Türkiye nin Doğalgaz Tedariki ve Enerji Arzındaki Yeri

Türkiye nin Doğalgaz Tedariki ve Enerji Arzındaki Yeri Türkiye Birincil Enerji Kaynakları (2013) 4% 4% 4% Petrol 18% 11% Kaynak: Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı, Garanti Yatırım Hilmi Yavas, Ekonomist +90 (212) 384 1134 hyavas@garanti.com.tr 31% 28% Doğalgaz Linyit İthal kömür Hidro Diğer yenilenebilir Odun, tezek Türkiye nin Rusya ile diplomatik ve ticari ilişkilerinde yaşanan sıkıntılarla beraber, enerji sektöründe arz güvenliği ve başta doğalgaz olmak üzere uzun vadeli enerji anlaşmalar ön plana çıktı. Bu raporda, BOTAŞ ve diğer ithalatçıların doğalgaz ithalatındaki payları, Uzun/Kısa vadeli alım anlaşmaları, Kısa dönemde yeni arz kaynakları, Orta-uzun vadede potansiyel yeni arz kaynakları, Doğalgazın ağırlıklı kullanıldığı alanları inceliyoruz. Kısa vadede doğalgaz arzını çeşitlendirmek zor olduğunu düşünürken, orta-uzun vadede çok çeşitli enerji kaynaklarına erişim kolaylığı sayesinde arz kaynaklarını çeşitlendirmemiz mümkün. Enerji kaynaklarını çeşitlendirmek üzerine çalışmalar resmi düzeyde uzun süredir yapılıyor. Elektrik üretimi ve sanayinin doğalgaza bağımlılığı: Ciddi boyutlu ve uzun süreli bir gaz kesintisi durumunda, yetkililerin alacağı ek önlemler, kesintinin ekonomi üzerindeki olumsuz etkilerinin önüne geçemeyebilir. Genel hatlarıyla Doğalgaz İthalatı ve Tüketimi Neredeyse tamamını ithal ettiğimiz doğalgaz Türkiye nin birincil enerji arzının %30 unu karşılıyor (2013). Gene %90 ından fazlasını ithal ettiğimiz petrolün birincil enerji arzındaki payı %28, ithal kömürün ise %18. Böylece, ülkenin enerji ihtiyacının %75 e yakını ithal kaynaklarla sağlanıyor. Petrol ve ithal kömür uluslararası piyasalardan kolaylıkla temin edilebilirken, %85 ini boru hatları yoluyla ithal ettiğimiz doğalgazı uzun vadeli yaptığımız anlaşmalar ve planlar çerçevesinde tedarik ediyoruz (geri kalan %15 i ise sıvılaştırılmış doğalgaz olarak terminal limanlar yoluyla sağlıyoruz.) Doğalgazın, büyük bölümü 3 ülkeden, Rusya, İran ve Azerbaycan dan tedarike bağımlı. (%85 inin üzerinde) En çok doğalgaz tedarik ettiğimiz iki ülkenin, Rusya ve İran ın toplamda payı oldukça yüksek, %70 civarında. Toplam doğalgaz tüketimimiz 49 milyar metreküp civarında ve karşılığı yaklaşık 20 milyar dolar (2014). En çok doğalgaz ettiğimiz 4 ülkenin ise toplamda payı ve yaklaşık parasal karşılığını aşağıdaki tabloda bulabilirsiniz. Doğalgaz İthalatında İlk 4 Ülke (2014) Miktar (milyar metreküp) Toplamda Payı (%) Yaklaşık Maliyet (milyar dolar) Rusya 27 55% 11 İran 9 19% 3.8 Azerbaycan 6.1 13% 1.8 Cezayir 4.2 9% 1.8 Kaynak: Maliyet hesabı basından derlenen bilgilerle yapılmıştır. 1

Doğalgaz İthalatı Enerji Bakanlığı na göre, Türkiye 2014 de 48.7 milyar metreküp gaz tüketirken (yaklaşık 20 milyar dolar değerinde), 49.3 milyar metreküp doğalgaz ithal etti. Doğalgazın büyük bir kısmı uzun süreli anlaşmalar kapsamında BOTAŞ tarafından ithal edilirken (40 milyar metreküp - %80), bir kısmı (9 milyar metreküp - %20) özel sektör tarafından ithal ediliyor. Kısa dönemli anlaşmalar ise spot LNG ve Rusya dan doğalgaz talebinin çok yükseldiği dönemlerde ilave talep ettiğimiz miktardır. BOTAŞ: 1. Boru Hatları: BOTAŞ aracılığıyla, uzun vadeli anlaşmalar kapsamında toplam 33 milyar metreküp doğalgazı boru hatları aracılığıyla ithal edildi (2014). 2. LNG: Toplam 7.3 milyar metreküp ithalat Gene uzun vadeli anlaşmalar ile BOTAŞ, Cezayir ve Nijerya dan da toplamda 5.6 milyar metreküp sıvılaştırılmış doğalgaz (LNG) aldı Çoğu BOTAŞ tarafından olmak üzere spot LNG piyasasından yaklaşık 1.7 milyar metreküplük gaz ithal edildi. Diğer İthalatçılar: Yaklaşık 9 milyar metreküp gaz BOTAŞ dışındaki doğalgaz ithalatçıları tarafından, doğalgaz boru hatlarıyla yoluyla uzun vadeli anlaşmalar kapsamında ithal edildi (2014). Kaynak ülkeler bazında Türkiye nin Doğalgaz İthalatı (milyar metreküp ) Rusya İran Azerbaycan Cezayir Nijerya Spot LNG Toplam 2005 17.524 4.248 0 3.786 1.013 0 26.571 2006 19.316 5.594 0 4.132 1.11 0.079 30.231 2007 22.762 6.054 1.258 4.205 1.396 0.167 35.842 2008 23.159 4.113 4.58 4.148 1.017 0.333 37.35 2009 19.473 5.252 4.96 4.487 0.903 0.781 35.856 2010 17.576 7.765 4.521 3.906 1.189 3.079 38.036 2011 25.406 8.19 3.806 4.156 1.248 1.069 43.875 2012 26.491 8.215 3.354 4.076 1.322 2.464 45.922 2013 26.212 8.73 4.245 3.917 1.274 0.892 45.27 2014 26.975 8.932 6.074 4.179 1.414 1.689 49.263 Kaynak: Enerji Bakanlığı Yıllık Doğalgaz Raporu (2014), TCMB, Garanti Yatırım 2

Doğalgaz tedarik anlaşmalarını uzun ve kısa vadeli anlaşmalar kapsamında inceleyebiliriz. 1) Uzun Vadeli Alım Anlaşmaları Azerbaycan: Azerbaycan ile 3 anlaşma kapsamında toplam 12,75 milyar m3/yıl (6 + 0.75 + 6) miktarında uzun vadeli doğalgaz alım anlaşmamız mevcuttur. 1. Bakü-Tiflis-Erzurum (BTE): 2007 yılında devreye alınan yıllık 6.75 milyar metreküp kapasiteli Bakü-Tiflis-Erzurum (BTE) doğal gaz boru hattından 2014 yılında 6.1 milyar m3 lük Azerbaycan/Şah Deniz doğal gazı taşınmıştır. 2. TANAP ve TAP: 2018 den önce tamamlanması öngörülen ilk aşamada, Azerbaycan daki Şah Deniz gaz sahasının 2. geliştirme fazından üretilecek yıllık 16 milyar m3 lük gazın 6 milyar m3 ünün Türkiye de kullanılması planlanıyor. Kalan 10 milyar m3 lük gazın de Şah Deniz konsorsiyumunun Haziran 2013 te seçtiği TAP Projesi ile Avrupa ya taşınması planlanmaktadır. Rusya - Mavi Akım & Batı Hattı: Türkiye ve Rusya arasındaki ilk doğrudan doğal gaz boru hattı olan Mavi Akım 2005 yılında devreye girdi. Botaş ın Rusya Federasyonu ile Batı Hattı (4 milyar metreküp ) ve Mavi Akım (16 milyar metreküp) anlaşmaları kapsamında toplam 20 milyar m3/ yıllık alım anlaşması var. Ancak, bu iki boru hattında yaklaşık 10 milyar m3/ yıl ek kapasite var (toplam 30 milyar metreküp). 2014 de bu kapasitenin 7 milyar metreküp ü kullanıldı. İran: Yıllık 9,6 milyar m3 kontrat miktarı olan ve İran arz kaynağından Ülkemize doğal gaz iletimi sağlayan Doğu Anadolu Doğal Gaz Ana İletim Hattı yaklaşık 1.491 km. uzunluğunda. Bir kolu, Doğubayazıt tan başlayıp, Erzurum, Sivas ve Kayseri üzerinden Ankara ya uzanmakta. Uzun dönemli LNG (toplam 5.7 metreküp): Cezayir le 4,4 milyar m3 / yıl, Nijerya ile 1,3 milyar m3 /yıl miktarında LNG alım anlaşmaları mevcuttur. Marmara-Ereğli terminalinin kapasitesi 5 milyar, Egegaz a ait Aliağa LNG terminalinin kapasitesi ise yıllık 6 milyar metreküp tür. Toplam Kaynak ülkeler bazında Türkiye nin Doğalgaz İthalatı (%) 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Nijerya Spot LNG Cezayir Azerbaycan İran Rusya Kaynak: Enerji Bakanlığı, Garanti Yatırım 3

kapasitesi şu anda 34,5 milyon metreküp iken (12 milyar metreküp/yıllık), Marmara Ereğlisi'nde dördüncü tank yatırımı tamamlandığında günlük gaz gönderim kapasitesi 43,5 milyon metreküpe (15.5 milyar metreküp/ yıllık) yükselerek %30 büyüme artış sağlanacak. 2) Kısa Vadeli Alım Anlaşmaları: Spot LNG: 2014 de 1.7 milyar m3 spot piyasadan tedarik edildi. Egegaz a ait Aliağa LNG terminalinden Botaş ve özel sektör spot piyasadan doğalgaz tedarik edebiliyor. LNG terminallerin yıllık yaklaşık kullanılmayan 4 milyar metreküp boş kapasite olmakla beraber, bu kapasite Aralık, Ocak ve Şubat ta tam kapasiteye yakın kullanıldığı için, arz güvenliği açısından tam fayda sağlamayabilir. Rusya dan ek gaz talebi: BOTAŞ ve diğer ithalat ithalatçıların Rusya ile yaklaşık 26 milyar metreküplük uzun dönemli alım anlaşmaları mevcut. Öte yandan Rusya dan toplam yıllık 30 milyar metreküplük gaz akışı sağlayabilecek kapasite mevcut. Doğalgaz talebinin çok yükseldiği dönemde, Rusya da ek gaz talebinde bulunabiliyoruz. Yeni dönem nasıl şekillenecek? İlk etapta Azerbaycan ilk ek kapasite artışını sağlayacak kaynak: Önümüzdeki dönemde hem tüketimin artacağını hem de enerji güvenliğinin önem kazanacağını düşünürsek, alternatif doğalgaz kaynaklarına erişim Türkiye için önem kazanacak. TANAP ın 2018 de bitirilmesi ile, yakın dönemde Türkiye ye erişecek yeni tedarik kaynağı Azerbaycan olacak. Türkiye nin doğalgaz tüketiminin 2020 itibariyle, mevcut yıllık 50 milyar metreküp den 65 milyar metreküp e yükseldiğini varsayarsak (2008-2014 arasında olduğu gibi her yıl ortalama %5 artış ile), önümüzdeki dönemde TANAP ın tam kapasite devreye girmesi halinde, Azerbaycan ın doğalgaz ithalatındaki payı %12 den %25 e yükselirken, Rusya nın payı %45 lere doğru geriliyor olacak. TANAP dışında gündemde olan diğer projeler ise; henüz proje öncesi aşamasında olan Irak ve gündemde olan İsrail doğalgaz hatları. Bu sahalardan doğalgaz ithalatı yapıldığı takdirde hem doğalgaz kaynakları çeşitlenirken, hem de Avrupa ya yapılan sevkiyatta transit ülke konumumuz güçlenecek. Boru Hatları Aracılığı ve LNG alımı ile gelecekte yapılması muhtemel tedarik: Kuzey Irak: İlk etaptaki kapasitenin 10 milyar metreküp olması, 2020 lerin başında ise bu rakamın 20 milyar metreküpe çıkarılacağını ifade ediliyor. Yetkililer, doğalgazın 2017 yılında sevk edilmesiyle ilgili Kürdistan bölgesi ile Türkiye arasında stratejik bir anlaşma olduğunu belirtmekte. Proje ile Irak doğal gazının Türkiye ye ve Türkiye üzerinden Avrupa ya transit taşınması ile iki ülke arasında bir doğal gaz koridoru geliştirilmesi amaçlanıyor. BOTAŞ, Kuzey Irak gazını ulusal şebekeye aktaracak Şırnak Doğalgaz Boru Hattı nın önümüzdeki ihaleye çıkarılması bekleniyor. Irak Kürt Bölgesel Yönetimi (IKBY) Doğal Kaynaklar Bakanı Ashti Hawrami gazda üretimin başladığını belirterek "Türkiye ile anlaşmamız, Türk şirketlerinin de iyi niyeti var. Programda 6-12 aylık bir kayma oldu açıklamasında bulundu. 4

Katar Katar petrol şirketiyle BOTAŞ arasında sıvılaştırılmış doğalgaz alımına ilişkin mutabakat zaptı Aralık 2015 te imzalandı. Aliağa Egegaz tesislerinde yaklaşık kullanılmayan 4 milyar metreküp lik LNG boşaltım ve depolama kapasitesi, Katar dan spot ya da uzun vadeli anlaşmalar yoluyla doldurulabilir. Talebin yoğun olduğu dönemlerde bu tesislerin ek arz için kapasitesi mevcut olmayabilir. Katar ile LNG terminali yapımını da içeren uzun vadeli ve büyük miktarlı bir anlaşma yapılabilir ama bu projenin tamamlanması 4-7 yıl alacaktır. Arzın çeşitlenmesi açısından çok önemli bir kaynak olabilir. Doğu Akdeniz Yılda yaklaşık 8-10 milyar m3 gaz tedarik edilebilecek bu proje dâhilinde, Türkiye ye doğal gazı boru hattı ile taşımak, Güney Kıbrıs Rum Yönetimi nde kurulacak LNG terminalinden Avrupa ya ulaştırmak. Daha uygulanabilir görünen alternatif ise daha düşük maliyeti sebebiyle Türkiye ye boru hattı ile taşınması Doğu Akdeniz deki gelişmeler neticesinde, İsrail açıklarındaki Leviathan Havzası nda keşfedilen doğal gaz kaynakları da, kaynak çeşitliliği açısından önem arz etmektedir. Rusya - Türk Akımı Türk Akımı, Rusya'dan başlayıp Karadeniz üzerinden Türkiye'ye aktarılması planlanan doğal gaz boru hattı projesinin adıdır. Projenin önerisi Türkiye'ye yaptığı bir devlet ziyareti sırasında, Aralık 2014 tarihinde Rusya devlet başkanı Vladimir Putin tarafından yapıldı. Proje kapsamında dört hat ile 63 milyar m3 doğal gazın 16 milyar m3 ü Türkiye nin kullanımına tahsis edilmesi ve kalan gazın Türkiye üzerinden Güney Doğu Avrupa ya ulaşması hedeflenmektedir. Türk-Rus ilişkilerinde son dönemde yaşanan gerginlik ile bu projenin geleceği tehlike altına girdi. Türkmenistan Yılda 15 milyar metreküp gaz alımını içeren, Türkmenistan ile 1999 yılında yapılan anlaşma yürürlüğe girmemiştir. Pratikte bu projenin gerçekleşmesi için Hazar Denizi altından Türkmenistan ve Azerbaycan arasında boru hattı yapılması gerekiyor ve bu boru hattınınım inşa edilebilmesi ve doğalgaz sahalarının işletilmesi için Hazar Denizi ne kıyıdaş ülkelerinin - Rusya ve İran ın yapıcı bir tutumda bulunması gerekecektir. Ayrıca, Azerbaycan ve Türkmenistan da projeler konusunda anlaşabilmesi de burada önemli. Bu projenin geleceği konusunda riskler mevcut. 5

6 Ocak 2016 Mevcut, İnşa Edilen, Planlanan ve Gündemde olan Doğalgaz Boru Hatları Kapasiteleri Rusya Rusya Türkmenistan Azerbaycan Azerbaycan İran Mevcut Plan ve Konuşulan Kuzey Irak İnşaat aşaması İsrail (Kıbrıs) Gelişme yok Kaynak: Botaş, Garanti Yatırım Kaynak: Botaş, Garanti Yatırım Mevcut Petrol Boru Hatları Kapasiteleri ve Kullanımı BTC 1200 kb/d (653kb/D) KIRKUK CEYHAN 1&2 1400 kb/d (153kb/D) Kaynak: Botaş, Garanti Yatırım 6

01.12 04.12 07.12 10.12 01.13 04.13 07.13 10.13 01.14 04.14 07.14 10.14 01.15 04.15 07.15 10.15 6 Ocak 2016 Farklı Alanlarda Doğalgaz Kullanımı (%) Doğalgaz nerede kullanılıyor? 2014 yılında mevcut doğalgaz tüketiminin %48 si elektrik üretiminde kullanılmıştır. Elektrik Kurulu Güç ve Üretim 6% 19% 26% 1% 48% Dönüşüm/Çevrim (Elektrik) Sanayi Hizmet Konutlar Diğer Kurulu Güç (Ekim 2015) 7% 38% 28% 20% 7% Üretim (Ocak - Ekim 2015) 3% 37% 27% 27% 6% Hidrolik Diğer yenilenebilir Kömür Doğalgaz Diğer Termik Kaynak: EPDK, Garanti Yatırım Hidro-elektrik Santrallerin Elektrik Üretim deki Yeri 45% 40% 35% 30% 25% 20% 15% 10% Hidroelektrik santrallerin üretimdeki payı (sol eksen) Ortalama Spot Elektrik Fiyatı (TL/mWh) Kaynak: EPDK, Garanti Yatırım 225 200 175 150 125 100 75 Kaynak: Elektrik Mühendisleri Odası, Garanti Yatırım Elektrik Üretimi: Doğalgazın %48 i elektrik üretiminde kullanılıyor. Emtia haber platformu Platt a göre Türkiye de bir günde doğalgaz tüketim talebi özellikle havanın mevsim normallerinin altına düştüğü kış günlerinde 215 milyon metreküp e yükselebilirken, mevcut altyapının sağlayabileceği maksimum miktar kısa vadede 193 milyon metreküp, uzun vade de ise depolama tesislerindeki stokların erimesinden dolayı daha az. BOTAŞ, 10-15 Aralık 2015 tarihleri arasında İran dan gelen doğalgaz tedarikinde yaşanan sıkıntılar sonucunda bazı büyük doğalgaz santrallerinin gaz çekiş miktarlarında %50 kapasite sınırlaması uyguladı. Barajlardaki su seviyesinin düşük olduğu ve talebin güçlü olduğu anlarda, kurulu güçte %28 payı olan doğalgaz santrallerinin toplam üretimdeki payı %51 ine kadar çıkabiliyor (Pratt). Bu kapsamda, bugün için hidroelektrik santrallerinin kurulu olduğu barajlardaki su seviyesinin planlanan miktarın %20 altında olması kısa dönem için risk oluşturuyor (Pratt). Dolayısıyla, bu dönemde, doğalgaz akışında azalma durumunda karşılaşılabilecek bir arz kaybını, baraj doluluk oranlarına bağlı olarak hidrolik ve kömür ile çalışan termik santrallerinde üretim arttırılarak dengelemek düşük bir ihtimal. 2013 ün 2. yarısında hidroelektrik santrallerindeki üretiminin gerilediği bir konjonktürde, Aralık 2013 de doğalgaz tedarikinde yaşanan sorunlar sonucunda, spot fiyatların bazı günlerde yıllık bazda ikiye katlandığını görmüştük. Hidro-elektrik santrallerinde kısa süreli üretim artışı fiyat artışlarının önüne geçememişti. Sanayi: Doğalgazın %26 sı elektrik üretiminde kullanılıyor. Sanayi tarafı doğalgazda herhangi bir kısıntıya gidildiğinde alternatif yakıt olarak LPG kullanabilir. LPG uluslararası piyasalardan kolayca temin edilebilen ve tankerle sevkiyatı yapılabilen bir ürün. Konut: Doğalgazın %19 u konutlarda çoğunlukla ısınma amaçlı kullanılıyor. Genel hatlarıyla, geçmişte yaşanan doğalgaz arzında problem yaşandığı durumlarda, konutlara verilen gazda kesintiye gidildiğini gözlemlemedik. Kesinti durumda, ilk başvurulan tedbirin elektrik üretiminde, ikinci tedbirin ise sanayide kullanılan doğalgazın kesilmesi olarak görüyoruz. 7

ARAŞTIRMA Bu rapordaki veri ve grafikler güvenirliliğine inandığımız sağlam kaynaklardan derlenmiş olup, yapılan yorumlar sadece GARANTİ YATIRIM MENKUL KIYMETLER A.Ş. nin görüşünü yansıtmaktadır. Bu bilgiler ışığında yapılan ve yapılacak olan ileriye dönük yatırımların sonuçlarından Şirketimiz hiçbir şekilde sorumlu tutulamaz. Ayrıca, Garanti Yatırım Menkul Kıymetler A.Ş.'nin yazılı izni olmadıkça bu raporların içeriği kısmen ya da tamamen üçüncü kişilerce hiç bir şekil ve ortamda yayınlanamaz, iktisab edilemez, alıntı yapılamaz, kullanılamaz. Rapor gönderilen kişiye özel ve münhasırdır. İlave olarak, bu raporun gönderildiği ve yukarıdaki açıklamalarımız doğrultusunda kullanıldığı ülkelerdeki yasal düzenlemelerden kaynaklı tüm talep ve dava haklarımız saklıdır. Garanti Yatırım Etiler Mahallesi Tepecik Yolu Demirkent Sokak No.1 34337 Beşiktaş, İstanbul Telefon: 212 384 11 21 Faks: 212 352 42 40 E-mail: arastirma@garanti.com.tr