır. 12