Prof. Dr. Adem Genç Ders No: 5Renk Anlamı İleri Renk Kuramı Unit: #5 Colour Maaning Level: Advanved (For Declared and Graduate Students) 1. Değişik Kültürlerde Renk ve Anlam NEREDE? Renk her yerde vardır. İLGİ? Renklerin anlamı, genellikle herkesi ilgilendiren bir konudur. UYARICI OLARAK RENK Renk insanı uyarır, belli bir duyguyu ifade eder. ÇEVRESEL TANIMLAMA NEVİGASYON İçinde yaşadığımız çevreyi tanımlayıp düzenlemnin bir yolu da renktir. RENKLERE VERİLEN ANLAMIN NİTELİĞİ Bu yüzden insan renklere özel anlamlar verir. ENTELEKTÜEL ANLAMDA RENK İnsan renkleri sadece görsel bir fenomen olduğu için değil, bilinçli, bilinçsiz veya bilinçaltı düzeylerde, onlara ilişkin entelektüel yorum ve anlam katmanları nedeniyle de önemserler. RENK ALGISI Günümüzde bilim adamları, duyularımızı uyaran, coşku veren, bizi ikna edip belli davranışlarımızın yönünü belirleyen renk algısı ve 1
anlamı üzerinde çalışmalar yapıp bilimsel birtekım bilgi ve istatistiksel verileri ortaya koyabilmektedir. Tarih boyunca, insanın algıladığı değişik renklere anlam verdiğini gösteren ilk belgeler çok eski zamanlara (ilk uygarlıklara) kadar uzanır. RENK ALGISINDA ÖĞRENİLMİŞ İLİŞKİLER Öyle ki, renklere verilen anlamda, kuşaktan kuşağa geçen öğrenilmiş ilişkilerin (learned associations) katkısı da büyüktür. Kuşkusuz, renklere verilen anlam bu tür öğrenilmiş ilşkilerden ibaret değildir. Renklerin anlamları salt öğrenilmiş ilişkiler tarafından belirlenmiş olsaydı, birbirleriyle bağlantısı bulunmayan tüm farklı kültürlerde renklerin anlamları da farklı olurdu. KÜLTÜRLER ARASI ORTAK GÖRÜŞLER Oysa tarihsel bilgiler ve çağdaş araştırmalar bize, renk anlamı konusunda kültürlerarası ortak görüşlerin farklılıklardan daha fazla olduğunu ortaya koymaktadır. TEK KÜLTÜR İÇİNDE FARKLILIK Ana renklere verilen anlam, değişik kültürler arasında farklı olduğu gibi, her kültürün kendi bünyesinde de farklı olabilmektedir. DEĞİŞMEYEN TEMEL GÖRÜŞLER Buna karşın bu bağlamda temel bazı görüşlerin değişmediğini biliyoruz. Bu alandaki bilimsel araştırmalar, tarihsel olarak, insanın renklere belli anlamlar verdiğini, ancak, bu anlamların birçoğunun, değiştiğini ve zamanla daha öncekilere karşıt anlamların da üretebildiğini göstermektedir.. GÜNÜMÜZ TOPLUMLARINDA RENK 2
Çağdaş renk anlamı ve renklerin tarihsel yorumları konusu, dünyanın birçok yöresindeki kültürel yaşam ve toplumsal iletişimin vazgeçilmez bir alanıdır. FARKLI KÜLTÜRLERİ DAHA İÇSEL ALGILAMADA RENK Dinsel törenlerde, ritüel ayinler ve şenliklerde kullanılan renkler bize o kültürün farklı bir boyutunu görmemize yardımcı olmakta; farklı kültürleri daha içkin bir biçimde algılama konusundaki yöntem araştırmalarında yol gösterici bir işlev yüklenmektedir. SİYASAL TEMSİL / SOSYAL TEMSİL SİMGELERİ OLARAK RENK Renklere karşı duyulan ilgi konusunda değişik kültürlerin ortaya koyduğu bazı kanıtlar, (değişik ülkelerin bayrak veya giysilerinde olduğu gibi) siyasal ve sosyal temsilin kültürel simgeleri biçiminde de ortaya çıkabilmektedir. YAZI DİLİ VE RENK Bugün, kültürler arası ortak yazı dilinin ortak renk anlamlarına sahip olduğunu biliyoruz Renk tercihi ve anlamı konusunda yapılan çağdaş araştırmalar aynı yazı dilini kullanan kültürler arasında, renk anlamı konusunda birbirlerine daha yakın olduklarını ortaya koymuştur. KÜRESELLEŞME VE RENK Son olarak yirmibirinci üzyıl küreselleşme olgusuna koşut olarak, renk anlamına ilişkin benzerliklerin arttığı ve buna bağlı olarak renk anlamına dair kültürlerarası farklılıkların giderek azaldığını ileri sürmek de olasıdır. PARADİGMA SORUNSALI Renklerin görünüm ve valörleriyla çeşitli kalitelerine ilişkin varyasyonlarını göz önüne aldığımızda, bu alandaki görüşleri belli bir kategoriey indirgeme olasılığı da azalmaktadır. TANIMLAMA / KAVRAM ve TERİMLERİN OBJEKTİF MANALARI 3
Bu nedenle bu çalışmada tüm renk görünümleri ve kaliteleri yerine, Kırmızı, Sarı, mavi, Yeşil ve Siyah-Beyazın en saf ve doygun (saturated) görünümleri ele alınacaktır. Burada Görünüm rengin adını, Valör renklerin koyuluk ve açıklığını, renklilik (croma) ya da doygunluk (saturation) da rengin yeğinliği veya parlaklığı anlamında kullanılmaktadır. Renk her yerde vardır. Renklerin anlamı, genellikle herkesi ilgilendiren bir konudur. Renk insanı uyarır, belli bir duyguyu ifade eder. İçinde yaşadığımız çevreyi tanımlayıp düzenlemnin bir yolu da renktir. Bu yüzden insan renklere özel anlamlar verir. İnsan renkleri sadece görsel bir fenomen olduğu için değil, bilinçli, bilinçsiz veya bilinçaltı düzeylerde, onlara ilişkin entelektüel yorum ve anlam katmanları nedeniyle de önemserler. Günümüzde bilim adamları, duyularımızı uyaran, coşku veren, bizi ikna edip belli davranışlarımızın yönünü belirleyen renk algısı ve anlamı üzerinde çalışmalar yapıp bilimsel birtekım bilgi ve istatistiksel verileri ortaya koyabilmektedir. Tarih boyunca, insanın algıladığı değişik renklere anlam verdiğini gösteren ilk belgeler çok eski zamanlara (ilk uygarlıklara) kadar uzanır. Öyle ki, renklere verilen anlamda, kuşaktan kuşağa geçen öğrenilmiş ilişkilerin (learned associations) katkısı da büyüktür. Kuşkusuz, renklere verilen anlam bu tür öğrenilmiş ilşkilerden ibaret değildir. Renklerin anlamları salt öğrenilmiş ilişkiler tarafından belirlenmiş olsaydı, birbirleriyle bağlantısı bulunmayan tüm farklı kültürlerde renklerin anlamları da farklı olurdu. Oysa tarihsel bilgiler ve çağdaş araştırmalar bize, renk anlamı konusunda kültürlerarası ortak görüşlerin farklılıklardan daha fazla olduğunu ortaya koymaktadır. Ana renklere verilen anlam, değişik kültürler arasında farklı olduğu gibi, her kültürün kendi bünyesinde de farklı olabilmektedir. Buna karşın bu bağlamda temel bazı görüşlerin değişmediğini biliyoruz. Bu alandaki bilimsel araştırmalar, tarihsel olarak, insanın renklere belli anlamlar verdiğini, ancak, bu anlamların birçoğunun, değiştiğini ve zamanla daha öncekilere karşıt anlamların da üretebildiğini göstermektedir.. Çağdaş renk anlamı ve renklerin tarihsel yorumları konusu, dünyanın birçok yöresindeki kültürel yaşam ve toplumsal iletişimin vazgeçilmez bir alanıdır. Dinsel törenlerde, ritüel ayinler ve şenliklerde kullanılan renkler bize o kültürün farklı bir boyutunu görmemize yardımcı olmakta; farklı kültürleri daha içkin bir biçimde algılama konusundaki yöntem araştırmalarında yol gösterici bir işlev yüklenmektedir. 4
Renklere karşı duyulan ilgi konusunda değişik kültürlerin ortaya koyduğu bazı kanıtlar, (değişik ülkelerin bayrak veya giysilerinde olduğu gibi) siyasal ve sosyal temsilin kültürel simgeleri biçiminde de ortaya çıkabilmektedir. Bugün, kültürler arası ortak yazı dilinin ortak renk anlamlarına sahip olduğunu biliyoruz Renk tercihi ve anlamı konusunda yapılan çağdaş araştırmalar aynı yazı dilini kullanan kültürler arasında, renk anlamı konusunda birbirlerine daha yakın olduklarını ortaya koymuştur. Son olarak yirmibirinci üzyıl küreselleşme olgusuna koşut olarak, renk anlamına ilişkin benzerliklerin arttığı ve buna bağlı olarak renk anlamına dair kültürlerarası farklılıkların giderek azaldığını ileri sürmek de olasıdır. Renklerin görünüm ve valörleriyla çeşitli kalitelerine ilişkin varyasyonlarını göz önüne aldığımızda, bu alandaki görüşleri belli bir kategoriey indirgeme olasılığı da azalmaktadır. Bu nedenle bu çalışmada tüm renk görünümleri ve kaliteleri yerine, Kırmızı, Sarı, mavi, Yeşil ve Siyah-Beyazın en saf ve doygun (saturated) görünümleri ele alınacaktır. Burada Görünüm rengin adını, Valör renklerin koyuluk ve açıklığını, renklilik (croma) ya da doygunluk (saturation) da rengin yeğinliği veya parlaklığı anlamında kullanılmaktadır. Siyah ve Beyaz: Tarih boyunca ve bütün kültürlerde ve siyah ve beyazın en uc noktadaki görünümlerine verilen anlam değişmemektedir. Siyah şeytanı, boşluğu, ölümü ve kirliliği ama aynı zamanda saygınlık yücelik, kıymet, şeref asalet güç ve itibar ile asalet ve ağırbaşlılığı simgelemektedir. Cenaze törenlerinde, ölümden sonraki ağıtlarda siyahın anlamı çok eski tarihlere dayanır. Bu anlamlandırma, belki de, kötü ruhanilerin kendisine zarar zarar vermesini engellemek için, ölünün yüzünü siyahla karalayıp onu tanınmayacak bir hale getirmek biçimindeki, Antik Semitik geleneklerden tevarüs edilen bir renk anlamıdır., Bunun tam zıt kutbunda yer alan beyaz ise, saflık, ve aynı zamanda, birçok kültür çevresinde sükunet, dinginlik, huzur, berraklık gibi anlam katmanlarını içerir. Birçok dinde, beyaz renk tinsellik, umut ve masumiyet gibi kavramlara işaret eder. Hinduizm, Hrıstiyanlık ve Musevilik te beyaz, bekaret iffet ve namusluluk a ya da yasaklanmış cinsel ilişkilerde bulunmamaya atfen kullanılmaktadır. Beyaz güvercin barış ve kusursuzluğu simgeler. Evlilik törenlerinde giyilen beyaz gelinlik, birçok kültürde, temizlik ve mikropsuzluk ya da aseptik olma durumuna gönderme yapar. Bütün dünyada sağlıkla ilgili kurumlaran bayraklarının beyaz olması da bu nedenledir. Buna karşın ağıt rengi olarak siyah yerine beyaz rengi kullanan kültürler de vardır. Çin, Hindistan ve Asyanın büyük bir bölümünde yas tutma rengi beyazdır. Kırmızı: Kırmızı, kan rengidir ve yaşamın (hayatiyeti) anlatır. Ateş, enerji, tutku, sevda, aşk öfke, şiddet gibi kavramların dışında, Hz. İsa nın çarmına gerildiğinde çektiği acıyı ifade eden bir renktir. 5
Kırmızı, Çin kültüründe baskın bir renktir. Mutluluk ve uğur u anlatır. Bu nedenle Çin de yeni yıl kutlamaları ile evlilik törenlerinde giyilen gelinliklerde en çok kullanılan renk kırmızıdır. Burada bir aylıktan bir yaşına kadar yapılan tüm kutlamalarda çocuklara kırmızya boyanmış yumurta ve taba rengi önemsenir. Kırmız aynı zamanda Çin in kraliyet ailesi bireylerine mahsus saltanat rengidir. Hrıstıyan sanatında kırmızı kaftan giysili Hz. İsa figürü, salt Hz. İsa nın ıstırabını, çarmıha gerilirken acı çekmesini değil aynı zamanda, aşk ve tutkuyu, elem ve özlem gibi kavramları öne çıkarır. Batı kültüründe kırmızı ışıklı bölge ( red light district ) denilince akla gelen şey, hayat kadınlarının ikame ettiği sokak veya semtlerdir. Ancak bunun kültürel veya çağdaş bir dayanağı yoktur. Hayatın, aşkın ve tutkunun güçlü bir simgesi, olan kırmızı renk dünyanın her tarafında, savaş simgesi olarak da kullanılmatadır. Sarı: Sarı ışık saçan aydınlık bir renktir. Birçok kültürde, güneşe ait (solar) sistemlerin anlatımında kullanılan bir renktir. Birçok kültürde, akıl, şan, şeref, gurur, mutluluk, heyecan ve iyimserlik ifadesi olarak kullanılır. Yunan Mitolojisi nde tanrısal mesajları yeryüzüne ileten zihinsel ve tinsel aydınlanmanın habercisi Merkür ün rengi sarıdır. Çin de Ch ing Hanedanının saltanat rengi olarak bilinir. Hrıstıyanlıkta sarı renk, Hz. İsa nın görünüm rengi ve onun ikamet ettiği cennetin kapısından kapısından gelen ışığın rengidir. Mavi: Hrıstıyanlık ta, Kutsal ışık ve Bakire Meryem simgesidir. Erken Hrıstıyan mozaik sanatında, mavi,. kompozisyonların arka planında baskın bir renk olarak kullanılmıştır. 12. Yüzyıldan sonra mavinin kullanımı toplumsal bir sınıf göstergesini aşıp popüler bir hale gelmiş; kilise ayinleriyle ilgili törenlerde rahiplerin resmi giysilerinde (cüppe) kullanıldığı gibi, herkesin kullanabileceği korku vermeyen (non-threatening) bir renk olmuştur. Günümüz istatistiklerinde mavi birçok kültürün en az sevdiği renklerden biridir. Bunun nedeni belki de mavinin biraz soguk, barışçıl ve nötür bir renk olmasıdır. Mavi; karşı gelmek, günah işlemek, ihlal etmek, aşmak veya itaatsizlik etmek anlamında transgresif olmadığı gibi arsız ve azılı, öfke ve şiddeti içinde barındıran bir renk de değildir. Yeşil: Yeşil birçok kültürde doğa rengi olmarak bilinir. Canlı sarı ve vakur (ağırbaşlı) maviyi birleştirir. Huzurlu, durgun, asude ve rahat ve sakin (tranquil) bir görünüm ortaya koyar. Yeşil, bir umut, iyileşme, gayri ahlakiliği, üreme düzensizliğini tanzim ve tedavi eden bir renktir. Yeşil; yenidendoğuşu, baharı ve tazeliği ifade eder. İslam kültürü ve düşüncesinde yeşil hala mübarek, aziz, ağırbaşlı, hürmete şayan, muazzez ve mukaddes (kutsal) bir renktir. Yeşil kavuğu, ancak hacılar ve islamın şartlarını kusursuz yerine getirenler giyebilir. Kutsal Kitap ta (Kuran), Hz. Muhammed in, kıyamet gününde 6
erdem sahibi, dürüst müslümanlara vaad ettiği cennet, içinde nar dahil olmak üzere her türlü meyve ağacının bilindiği koyu yeşil renkte bir bahçedir. Yaşamın simgesi sayıldığı için Japon kültüründe, yeşil rengin olumsuz bir çağrışımı olamaz. Her mevsim yeşil ağaçla özdeştir. Yılbaşı kutlamalarında Japonyada da dekore edilmiş çam ağacı kullanılır. Yeşil bitkilere dulan ilgi bonsai denilen şekillendirilmiş minyatür ağaçlarda anlatımını bulur. Renklerin birbirlerinden farklı simgeler biçiminde kullanıldıgğı tek yer Ritüel ayinler değildir. Tarihsel süreç içinde ve günümüzde, renklere toplumsal bir statü de vermiştir. Yöresel veya ulusal flamalara ya da bayraklara verilen renk toplumsal bir kimlik oluşturmaktadır. Renklerin siyasal anlalmda kullanımı salt bayraklardan ibaret değildir. Tarih boyunca toplumsal sınıfların da bir rengi olmuştur. Örneğin Hindistan da, belli renkler belli bir kast oluşturmuştur. Brahmanların giysileri beyaz, Kshatriyas ların giysileri kırmızıdır. 7