YOZGAT ETNOGRAFYA VE ARKEOLOJİ MÜZESİ(NİZAMOĞLU KONAĞI) ETNOGRAFİK TAKILARI

YOZGAT ETNOGRAFYA VE ARKEOLOJİ MÜZESİ(NİZAMOĞLU KONAĞI) ETNOGRAFİK TAKILARI Özet Emel ERKAPLAN 1 Süslenmek, güzel ve estetik görünmek isteği insanların çağlar boyunca vazgeçemedikleri bir duygu olarak devam etmektedir. İnsanoğlunun ihtiyaçları her devre göre farklı değişiklikler göstermiş ancak, beslenme, barınma, giyinme ve süslenme ihtiyaçları hiç değişmemiştir. İnsanların süslenme gereksinimlerinden birisini en ilkel şekilden en gelişmişine kadar takı oluşturmaktadır. Takı takmak kelimesinden gelmekte olup; vücudun çeşitli yerlerine takılan, çeşitli malzeme ve teknikle, değişik biçimlerde yapılmış süs eşyası olarak tanımlanabilir. Tarih öncesinden beri takılar insanoğlunun vazgeçilmez bir öğesi olmuştur. Eski çağlara ait ilk takılar doğal biçimleri ile kullanılan renkli taşlar, deniz ve kara yumuşakçalarının kabukları, hayvan dişi, kemik, boynuz gibi sert olmayan, kolay işlenebilen malzemelerden üretilmiştir. Korunma, inanç, gösteriş, süslenme ve en önemlisi de beğenilme amacıyla insanların kendi baş, kulak, burun, dudak, boyun, gövde, kol, parmak, bel ve ayak bileği gibi vücudun belirli bölümlerini süslemeleri farklı kültürlerde, farklı görünümlerde ortaya çıkmaktadır. Anadolu kültüründe takının ayrı bir anlamı ve önemi vardır. Takılarıyla güzelliklerini bütünleyen Anadolu kadınlarının mesajları ve beklentileri boyunlarında, parmaklarında ve kulaklarındadır. Geçmişten günümüze üretilen ve kültürümüz önemli parçaları olan eserler müzelerde sergilenmektedir. Bu çalışmada, Yozgat Müzesinde bulunan etnografik takılar incelenmiştir. Anahtar Kelimeler: Etnografik Takılar, Gümüş Takı, Tepelik, Yozgat Müzesi. Abstract Ethnographic Jewellery Of Yozgat Archaeology And Ethnography Museum (Nizamoğlu Konağı) Fixing oneself up, the desire to look beautiful and aesthetic has been an indispensable feeling for human being throughout the ages. The needs of man has been so various in every period, however, the needs for nutrition, sheltering, clothing and adorning have never changed. One of the needs of fixing oneself up is comprised of jewellery ranging from the very primitive one to the most developed. Wearing jewellery can be defined as the decorating materials worn on different parts of body and produced with different materials and techniques in various forms. From the antiquity onwards, jewellery has been an indispensable factor of human being. The jewellery of the ancient times were made from colourful stones in their natural forms, the shells of sea and land molluscs, such easily treatable materials which are not hard as animal tooth, bones and horns. Fixing up such parts of body as head, ears, nose, lip, neck, body, arm, finger, waist and ankle in order to 1 Araş.Gör.Dr. G.Ü. Sanat ve Tasarım Fakültesi, Kuyumculuk ve Mücevher Tasarımı Bölümü, Gölbaşı/Ankara-Türkiye, e-posta: erkaplan@gazi.edu.tr, fax:0312 485 11 15, gsm: + 90 54264546 19 529

protection, faith, showing off, adorning and the last but not least being admired have appeared in different ways. Jewellery has a distinct meaning and importance in Anatolian culture. The messages and expectations of Anatolian women that complete their beauties with their jewellery are on their necks, fingers and ears. The masterpieces that are produced from the past to the present time and being the significant parts of our culture have been exhibited in museums. In the current study, the ethnographic jewellery in the Yozgat Museum was investigated. Keywords: Ethnographic Jewellery, Silver Jewellery, Head Wear, Yozgat Museum 1. Giriş Süslenmek, güzel ve estetik görünmek isteği insanların çağlar boyunca vazgeçemedikleri bir duygu olarak devam etmektedir. İnsanoğlunun ihtiyaçları her döneme göre farklı değişiklikler göstermiş ancak, beslenme, barınma, giyinme ve süslenme ihtiyaçları hiç değişmemiştir. İnsanların süslenme gereksinimlerinden birisini en ilkel şekilden en gelişmişine kadar takı oluşturmaktadır. Takı, vücudun çeşitli yerlerine takılan, çeşitli malzeme, teknikle ve çeşitli biçimlerde yapılmış süs eşyası olarak tanımlanabilir (Barışta, 2002: 1310). Tarih öncesinden beri takılar insanoğlunun vazgeçilmez bir öğesi olmuştur. Takı toplumlarda hem sınıf farklılıklarını, ekonomik seviyeyi yansıtan bir araç olmuş hem de süslenme, nazar, inanç, kötülüklerden ve hastalıklardan korunma amaçlı kullanılmıştır. Bazı takıların baş veya gövde üzerindeki takıldıkları bölgeye dikkat çekilmesini dolayısı ile güzelliği vurgulama amacının yanı sıra işlevsel olarak da yararlı oldukları görülmektedir. Kemer tokaları ve çengelli iğnelerin öncüsü olan fibulalar, sarınarak kullanılan bol giysileri, özellikle de pelerin ve örtüleri tutarak rahat kullanımını sağlamış, aynı zamanda da süslenme aracı olmuştur. Pandantif ve yüzük mühürleri de işlevsel olarak kullanılan takılar içerisinde değerlendirmek mümkündür (Köroğlu, 2004:1-3). Takı yapımındaki malzemeler, dönemler ve kültürler arasında çağın teknolojisine göre çeşitlenmektedir. Anadolu da ilk dönemlerde etraftan toplanan kemik ve deniz kabuğu gibi malzemelerle takılar yapılmış, zamanla madenlerin işlenmesiyle kuyumculukta önemli bir gelişim başlamıştır. Anadolu da hemen hemen her dönemde altın ve değerli taşlar soylu ve zenginlerin takılarında kullanılmış, halkın kullandığı takılarda ise gümüş, bronz, demir, yarı değerli taşlar ve cam gibi daha ucuz malzemeler ile özellikle metallerin üzerini altın ve gümüş yaldızla kaplama yapıldığı görülmüştür. Selçuklu döneminde takılar altın, gümüş ve bronzdan yapılmıştır. Altın ise bir statü sembolü olarak daha çok soylular ve sultanlar tarafından kullanılmıştır. Takılarda, firuze, yakut ve inci kullanımı yaygındır. Halka ve hilal formlu gösterişli küpeler hanımlar tarafından tercih edilirken, genç kızlar ise daha çok zarif modelleri kullanırlardı. Tasvirlerde boğmak adı verilen gerdanlıklar önemli bir yer tutmaktadır. Selçuklulara ait olduğu düşünülen takıların çoğunluğu döküm tekniği ile yapılmış, niello, delik işi, taş kakma, kabartma, kazıma, filigre ve granüle teknikleri ile süslenmiştir (Köroğlu, 2004: 50-51). Osmanlı nde takılar, saray atölyelerinde üretildiği gibi, saray dışında da üretim yapılmış, birçok parça armağan olarak gelmiş ya da Avrupa dan ithal olarak gelmiştir. Osmanlı Sarayındaki mücevher kullanımı Fatih Sultan Mehmet in İstanbul u fethinden sonra giderek artmış, özellikle geç dönemde abartılı bir biçime dönüşmüştür. Bu tutuma paralel olarak, erken örneğin Fatih nde Külliyat-ı Katibi deki 530

kadın figürlerinde, altın düğmeler ve çaprastlardan başka takı görülmez. Buna karşılık takıların zamanla Osmanlı kültüründe giyimin doğal ve önemli bir parçası konumuna geldiği görülür. Takılarda, Osmanlı ruhunu yansıtan natüralist tasarımlar; çiçekler, dallar, kuşlar, ayrıca ay ve yıldız sevilen takı motifleridir. Bunların yanı sıra geç dönemde armalar, gemiler, fiyonklarda görülmektedir. Osmanlı kadının en önem verdiği takılar, baş süsleridir. Başlık ya da fes üzerine takılan diadem, Helenistik takı stephanephoros yani çelenk taşıyan dan türediği, Türkçe söylenişiyle istefan a dönüştüğü düşünülmektedir. Ancak bu takı geleneğinin oluşmasında Orta Asya geleneğinde görülen taçlı başlıklarda göz ardı edilmemelidir. Murassa ya da yalın altın ve gümüş zincirler ve inci dizileri, yüzün iki yanından sarkıtıldığında zülüflük, başın arkasına takıldığında enselik adını alır (İrepoğlu, 2000a: 102-108). Fes biçimli kadın başlıkları üzerine dikilerek veya doğrudan doğruya saç üzerindeki tülbent üzerine yerleştirilerek kullanılan, çoğunlukla gümüşten bazen de altından ve değişik metallerden yapılmış, baş süslerine ise tepelik adı verilir. Tepelikler genellikle dairesel biçimdedir. Ancak Anadolu nun bazı bölgelerinde kare biçimli kullanımlara da rastlanmaktadır. Dairesel yapıya sahip tepeliklerin merkezinde; bazen renkli bir taş, bazen de süsleme teknikleriyle motifler yer almaktadır. Dairenin etrafında ise zincirlere tutturulmuş değişik penes ve boncuklar bulunmaktadır (Özbağı 1993: 14). Bilinen bütün maden işleme teknikleri ile üretilmiş olan tepelikler geçmişteki Türk kültürünün önemli bir parçası olmuştur (Kuşoğlu 2006: 221). Selçuklu döneminden günümüze ulaşan takı sayısı çok az olmakla birlikte, Osmanlı dönemine ait çok sayıda eser özel koleksiyonlarda ve müzelerimizde korunmaktadır. Bu çalışma, Yozgat Etnografya Müzesinde (Nizamoğlu Konağı) bulunan 18 adet kadın takısı ile sınırlıdır. Çalışma, Yozgat Etnografya Müzesinde (Nizamoğlu Konağı) bulunan takıların tespit edilerek belgelenmesi, Türk kültürüne ait olan değerlerin korunması ve ayrıca kuyumculuk ve takı tasarımı alanlarına hizmet etmesi açısından önem taşımaktadır. Yozgat Etnografya Müzesinde bulunan takıların biçim, boyut, teknik, süsleme, motif ve kompozisyon özellikleri açısından incelenerek belgelenmesi amaçlanmıştır. 2. Yöntem Takıların incelenmesi için bilgi formu düzenlenmiştir. İç Anadolu Bölgesi Yozgat İli El Sanatları ve Geleneksel Giyim Kuşam Atlası G.Ü. Bilimsel Araştırmalar Projesi kapsamında, Haziran 2007 tarihinde, Yozgat Etnografya ve Arkeoloji Müzesi nde (Nizamoğlu Konağı) tespit edilen takıların genel-detay fotoğrafları çekilmiş, düzenlenen bilgi formları, incelenen her bir ürün için kullanılmıştır. Bilgi formları doğrultusunda takıların biçim, boyut, teknik, süsleme ve kompozisyon özellikleri elde edilmiştir. Yapılan bu araştırma bir müze çalışması olduğu için alan araştırması niteliğinde olup, betimsel bir araştırmadır. Yozgat Etnografya ve Arkeoloji Müzesi (Nizamoğlu Konağı) teşhirde ve deposunda yer alan 35 adet takı çalışmanın evrenini, örneklemini ise; seçilen 2 adet gerdanlık, 2 adet hamaylı, 3 adet bilezik, 1 adet saç tokası, 3 adet kemer ve 1 adet kemer tokası, 3 adet tepelik, 2 adet takı parçası ve 2 adet küpe olmak üzere 18 adet kadın takısı oluşturmaktadır. 3. Bulgular ve Tartışma Yozgat Etnografya ve Arkeoloji Müzesi nde (Nizamoğlu Konağı) incelenen ve çalışma kapsamına alınan takılar, kadın takıları olarak ana başlıkta incelenmiş olup, kendi içinde Gerdanlık ve Hamaylılar (muskalık), Bilezikler, Saç tokaları, Kemer ve Kemer Tokaları, Tepelikler, Takı parçaları ve Küpeler olmak üzere altı alt başlıkta incelenmiştir. Ayrıca Yozgat da alan araştırması sırasında rastlanan bir adet tepeliğe, yöreye özgü olabileceği düşünüldüğünden çalışma kapsamına dahil edilmeden ekler kısmında yer verilmiştir 531

(şekil 19, 19a). 3.1. Kadın Takıları Müzede tespit edilen gerdanlık ve hamaylılarda telkari (şekil 1,2), savat (şekil 3), sıvama mıhlama (şekil 3) ve kakma teknikleri (şekil 4) kullanılmış olup, genellikle bitkisel (şekil 1,2,3,4) ve sembolik (2,4) süslemeler kullanılmıştır. Bileziklerde genellikle savat tekniği (şekil 5,6,7) kullanıldığı ve süslemede bitkisel süslemelerin tercih edildiği tespit edilmiştir (şekil 6,7). Yalnızca bir adet olan saç tokasında savat tekniği ve geometrik süslemeler kullanılmıştır (şekil 8). Döküm ve tombak (şekil 9), savat (şekil 10), kakma (şekil 11) teknikleri kullanılan kemerlerin tamamında bitkisel, diğer örneklerde ise; bu tekniklerle birlikte sembolik (şekil 9) ve geometrik (şekil 11) süslemeler kullanıldığı görülmektedir. Tepeliklerde, telkari (şekil 12,13) ve savat (şekil 13,14) teknikleri ağırlıklı olarak kullanılmış olup yalnızca bir örnekte (şekil 12) renkli camların sıvama mıhlama tekniği uygulanarak kullanıldığı tespit edilmiştir. Bitkisel (şekil 12,13) ve geometrik süslemelerin (şekil14) kullanıldığı tepelikler, daire biçimli yapıda olup, bu yapı içersinde merkezi bir kompozisyon özelliği göstermektedir. Savat tekniği uygulanan takı parçalarının gerdanlık ya da baş süsü olarak kullanılan takılara ait olabileceği düşünülmektedir. Üzerlerinde herhangi bir süsleme bulunmamaktadır. Tespit edilen her iki küpenin de (şekil 17-18) aynı kompozisyon özelliği taşımış olduğu, çiçek ve hilal biçimli parçaların altından paralar sallanacak şekilde yerleştirildiği belirlenmiştir. Her iki küpe de sallantılı yapıdadır. Yalnızca üzerlerinde bulunan paraların farklı olduğu ve örnek 18 deki paranın bir yüzünde diğerinden farklı olarak Osmanlı arması olduğu görülmektedir (şekil 18b). Küpelerde bitkisel ve sembolik süslemeler kullanılmıştır. Müzede tespit edilen ve incelemeye alınan kadın takılarının Osmanlı son dönem ve Cumhuriyet ilk dönemlerine ait olduğu düşünülmektedir. 3.1.1. Gerdanlık Ve Hamaylılar (Muskalık) Örnek No : 1 Envanter No: 2504-2599 : Gerdanlık : Uz:51 cm En: 4 cm : Telkari : Bitkisel Kompozisyon: Gerdanlık, zincir üzerine yerleştirilmiş çok sayıda bitkisel biçimli metal sallantılardan meydana gelmektedir. Şekil 1: Gerdanlık 532

Örnek No :2 Envanter No : 2231-2325 : Gerdanlık : Uz: 53 cm : Telkari : Bitkisel, Sembolik Kompozisyon : Gerdanlık, para ve hilal biçimli telkari sallantıların iplik üzerine dizilmesinden meydana gelmektedir. Hilal biçimli sallantıların üzerinde güverse ve renkli boncuklar, üst orta kısmında ise çiçek motifleri bulunmaktadır. Şekil 2: Gerdanlık Örnek No Envanter No : 2499-2594 : Hamaylı (hamail) : En: 6 cm, Boy:1.20 cm : Savat, Sıvama mıhlama : Bitkisel Kompozisyon: Üzerinde savat teknikli bitkisel süslemelerin bulunduğu hamaylı, bir zincire takılmış olup, alt kısmında akik taş, para ve zincirlerden meydana gelen süslemeler bulunmaktadır. Şekil 3: Hamaylı Şekil 3a: Hamaylı detay :3 Şekil 3b: Hamaylı detay 533

Örnek No : 4 Envanter No : - (Teşhir) : Hamaylı (hamail) : - : Kakma : Bitkisel, sembolik Şekil 4: Hamaylı Kompozisyon:Üzerinde kabartma teknikli bitkisel süslemelerin bulunduğu hamaylı, bir zincire takılmış olup, alt kısmından iki sıra penesler sallanmaktadır. Arka kısımda, üçgen formun ortasında kırmızı renkte bir taş bulunmaktadır. Taşın etrafında kabartma tekniği ile oluşturulmuş bitkisel süslemeler yer almaktadır. Daire biçimli peneslerin üzerlerinde el motifleri bulunmaktadır. Şekil 4a: Hamaylı detay Şekil 4b: Hamaylı detay 3.2 Bilezikler Örnek No : 5 Envanter No : 1366-1430 : Bilezik : Cumhuriyet : Uz: 18.4 cm : Savat : - Şekil 5: Bilezik Kompozisyon : Üç sıra zincirden meydana gelen bilezik, bir kilit ile kapatılmaktadır. 534

Örnek No : 5 Envanter No : 1366-1430 : Bilezik : Cumhuriyet : Uz: 18.4 cm : Savat : - Şekil 6: Bilezik Kompozisyon : Üç sıra zincirden meydana gelen bilezik, bir kilit ile kapatılmaktadır. Örnek No : 7 Envanter No : 1477-1545 : Bilezik : Cumhuriyet : Çap:6.5 cm : Savat : Bitkisel Kompozisyon : Bilezik, savat tekniği ile oluşturulmuş bitkisel motiflerle süslü olup arka kısmında bir kilit bulunmaktadır. Şekil 7: Bilezik 535

3.3. Saç Tokaları Örnek No : 8 Envanter No : 1488 Şekil 8: Saç Tokası : Saç Tokası : Cumhuriyet : En : 1.7 cm, boy: 8 cm : Savat : Geometrik Kompozisyon : Toka, savat tekniği ile oluşturulmuş geometrik motif ve güverselerle süslüdür. 3.4. Kemer ve Kemer Tokaları Örnek No : 9 Envanter No : 2434-2529 : Kemer : En: 4.4 cm, boy: - : Döküm, Tombak Şekil 9: Kemer : Bitkisel, Sembolik Kompozisyon : Bir çok par- çadan meydana gelen kemerin her bir parçasında savat tekniği ile oluşturulmuş manzara, geometrik ve bitkisel süslemeler bulunmaktadır. Parçaların orta kısmında bulunan kabarık kısmın etrafı bir parçada yeşil diğer parçada pembe olacak şekilde kemerin bitimine kadar renklendirilmeye devam edilmiştir. Kemerin bitkisel süslemeli tokasının orta kısmında ay-yıldız motifi bulunmaktadır. Hareket edebilen parçaların son üç tanesinde kemerde bulunan çengelin geçeceği delikler bulunmaktadır. Şekil 9a: Kemer detay 536

Örnek No : 10 Envanter No : 1152 : Kemer : - : En:9 Boy:- : Savat Şekil 11: Kemer Tokası : Bitkisel Kompozisyon: Kemer, bordo renkli enli kumaş bir şeridin iki ucuna yerleştirilmiş iki metal tokadan meydana gelmektedir. Tokaların üzerinde savat tekniği oluşturulmuş bitkisel süslemeler yer almaktadır. Kemerin kumaş kısmının üzerinde on iki adet savat tekniği ile oluşturulmuş bitkisel süslemeli, hareket edebilen metal parçalar bulunmaktadır. Şekil 10a: Kemer detay Örnek No : 11 Envanter No : 2492 : Kemer tokası : Cumhuriyet : En:8.8cm, Boy:14.6cm, Yük:0.7cm : Kakma : Bitkisel, Geometrik Şekil 11: Kemer Tokası Kompozisyon : Üzerinde kakma tekniği ile oluşturulmuş beşgen yapıdaki kemer tokasının ortasında bulunan büyük çiçek motifi iri noktasal tekrarlı bir bordürle çevrelenmektedir. Çiçeğin sol ve sağ tarafında üçer adet ağaç motifi yer almaktadır. En dışta dört kenarı küçük ağaç motiflerinin yan yana sıralanmasıyla oluşturulan bir bordürle çevrili olan kemer tokası tek parçadır. 537

3.5. Tepelikler Örnek No : 12 Envanter No : 1918-2004 : Tepelik : Çap:11 cm : Telkari, Sıvama mıhlama : Bitkisel, Sembolik Şekil 12: Tepelik Kompozisyon: Tepelik, daire biçimli yapı içerisinde merkezi bir kompozisyon özelliği göstermektedir. Orta kısımda, içersinde kırmızı cam boncuk bulunan dairesel bir biçim ve bu biçimi çevreleyen dairesel tekrarlı bir bordür yer almaktadır. Dairesel biçimin dışında çok sayıda dilimden meydana gelen bir süsleme bulunmaktadır. Bu süsleme aynı zamanda zemini oluşturmaktadır. Orta kısımdaki dairesel biçimin dışında, iç içe geçmiş iki üçgen yapıdan meydana gelen altı köşeli yıldız motifi bulunmaktadır. Üçgenlerin iç içe geçmesinden meydana gelen küçük üçgenlerin içlerinde kırmızı, yeşil ve siyah renkte cam boncuklar, dışında ise çiçekler yer almaktadır. En dışta, tepeliğin uç kısımlarında halkalar bulunmaktadır. Bu halkalara takılı, uçlarında dairesel biçimli peneslerin ve metal süslemelerin bulunduğu, farklı boylarda zincirler yer almaktadır. Üzerinde yıldız, ay ve el motifleri bulunan farklı boyutlardaki peneslerin bazılarının orta kısımları deliktir. Bazı zincirlerin uçlarındaki penesler eksik durumdadır. 538

Örnek No : 13 Envanter No : 2493-2588 : Tepelik : Çap:12 cm, Yük:3.5 cm, Zincir uzunluğu: 3.4-6 cm : Telkari, Savat : Bitkisel Şekil 13: Tepelik Kompozisyon : Tepelik, daire biçimli yapı içerisinde merkezi bir kompozisyon özelliği göstermektedir. Orta kısımda, dairesel biçimde üst üste yerleştirilmiş iki çiçek motifi yer almaktadır. Dairesel biçimli çiçek motifi, dairesel bir bordürle çevrelenmektedir. Bordürün dışında, telkari tekniği ile oluşturulmuş, aralıklı altı yaprak motifi bulunmaktadır. Bu motifler aynı zamanda zemini oluşturmakta ve aralarında dördü telkari teknikli, ikisi savat teknikli altı kabarık çiçek motifleri yer almaktadır. En dışta, dilimli bir yapıya sahip olan tepeliğin uç kısımlarında halkalar bulunmaktadır. Bu halkalarda, uçlarına damla ve yaprak biçimli peneslerin takıldığı zincirler yer almaktadır. Şekil 13a: Tepelik detay 539

Örnek No : 14 Envanter No : 846(874) : Tepelik : Çap:12.5 : Savat : Geometrik Şekil 14: Tepelik Kompozisyon : Tepelik, daire biçimli yapı içerisinde merkezi bir kompozisyon özelliği göstermektedir. Orta kısımda, dairesel biçimde kabarık bir süsleme yer almaktadır. Bu süslemenin iki dairesel biçim bulunmaktadır. Dıştaki geniş dairesel biçimin içersinde aralıklı, birbirine bakan yaylardan meydana gelen dört adet motifin içlerinde dikey olarak yerleştirilmiş eşkenar dörtgenler bulunmaktadır. Tepelik dışta kıvrımlı motiflerin tekrarlanmasıyla oluşturulmuş iki sıra bordür ile çevrelenmektedir. En dışta, tepeliğin uçlarında halkalar bulunmaktadır. Bu halkalarda, üzerinde iki sıra halinde yerleştirilmiş daire biçimli peneslerin takıldığı zincirler yer almaktadır. 3.6. Takı Parçaları Şekil 15: Takı parçası Şekil 16: Takı parçası Örnek No : 15-16 Envanter No : 2824-1224/ 2825-1225 : Takı parçaları : - (örnek15): En: 2.2 cm, Boy:3.5 cm, Penes çapı:1.3 cm (örnek16):en: 2.9 cm, Boy:4 cm, Penes çapı:0.3-1.8 cm : Savat : - Kompozisyon : Üçgen yapıdan meydana gelen parçaların birinin uçlarında, aynı boyda üç sarı para diğerinde ortada büyük bir para bulunmaktadır. 540

3.7.Küpeler Örnek No : 17 Envanter No: 2489 : Küpe Şekil 17: Küpe : En:1.8 cm Boy:5.5 cm, Çap:1,8 cm : Güverse : Bitkisel, Sembolik Kompozisyon : Çiçek ve hilâl formlu metal bir parçanın altından sallanan paradan oluşan küpe sallantılı yapıdadır. Şekil 17: Küpe Şekil 17b: Küpe Örnek No : 18 Envanter No : 2402 : Küpe Şekil 18a: Küpe detay : En:1.9 cm Boy:5.5 cm, Çap:1,9 cm : Bitkisel, Sem- bolik : Güverse Şekil18: Küpe Şekil 18b: Küpe detay Kompozisyon : Çiçek ve hilâl formlu metal bir parçanın altından sallanan paradan oluşan küpe sallantılı yapıdadır. 541

4. Sonuç ve Öneriler 4.1. Sonuç Takılarda ağırlıklı olarak savat, telkari ve kakma tekniklerinin kullanıldığı, süsleme özelliklerine bakıldığında bitkisel, geometrik ve sembolik süslemelerin tercih edildiği tespit edilmiştir. Tepelikler daire biçimli yapıda merkezi bir kompozisyon özelliği taşımakta, küpeler ise sallantılı bir yapıdadır. Takılarda penes ve para kullanımı ağırlıktadır. Çalışma kapsamında İncelenen kadın takılarının Osmanlı son dönem ve Cumhuriyet ilk dönemlerine ait olduğu düşünülmektedir. 4.2. Öneriler Belgelenen etnografik kadın takılarının, tasarımcılar tarafından hazırlanacak olan yeni tasarımlarda yorumlanarak hem tasarım sektörüne, hem de yeni kullanım alanlarına hizmet etmesi ve daha da önemlisi kültürel mirasımızın yaşatılması için yapılacak çalışmalara destek sağlanmalıdır. 5. Tanımlar Boğmak: Selçuklu döneminde kullanılan gerdanlık (Köroğlu, 2004: 50). Fes: Silindir veya kesik koni biçiminde, tepesi düz, kırmızı çuhadan yapılarak kalıplanmış bir tür başlıktır. Güverse (Güherse): Küçük metal küreciklere verilen addır. Hamaylı (Hamail-Hamayıl): Bir zincir ya da iple boyna takılan, kare ya da parmak biçimli, iki ucu kapalı içinde yazı bulunan takıdır (Kuşoğlu 2006: 100). Kakma(Gümüş): Altın, gümüş, bakır gibi ince medeni plakaların zift üzerine yapıştırılarak çelik kelem ve çekiçle, çizilen motiflerin kabartılmasına ve dışta kalan zeminin çökertilerek desenin tüm detaylarının işlenmesine kakma denir (Baykal, 1986: 49). Ökmek: Selçuklu döneminde kullanılan halka ve hilal formlu küpeler (Köroğlu, 2004: 50). Penes: Çeşitli takılarda özellikle de başlıklarda kullanılan altın, gümüş, madeni paralara, üzeri desenli veya düz pullara verilen addır. Savat: Eser üzerinde çelik kalemlerle açılan kanalların içine savat denilen karışım ekmek ya da sürmek biçiminde yerleştirilip daha sonrada ocak ateşine tutularak erişen savat boşluklarını doldurunca soğumaya bırakılarak oluşturulan bir maden süsleme tekniğidir (Kuşoğlu 2006: 199). Telkari: Telkari nin sözlük anlamı tel ile yapılan sanat tır. Telkari ye aynı zamanda vav işi de denilmektedir (Kuşoğlu, 1998b: 15). Bunun nedeni telkari de, Osmanlı Türkçesi nde vav harfine benzeyen biçimlerin sıklıkla kullanılmasıdır. Telkari tekniğinden hazırlanmış bütün işler çift denilen bir cımbız yardımıyla bir araya getirildiğinden ustalar tarafından çift işi adıyla da anılmaktadır (Kuşoğlu, 2006: 220). Tepelik: Tepelik, kadın fesleri üzerine dikilerek veya doğrudan doğruya saç üzerindeki tülbent üzerine yerleştirilerek kullanılan, çoğunlukla gümüşten bazen de altından ve değişik metallerden yapılan baş süsü dür. Bilinen bütün maden işleme teknikleri ile üretilmiş olan tepelikler geçmişteki Türk kültürünün önemli bir parçası olmuştur (Kuşoğlu 1994: 37; Kuşoğlu 2006: 221). Tombak: Gümüş, bakır, pirinç gibi madenleri altınla kaplama tekniğidir. Altın ve gümüşün diğer bir özelliği de cıva içinde çözünebilmeleri, atomlarının cıva atomları gibi bağlarını kopararak sıvılaşabilmeleri- 542

dir. Bu cıva ile karışım sıvı yapmaya malgama (amalgam) denilir. Bu özellikten yararlanılarak gerçekleştirilen tekniğe yaldızlama veya tombaklama denilmektedir (Türe ve Savaşçın, 1988: 15). Zülüflük (Yanak döven-zülüf bastı): Anadolu da kadın feslerinin, kulak yanına gelen kısmına asılan, kulak, zülüf denilen kulak önü saçlarını örten, zincir ve penesli bir takıdır (Kuşoğlu, 2006: 257; Önder, 1998: 264). 6. Kaynaklar Barışta, H.Ö. (2002). Osmanlı imparatorluk dönemi Türk mezar taşlarından bazı takı Türk Tarih Kongresi, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. 1309-1313. tasvirleri, XIII. Baykal, H.A. (1986). Gümüş kakmacılık. Antika,11(Şubat), 49-53. İrepoğlu, G. (2000). Bir imparatorluğun görkemi-osmanlı mücevherleri. P Dergisi-Çağlar Boyunca Takı ve Mücevher, 5, 100-111. Köroğlu, G. (2004). Anadolu uygarlıklarında takı. (1. Basım). İstanbul: Graphis Matbaa. Kuşoğlu, M. Z. (2006). Resimli ansiklopedik kuyumculuk ve maden terimleri sözlüğü. İstanbul: Baskı Birlik Ofset. Önder, M. (1998). Antika ve eski eserler kılavuzu. (2. basım). Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Ankara: Minpa Matbaacılık. Özbağı, T. (1993). Baş süslemelerinde kullanılan Anadolu kadın takıları. Kültür ve Sanat Dergisi, 20, 50-53. Türe, A. ve Savaşçın, Y. (1988). Takı malzemeleri ve teknikleri, varak, tombak, yaldızlama, Antika. 34(2), 11-17. 7. Ekler Şekil 19: Tepelik YOZGAT/ Akdağmadeni-Bozöyük Şekil 19a: Tepeliğin kullanım şekli (Gelinbaşı) 543