T.C. TARIM ve KÖYİŞLERİ BAKANLIĞI TARIMSAL ARAŞTIRMALAR GENEL MÜDÜRLÜĞÜ Su Ürünleri Merkez Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü ORDU İLİ PERŞEMBE İLÇESİNDE FAALİYET GÖSTEREN YÜZER KAFES İŞLETMELERİNİN ÇEVRESEL ETKİ VE SU ÜRÜNLERİ SAĞLIĞI YÖNÜNDEN İZLENMESİ PROJESİ SONUÇ RAPORU Hacı SAVAŞ (Proje Lideri) Yener YILDIRIM, Dr.İ.Zeki KURTOĞLU, Dr.Nadir BAŞÇINAR, Ali ALKAN, Metin GÜREL, Hasan ERGÜN, Şirin FİRİDİN, İlyas KUTLU, Serkan SERDAR, Bayram ZENGİN TRABZON, 26
I. ÖNSÖZ Son yıllarda ülkemizde karada ve denizde yüzer kafeslerde kültür balıkçılığı sektörü hızlı bir gelişim göstermiş ve bu alanda faaliyet gösteren işletme sayısı da giderek artmaktadır. Yatırım, istihdam, üretime katkı ve ihracat ile halkın ucuz ve kaliteli protein ihtiyacını karşılaması yönünden sevindirici olan bu durumla birlikte, süre içinde sektörde sorunlar ortaya çıkmıştır. Bu sorunları çözecek, onlara gerekli bilgi ve hizmeti sunabilecek sektör içi organizasyonlar maalesef aynı hızla gelişememiştir. Burada hem kamu hem de özel sektörün yeterli bilgi, deneyim ve donanıma sahip olmaması ve sektörün ileride kendisi için sorun olabilecek uygulamalardan kaçınmaması önemli faktörlerdir. Ancak ülkede yeni ve hızlı gelişen bir sektör için bu durum normal kabul edilmelidir. Olması gereken, kamunun stratejik planlamacı, yol gösterici ve denetleyici konumda olması, sektörün de her sorununu devletin çözmesi gerektiği alışkanlığından vazgeçerek, kendi içinde organize olması, sektör içi oto kontrol ve işbirliği mekanizması geliştirmesi ve sektöre zarar verebilecek uygulamalardan kaçınmasıdır. Karadeniz de de hızla gelişen sektör karada üretimin yanında denizdeki ağ kafeslerde de üretime ağırlık vermektedir. Ancak zaman içinde ortaya çıkan hastalık problemleri ve yanlış yetiştiricilik uygulamaları işletmeleri ciddi krizlerle karşı karşıya getirmektedir. Ordu ili Perşembe ilçesinde bulunan ağ kafeslerde balık yetiştiriciliği yapan işletmelerde de 22-23 yıllarında ortaya çıkan yoğun balık ölümleri üzerine Bakanlığımız öncülüğünde (TÜGEM), Ordu Valiliği, Ordu Tarım İl Müdürlüğü, Enstitümüz ve işletme sahiplerinin işbirliği ile sorunların nedenleri ve çözümüne ilişkin olarak bu proje yürütülmüştür. Proje çalışmaları boyunca bize yardımlarını esirgemeyen Ordu İl Tarım Müdürü Sadi SADIKOĞLU na, proje çalışanlarından Proje İstatistik Şube Müdürü Yener YILDIRIM ve Mühendis Metin GÜREL e, çalışma boyunca Enstitü Müdürü görevini yürüten, sırasıyla Erdal ÜSTÜNDAĞ, Dr.İ.Zeki KURTOĞLU ve Dr.Atilla ÖZDEMİR e, Protokol ve projenin sonuç raporunun yazımında yardımcı olan dönemin Enstitü Teknik Müdür Yardımcısı Muharrem AKSUNGUR a, projede görev yapan bütün çalışma arkadaşlarıma ve bütün saha çalışmalarında bizimle birlikte olan şoför arkadaşlarıma teşekkür ederim. Proje süresince çalışmalarımızda kolaylık sağlayan ve gerekli materyallerin temininde bize yardımcı olan işletme sahipleri ve çalışanlarına teşekkür ederim. Proje çalışmalarının ve elde edilen sonuçların ilgili kuruluşlar ile bölgede yetiştiricilik yapan işletmelere faydalı olmasını dilerim. Hacı SAVAŞ Proje Lideri I
II. İÇİNDEKİLER Sayfa No I. ÖNSÖZ.... I II. İÇİNDEKİLER... II III. ÖZET.... IV IV. ABSTRACT... V V. TAVSİYELER... VI 1. GİRİŞ... 1 1.1. Projenin gerekçesi... 1 1.2. Projenin bütçesi ve finansmanı... 2 2. LİTERATÜR... 2 3. MATERYAL ve METOT... 5 3.1. Materyal... 5 3.1.1. Örneklerin temini... 5 3.1.2. İşletme Bilgileri... 6 3.1.2.1. İşletmelerin koordinatları... 6 3.1.2.2. Ağ kafesler yerleşim planı ve örnekleme istasyonları... 7 3.1.2.3. Kafes yerleşim bilgileri... 8 3.1.2.4. İşletme kapasiteleri... 8 3.1.2.5. İşletmelerdeki kafes sayıları... 9 3.1.2.6. İşletmelerin balık aldıkları firmalar... 3.1.2.7. Yetiştiricilik süreleri... 11 3.2. Metot... 11 3.2.1. Su Ürünleri Sağlığı Bölümü... 11 3.2.1.1. Enfeksiyonlara neden olan bakterilerin tanımlanması ve Antibiyotik duyarlılık testleri... 11 3.2.1.2. Solungaç ve deride paraziter kontrol... 11 3.2.1.3. Yemlerde total bakteri seviyesinin belirlenmesi... 11 3.2.1.4. Sediment teki bakterilerin tanımlanması... 12 3.2.1.5. Enfeksiyonların kontrol altına alınması için ilaç tedavisi uygulanması... 12 3.2.2. Yetiştiricilik Bölümü... 12 3.2.2.1. Balıkların çalışma boyunca büyümenin takibi... 12 3.2.2.2. Yetiştiricilik şartlarının irdelenmesi... 12 3.2.2.3. İşletmelerin bilgilendirilmesi... 12 3.2.3. Ekoloji Bölümü... 12 3.2.3.1. Belirlenen istasyonlarda bazı fiziksel-kimyasal parametrelerin izlenmesi 12 4. BULGULAR ve DEĞERLENDİRME... 13 4.1. Su Ürünleri Sağlığı İrdelemesi... 13 4.1.1. Deri ve solungaçlarda patojen parazitlerin incelenmesi... 13 4.1.2. İncelenen yemlerdeki total bakteri seviyesi... 13 II
4.1.3. Balıklarda tanımlanan bakteriler... 14 4.1.4. Sedimentte tanımlanan bakteriler... 14 4.1.5. Tanımlanan bakterilerin antibiyotiklere olan duyarlılığı... 15 4.1.6. Çalışma boyunca işletmelere göre tespit edilen enfeksiyonlar... 15 4.1.7. Levreklerde mevsim-bakteriyel enfeksiyon ilişkisi... 17 4.1.8. Alabalıklarda mevsim-bakteriyel enfeksiyon ilişkisi... 17 4.1.9. Levrek ve alabalık yetiştiriciliğinde tolere edilebilir ve ölçülen su sıcaklıkları.18 4.1.. Su sıcaklığı-bakteriyel enfeksiyon ilişkisi... 19 4.1.11. İşletmelerde 24-25 yılları ölüm oranları... 2 4.1.12. İşletme bazında 24-25 enfeksiyon yoğunluğu... 21 4.1.13. Balık yaşı-enfeksiyon ilişkisi... 22 4.2. Bölgede Uygulanan Yetiştiricilik Uygulamalarının İrdelemesi... 22 4.2.1. Özbek Su Ürünleri... 22 4.2.2. Vona Su Ürünleri... 24 4.2.3. Altaş Su Ürünleri... 25 4.2.4. Marnero Su Ürünleri... 26 4.2.5. Sarıkaya Su Ürünleri... 27 4.3. Ağ Kafes İşletmeleri Yerleşim Bölgesinde Ekolojik Yönden Elde Edilen Bulgular... 29 5. SONUÇLAR ve ÇÖZÜM ÖNERİLERİ... 42 5.1. Sonuçlar... 42 5.2. Çözüm önerileri... 43 5.3. Ortak Yönetim Merkezi Yapılanması ( Model 1 )... 44 5.4. Kafes yerleşim alanı yapılanması (Model-1)... 44 5.5. Kafes yerleşim modeli-1( Tüm İşletmeler için )... 45 5.6. Kafes yerleşim modeli-2( Bir İşletme için )... 45 6. PROJE BÜTÇESİ İCMALİ... 46 7. REFERANSLAR... 47 III
ÖZET Bu çalışma, Ordu İli, Perşembe ilçesi limanı açıklarında bulunan ağ kafeslerde yetiştiriciliği yapılan gökkuşağı alabalığı (Oncorhynchus mykiss) ve deniz levreklerinde (Dicentrarchus labrax) yüksek ölümlere neden olan faktörleri belirlemek için yapılmıştır. Hem hastalık problemleri ile yüksek ölümlerin nedenini mikrobiyolojik yönden araştırmak, hem yetiştiricilik teknikleri ile ilgili yapılan olası hatalı uygulamaları ve bu uygulamaların balık ölümleri üzerine olan etkisini saptamak, hem de yetiştiricilik yapılan bölgedeki deniz suyunun bazı temel parametrelerini inceleyerek, bunların balık ölümleri üzerine olası negatif etkilerini değerlendirmek hedeflenmiştir. Bu proje, Trabzon Su Ürünleri Merkez Araştırma Enstitüsü, Ordu İl Tarım Müdürlüğü, Ordu Valiliği Özel İdaresi ve bölgede yetiştiricilik yapan işletmelerin ortak katkıları ile yürütülmüştür. Proje giderlerinin tamamı İl Özel İdaresi ve işletmeler tarafından karşılanmıştır. 18 ay boyunca, her ay işletmelere gidilerek tüm kafeslerden balık örnekleri, yem örnekleri, belirlenen istasyonlardan su ve sediment örnekleri alınarak incelenmiştir. Aylık çalışma sonuçları İl Müdürlüğü ve işletme yetkilileri ile değerlendirilerek alınması gereken önlemler ve yanlış uygulamaların düzeltilmesi konusunda tavsiyelerde bulunulmuştur. Çalışma sonucunda tolere edilebilir sınırlar içinde olan deniz suyu sıcaklığının ölümlerin nedeni olduğuna dair bir bulgu elde edilememiştir. Boy-ağırlık gelişimine bağlı kondüsyon parametreleri ile suyun fiziksel-kimyasal parametreleri normal sınırlar içinde bulunmuştur. Yüksek ölümlerin asıl nedenleri olarak; yanlış yetiştiricilik uygulamaları ve mikrobiyolojik yönden kirletilen zemin, işletmelerin kendi arasındaki sorunları, hijyen kurallarına ve yetkililerin tavsiyelerine uymama, bilinçsiz ilaç kullanımı, balıklara gayri sıhhi yaş yem verilmesi, işletmeler ve kafesler arası mesafe yetersizliği, farklı tür (alabalık-levrek) ve yaştaki balıkların yan yana konması olarak sıralanabilir. Çalışma boyunca tavsiyeleri uygulayan ve gerekli önlemleri alan bazı işletmelerde ölüm oranları levreklerde %4 tan % a, alabalıklarda ise %21 den %1 e düşürülmüştür. Elde edilen bulgulardan biri de normalde tatlı suda ve alabalıklarda görülen Yersiniosis hastalığı etkeninin deniz levreği balıklarında izole edilmesi ve enfeksiyona neden olmasıdır. Anahtar kelimeler: Ağ kafes, yetiştiricilik, su sıcaklığı, enfeksiyon, antibiyogram, hijyen, antibiyotik, kondüsyon. IV
ABSTRACT This study was carried out to determine the causative factors of heavy mortality in rainbow trout and marine sea bass reared in net cages placed in off-shore floating cages in Perşembe district of Ordu. The aims of this study were ; - to observe of disease problems and heavy mortalities from microbiological point of view, - to examine the problems of rearing techniques and effects of these problems on fish mortalities, - to observe of some of the basic water parameters of the region and evaluation of their impact on fish mortalities. This Project was implemented by the cooperation of Central Fisheries Research Institute, Agriculture Directorate of Ordu Province, Governorship of Ordu, and private companies in region. During 18 months, samples of fish, feed, water and sediment were taken monthly from pre-determined sample points and analyzed in Institute s laboratories. Results of monthly studies were evaluated by authorities of private companies and Agriculture Directorate of Province of Ordu and recommendations were given for necessary measurements. As a result of the studies, there was no evidence related with the water temperature being the cause of mortalities, because it was in the tolerable limits. According to the length-weight relationship, condition parameters and physical/chemical parameters of water were found in normal limits. The main causes of the intense mortalities were determined as; fault in appropriate rearing techniques, microbiologically polluted ground, problems among companies, poor hygienic conditions, unconsciously usage of drugs, usage of unhealthy farm-made feed, insufficient distance between the facilities and cages, keeping different species and age group of fish side by side. The mortality rate was decreased from 4% to % in sea bass and 21% to 1% in trout in farms where taken recommendations under consideration and taken necessary measures. One of the interesting findings was detecting of Yersiniosis frequently in sea bass which is normally characterized by fresh water trout. Key words: Farm management, environmental impact, net cage, rearing, water temperature, infection, antibiogram, hygiene antibiotics condition. V
TAVSİYELER Son yıllarda ülkemizde ağ kafeslerde balık yetiştiriciliği hızla yaygınlaşmakta, gerek miktar ve alan olarak ve gerekse üretilen tür çeşitliliğinde gelişme göstermektedir. Teknolojik gelişmelerle birlikte artık bir sektör haline gelen bu alanda yatırım ve üretimin artması beraberinde bazı sorunların da ortaya çıkmasına neden olmuştur. Bu sorunlar; faaliyet gösteren işletmelerin kendi arasında olduğu kadar, kamu ile özel sektör arasında, işletmeler ile yerel yönetimler, balıkçılar ve bölge sakinleri arasında, işletmeler ile turizm yatırımcıları arasında olduğu anlaşılmaktadır. Bütün bu tartışmalarda ortaya atılan en büyük gerekçe bu tesislerin çevre ve görüntü kirliliğine neden olduğu, doğal üreme ve avcılık alanlarını olumsuz etkilediği şeklindedir. Maalesef ülkemizde bu konuda detaylı bilimsel çalışmalar henüz yapılmamıştır. Bu çalışmanın temel hedefi de bu sorulara yanıt bulmak değildir. Bununla birlikte yukarıda yazılı konuları da çok yönlü araştıracak bir çalışmaya ihtiyaç vardır. Ancak çalışma boyunca yaptığımız gözlemler ve çeşitli kesimlerle yaptığımız görüşmeler, aslında sorunun çok boyutlu ve çok taraflı olduğunu göstermiştir. İşletmeler resmi ve bilimsel kurallara uygun yetiştiricilik yaptıklarında, kendi aralarında işbirliği yapıp bir oto kontrol sistemi geliştirdiklerinde, kuraldışı uygulamalara izin vermediklerinde, kendilerine tahsis edilen sınırlara ve üretim miktarına riayet ettiklerinde, organik ve kimyasal kirlenmeyi arttıracak uygulamalardan kaçındıklarında, gerek zemin yapısında, gerekse deniz suyunun temel parametrelerinde, geri dönüşümsüz ve büyük değişiklikler olmamaktadır. Burada kamunun öncelikle yapması gereken üretim sahalarının planlama ve tahsisi aşamalarında tamamen bilimsel verilere uygun hareket etmek, ilgili tüm taraflarla mutabakat içinde olmak, koyduğu kuralların uygulanmasını sağlamak için sürekli denetim yapmak ve kuraldışı uygulamalar yapan işletmelere izin vermemektir. Bu çalışma, bu yönden incelendiğinde işletmelerde meydana gelen yüksek ölümlerin, çevresel parametre değişiklikleri ve buna bağlı kirlenmeden çok, kendi aralarındaki sorunlar, bilimsel olmayan yetiştiricilik uygulamaları ve zeminin bizzat kendileri tarafından mikrobiyolojik olarak kirletilmesi (bilinçsiz ve kontrolsüz antibiyotik kullanımı, işletmelerin hastalıkları birbirinden gizlemeleri, ölen balıkların çuvallara doldurularak kafes dibi veya yakınlarında denize atılması, gayri sıhhi yaş yem yapımı ve kullanımı v.s.) sonucu ortaya çıktığı görülmektedir. Bu nedenler ortadan kaldırıldığında ve bilimsel tavsiyelere uyulduğunda ölüm oranlarının önemli derecede azaldığı görülmüştür. Zaten; bu tür işletmelerde kafes dipleri ile yakın çevresinin hiçbir kirliliğe maruz kalmayacağını, çevreye hiçbir olumsuz etkisinin olmayacağını da kimse iddia etmemektedir. VI
Önemli olan bu tür olumsuzlukları minimuma indirecek tedbirleri ortaklaşa alacakları bir oto kontrol sistemi kurmaları ve işbirliği yapmalarıdır. Unutulmamalıdır ki; bu tür aşırı kirlenmeden ve kuraldışı davranışlardan olumsuz yönde en çok etkilenecek kesim de yine kendileri olacaktır. Umarız bu rapor ve çalışma süresince yapılan tavsiyeler faydalı olur ve işletmelerin ekonomik kazançlarının yükselmesine olumlu yönde katkı yapar.. VII
1. GİRİŞ 1.2. Projenin gerekçesi Ordu Perşembe de bulunan kıyı şeridi ilk defa 1991 yılında Alabalık yetiştiriciliği amacıyla üretime açılmıştır. 1995 yılından itibaren deniz levreği (Dicentrarchus labrax) yetiştiriciliğine de açılan bölgede üretim yıllar içinde artmıştır. Halen 6 ayrı sahada 5 işletme gökkuşağı ve deniz levreği yetiştiriciliği yapmaktadır. Ancak üretim artışı ile birlikte sorunlar ortaya çıkmış ve 22 23 yıllarında işletmeler büyük kayıplar yaşamıştır (üretici beyanlarına göre ölüm oranları %5 7 olarak verilmiştir). 22 ve 23 yıllarında gerek Enstitümüze ve gerekse diğer araştırma kuruluşlarına incelenmek amacıyla ölü balık, hazır ve yaş yem örnekleri gönderilmiş, işletmelere teşhis edilen hastalıklar, bu hastalıklara karşı tedavi önerilmiştir. Ayrıca işletmelerin uymaları gereken kurallar hakkında tavsiyelerde bulunulmuştur. Ancak, balık ölümlerinin devam etmesi üzerine Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, Tarımsal Üretimi Geliştirme Genel Müdürlüğü devreye girmiştir. Bakanlığın 14..23 tarih ve 57 sayılı oluru gereği, Ordu İli Perşembe İlçesi nde bulunan ağ kafeslerde su ürünleri yetiştiriciliği yapmakta olan işletmelerin bölge ekonomisine katkısının devamlılığının sağlanmasına yönelik; sorunları tespit etmek ve çözüm önerileri üretmek amacıyla bir komisyon oluşturulmasına karar verilmiştir. Komisyonun çalışmaları sonunda hazırlanan raporda ( Ek:1 ), Trabzon Su Ürünleri Merkez Araştırma Enstitüsü tarafından bölgede bir izleme projesi yapılması gerekliliği vurgulanmıştır. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, Tarımsal Üretim ve Geliştirme Genel Müdürlüğü (TÜGEM) nün 28.1.24 tarih ve SÜBD/ 25 11 11/365 sayılı yazıları ile komisyon raporuna atıfta bulunulmuş ve Trabzon Su Ürünleri Merkez Araştırma Enstitüsü liderliğinde Üniversite, Tarım İl Müdürlüğü ve bölgedeki su ürünleri işletmelerinin de katkısı sağlanarak Yetiştiricilik açısından önemli olan su kalite kriterleri, akıntı, sediment birikimi, balık gelişimi ve sağlık durumu ile ilgili bir araştırmanın (izleme projesi) uygulamaya konması gerektiğini bildirmiştir. Ordu İl Tarım Müdürlüğü ve işletme yetkilileri ile yapılan görüşmelerde 18 ay sürecek bir izleme projesi yapılması kararlaştırılmış, bu çalışma için gerekli giderler Ordu Valiliği İl 1
Özel İdaresi ve işletmeler tarafından karşılanmıştır. Çalışma esaslarına ilişkin bir protokol hazırlanarak (Ek 2) çalışma fiilen Haziran 24 Aralık 25 tarihleri arasında sürdürülmüştür. 2
1.2. Projenin bütçesi ve finansmanı Asgari giderleri karşılamak üzere projenin bütçesi 22. TL olarak saptanmış, bu rakamın 12. YTL si Ordu İl Özel İdaresi (Tarım İl Müdürlüğü),. YTL si yetiştiricilik yapan 5 işletme tarafından karşılanmıştır. Ordu İl Özel İdaresi tarafından tahsis edilen bütçe Enstitümüz Döner Sermayesi aracılığıyla, projede kullanılacak çeşitli sarf malzemelerinin alımı için kullanılmıştır. İşletmelerce toplanılan tutar ise özel bir hesapta tutularak proje lideri koordinasyonunda, personel harcırahları, hizmet ve cihaz alımı ve akaryakıt giderlerinde harcanmıştır. 2. LİTERATÜR Dengeli beslenmede çok önemli bir yere sahip olan su ürünlerinden, en üst düzeyde faydalanmak için hızla artan dünya nüfusuna paralel olarak su ürünleri üretiminde de artış gerekmektedir. Ancak, avcılık yoluyla elde edilecek miktarın sınırlı olması sebebiyle dünyada ve ülkemizde su ürünleri yetiştiriciliği hızlı bir gelişim göstermiştir. Dünya genelinde avcılık yoluyla sağlanan üretim milyon ton civarında maksimum düzeye ulaşmışken su ürünleri yetiştiriciliğinden elde edilen 5 milyon tonluk üretim toplam su ürünleri üretiminin ( 15 milyon ton ) 1/3 den fazlasını sağlamaktadır (Hoşsucu ve ark., 21; Okumuş, 2). Su ürünleri yetiştiriciliği FAO tarafından son on yılda dünyada en hızlı büyüyen gıda üretim sektörü olarak belirlenmiştir. Zengin iç su kaynaklarına ve uzun bir sahil şeridine sahip olan ülkemizde doğal avcılığın yanı sıra kültür balıkçılığı da giderek artan bir eğilim göstermiştir. Kültür balıkçılığı ile ilgili ilk uygulamalar iç sularda 197'li yıllarda alabalık, denizlerde ise 1985'li yıllarda çipura ve levrek üretimi ile başlamıştır. 198'li yıllardan sonra, devlet tarafından destek sağlanması, ülkemizde su ürünleriyle ilgili akademik eğitimin başlaması ve özel sektör ile üniversitelerin konu ile ilgili çalışmalar yapması sonucu, su ürünleri yetiştiriciliğinde kısa sürede kayda değer bir artış sağlamıştır. Ülkemizde avcılık yoluyla elde edilen su ürünleri miktarı 5 bin ton civarında hemen hemen sabit iken, yetiştiricilik yoluyla elde edilen miktar ise önemli ölçüde artış göstererek 23 yılında 8 bin ton a ve 25 yılında ise 1 bin ton a yükselmiştir (TÜGEM, 24; TÜGEM 26). FAO istatistiklerine göre, dünya genelinde ortalama 16 kg olan kişi başına su ürünleri tüketimi AB ülkelerinde 22 kg, ülkemizde ise 8 kg civarındadır. Su ürünleri avcılığı yoluyla üretimin önemli oranda artırılamayacağı göz önüne alındığında üretim ve kişi başına tüketim büyük oranda yetiştiricilik veya kültür balıkçılığının geliştirilmesi ile artırılabilir. Türkiye, su ürünleri üretimi açısından AB ülkeleri arasında 7. 3
sırada, yetiştiricilik açısından 4. sırada yer almasına karşın, kişi başına düşen su ürünleri tüketimi açısından son sıralarda yer almaktadır. Su ürünleri yetiştiriciliği ülkemizde artırmak için VIII. Beş Yıllık Kalkınma Planında su ürünlerinde sürdürülebilir üretimin artırılması amacıyla; doğal kaynakların rasyonel kullanımı sağlanacak, yetiştiricilik ve açık deniz balıkçılığı geliştirilecek, araştırma ve geliştirme faaliyetlerine önem verilecek ve kamuda etkin kurumsal bir yapının oluşturulması için gerekli düzenlemeler yapılacaktır vurgusu yapılmaktadır. Ayrıca Tarım ve Köyişleri Bakanlığı 24 yılından itibaren yetiştiriciliğin geliştirilmesi amacıyla teşvik primi uygulamaya başlamıştır. Ancak, zamanında kaynak tahsisi, rasyonel planlama ve yönetim stratejileri geliştirilemediği taktirde su ürünleri yetiştiriciliğinin hızlı gelişimi bazı problemleri de birlikte getirebilmektedir. Bu nedenle özellikle Ege kıyılarında gelişen kafes yetiştiriciliği kaynak tahsisi sınırlaması ile karşı karşıya kalmıştır. Su ürünleri yetiştiriciliği ile ilgili faaliyetlerin ekonomikliği yanında çevresel etki boyutlarının da göz önünde bulundurulması gerekmektedir. Bu yaklaşım; çevresel dengenin korunması açısından, yetiştiriciliğin uygulama şekli, düzeyi ve akuakültür-çevre etkileşimi konusunda oldukça fazla araştırmaya ihtiyaç göstermektedir. Ülkemizde ağ kafeslerde balık yetiştiriciliği büyük oranda Ege denizinde yoğunlaşmış olmasına rağmen, son yıllarda özellikle Doğu Karadeniz de büyük ölçekli ağ kafes yetiştiriciliğine olan talebin arttığı bilinmektedir. Ancak, Karadeniz de kıyı ve hidrografik özellikler nedeniyle bu amaç için uygun yerler oldukça kısıtlıdır. Bu nedenle işletmeler Kefken, Sinop, Ordu - Perşembe, Trabzon - Yomra ve Rize açıkları gibi kısmen korunaklı birkaç alanda kümelenmiş durumdadır. Günümüzde üretimin yaklaşık %8 i Ordu nun Perşembe ilçesinde gerçekleştirilmektedir. Halen Perşembe de 5, Yomra ve Rize de ise 2 şer işletme bulunmaktadır. Perşembe deki işletmelerde gökkuşağı alabalığı (Oncorhynchus mykiss) ve levrek (Dicentrarchus labrax) diğer alanlarda ise sadece alabalık yetiştirilmektedir. Bu alanlardan özellikle Perşembe sahilinde alanın taşıma kapasitesinin zorlandığı tahmin edilmektedir. Yomra ve Rize de ise üretim kapasitesi artırılması yönünde girişimler mevcuttur. Kafeslerde yoğun balık yetiştiriciliğinin küresel, bölgesel ve yerel bazda bazı önemli çevresel etkiye sahip olduğu yaygın olarak kabul edilmektedir (Folke ve Kautsky, 1989). Ayrıca kafeslerde balık yetiştiriciliği işletmenin büyüklüğüne, ortam ve su özellikleri gibi faktörlere bağlı olarak yakın çevresindeki su kolonu ve bentik kesimde organik materyalce zenginleşmeye, su kalitesi ve özellikle bentik canlı komünitesinde değişikliklere neden olacağı belirtilmiştir (Barg, 1992; Okumuş, 1997). 4
Sediment, su kolonundaki parçacıkların nihai durağı olan çökel materyaldir. Üzerlerindeki su kolonunun kalitesini, besin elementleri (azot, fosfor, silikat v.b.) salınımları ve organik maddelerin parçalanmasıyla ve bunun sonucu olarak da oksijen tüketimine neden olması ile değiştirirler. Bu sediment kalitesi önemli bir su kirliliği göstergesi olarak değerlendirilir. Aşırı element girdisi, ötrofikasyon dediğimiz su kalitesi bozulmasının başlıca sebeplerindendir. Sedimentteki organik karbon içeriği de yine organik kirliliğin bir göstergesidir (Özfuçucu ve ark., 23). Bentik topluluklar da çevre koşullarını az-çok uzun bir zamanda özümseyerek, ortamın durumunu biyolojik olarak mükemmel bir şekilde tanımlamaya müsaade ederler. Ancak bentozun organik zenginleşmesi ile ilgili olarak bir değişkenin (örneğin, sedimentin toplam organik karbon içeriği, makro ve omurgasız tür zenginliği) etkilenmiş ortamlarda gözlenen değişimin ekolojik sonuçlarını belirlemek için bilimsel temel yeterli değildir. Bu nedenle kontrol alanları ile ilgili standartlar oluşturulmaktadır. Örneğin etkilenen ortamlardaki makro omurgasız türlerin sayısı kontrol ortamındaki tür zenginliğinin %5 sinden az olmamalıdır (Lamy ve Guelorget, 1995). Ağ kafeslerde balık yetiştiriciliği, dünyada ve ülkemizde önemli ekolojik özelliklere sahip ve değişik sektörler tarafından farklı amaçlarla kullanılmak istenen koy, liman, fiyort gibi yerlerde yapılmaktadır. Çevresel imkânlardan faydalanarak yapılan bu üretim tarzının deniz ekosistemlerinde istenmeyen etkilerinin olabileceği belirlenmiştir. Balık çiftliklerinden denizel ortama karışan ana maddeler fosfor ve azot gibi organik maddeler ve suda asılı katı maddelerdir. Su ürünleri yetiştiriciliğinin yoğun olarak yapıldığı İsveç, Norveç ve Finlandiya sahillerindeki somon çiftliklerinde yapılan araştırmalara göre, balık çiftliklerinden denizel ekosisteme 26-65 ton/yıl azot yükünün girdiği ve bu miktarın diğer çeşitli kaynaklardan deniz ortamına giren azot yükünün sadece %2 sine tekabül ettiği belirlenmiştir (Ervik ve diğ., 1989; Okumuş, 1997). Yetiştiricilikte balıklara verilen besinlerin %9 ından fazlası, atık besin maddeleri ve balık dışkıları seklinde suya ve sonra da sedimente geçerek etkiler. Bu etkilemeler kendini kültür ortamında; dipteki suyun oksijen bakımından zayıflaması, sedimentteki toplam sülfit miktarının artışı, geçici fauna bozulmaları, bentik faunada dikkati çekerek değişimler ve bentik komünitelerin biyokütlesinde önemli miktardaki azalmalar şeklinde gösterir (Tsutsumi ve ark., 1991). Balık çiftliklerinin devamlılığının sağlanması, sağlıklı ve optimal üretim yapabilmek için kullanılan yem ve ilaç gibi doğal olmayan girdilerin çevreye olan etkileri yapılan birçok çalışma ile belirlenmiştir (Midlen ve Redding, 1998; Evrik ve ark., 1997; Gowen ve Bradbury, 1987; Ackefors ve Enell, 1994; Kelly ve ark., 1996). Balık çiftliklerinin geniş anlamda estetik kirliliğe 5
de neden olduğu yine literatür çalışmalarında belirtilmiştir (O Sullivan, 1992; Garret ve ark., 1997; Midlen ve Redding, 1998). Bunlara ek olarak çiftliklerden kaçan balıkların doğal türlere karışması ve genetik modifikasyona neden olmaları bir başka önemli konudur (Heggberget ve ark., 1993). Gowen ve diğ. (1987), üretim alanlarındaki bentoz ve su kolonunun organik maddece zenginleşmesini, buna bağlı olarak hipernütrifikasyonun boyutlarını kontrol eden temel faktörlerin, çiftliğin büyüklüğü ve yönetimi ile yetiştirici alanın hidrografisi (akıntı hızı ve şekli, su değişim oranı, vs.) olduğu belirlenmiştir. Çiftlik büyüklüğü ve hidrografiye bağlı olarak ana etkinin görüldüğü alan 3 m sınırı içinde kalmakta, korunaklı, sığ ve su yenilenmesinin zayıf olduğu yerlerde tahribatın boyutu daha da yüksek olmaktadır (Anonim, 1993). Yunanistan da yapılan bir çalışmada ise kafeslerin altından 2 m mesafeye kadar deniz tabanında ve su kolonunda değişimler gözlenmiştir. Kafeslerin altında sedimentin organik karbon ve azot konsantrasyonları yüksek bulunmuş, bunun yanında poliketlerde (Capitella spp.) artışlar gözlenmiştir (Karakasis, 1996). Öte yandan, kıyısal alanı kullanan sektörler arasındaki sürtüşmeleri gidermek, doğal kaynakları, özellikle de denizleri kullananların birbirine verdikleri zararı en aza indirmek, bir ekosistemin çeşitli kullanımlarını bağdaştırma işlemi olan Çok Yönlü Kullanım Planlaması hayata geçirilmesiyle mümkündür. Bu planlamanın ilk adımı ise sistemdeki streslerin ve bu doğrultudaki değişimlerin belirlenmesi olmalıdır. Ayrıca, FAO teşkilatının sorumlu balıkçılık ve yetiştiricilik için koymuş olduğu kurallardan biri de Akuakültür aktivitelerinden kaynaklanan ekolojik değişiklikler ile ekonomik ve sosyal sonuçların minimize edilmesi amacıyla devlet, uygun çevresel değerlendirme ve izlemeyi (monitoring) yürütmek ve akuakültüre özgü etkin prosedürleri tespit etmek zorundadır kuralıdır (DESAMP, 1996). 3. MATERYAL ve METOT 3.1. Materyal 3.1.1. Örneklerin temini 1. Bu araştırma Enstitümüz Su Ürünleri Sağlığı, Yetiştiricilik ve Ekoloji Bölümleri ile Ordu İl Müdürlüğünün (Proje İşt. Şb. Müd.) ortak çalışması olarak 18 ay boyunca yürütülmüştür. 2. Her ay tekne ile belirlenen istasyonlara giderek, kafeslerden (sağlıklı, hasta) balık örnekleri (5 adet ), su örnekleri (yüzey 2 m), 6 defa sediment örnekleri ve 4 defa yem 6
örnekleri alınmıştır. Ayrıca program dışı hasta veya ölüm olan kafeslerden de örneklemeler yapılmıştır. 3. Boy-ağırlık, paraziter inceleme, suyun bazı fiziksel-kimyasal parametre analizleri bakteriyel ekim çalışmaları Ordu İl Müdürlüğünde, bakteri tanımlama ve antibiyogram çalışmaları, kondisyon ve su analiz değerlendirmeleri Enstitüde yapılmıştır. 4. Enfeksiyon tespit edilen işletmelere, antibiyogram sonuçlarına göre tedavi programı uygulanmış ve sonuçları izlenmiştir. 5. Her görevde, yapılan çalışmalarla ilgili İl Müdürlüğü ve işletmelere bilgi verilmiş, tespit edilen sorunların çözümü konusunda tavsiyelerde bulunulmuştur. 3.1.2. İşletme Bilgileri 3.1.2.1. İşletmelerin koordinatları İşletmelerin ruhsat aldıkları kapasite üzerinden kiralama yapılan alanların koordinatları Tablo 1 de verilmiştir. Tablo 1. İl Müdürlüğü verilerine göre işletmelerin koordinatları ve kiralanan üretim alanları. İşletmeler Kod Boylam (E) Enlem (N) Yüzey Alanı 1 37 o 47 4 D 41 o 5 2 K Özbek Vakıf 2 37 o 47 5 D 41 o 5 6 K 3 37 o 47 D 41 o 5 6 K 16. m 2 4 37 o 47 9 D 41 o 5 1 K 111 37 47 8 D o 41 5 K o Sarıkaya 112 37 o 47 D 41 o 5 14 K 113 37 o 47 6 D 41 o 5 15 K 13. m 2 114 37 o 47 4 D 41 o 5 11 K 121 37 47 15 D o 41 5 22 K o Altaş 122 37 o 47 15 D 41 o 5 25 K 123 37 o 47 9 D 41 o 5 26 K 16. m 2 124 37 o 47 8 D 41 o 5 23 K 131 37 47 13 D o 41 5 2 K o Marnero 132 37 o 47 14 D 41 o 5 2 K 133 37 o 47 7 D 41 o 5 2 K 16. m 2 134 37 o 47 7 D 41 o 5 2 K 141 37 47 4 D o 41 5 37 K o Vona Su Ürünleri 142 37 o 47 4 D 41 o 5 4 K 143 37 o 47 4 D 41 o 5 41 K 16. m 2 144 37 o 47 4 D 41 o 5 38 K 151 37 47 26 D o 41 5 4 K o Özbek Su Ürünleri 152 37 o 47 27 D 41 o 5 7 K 153 37 o 47 2 D 41 o 5 8 K 16. m 2 154 37 o 47 19 D 41 o 5 5 K 7
3.1.2.2. Ağ kafesler yerleşim planı ve örnekleme istasyonları Yapılan ön çalışmalarda ağ kafes bölgesinde proje teknik personelince örnekleme ve ölçüm istasyonları için alanlar belirlenmiştir. Proje süresince koordinatları da belirlenen bu alanlardan Tablo 2 de belirtilen balık, su ve sediment örneklemesi yapılmıştır. Tablo 2. Çalışma başlangıcında belirlenen istasyon numaraları ve işletmelere göre dağılımı. Örnekleme İstasyon No İstasyonun yeri 1-2 Özbek Vakıf 3-4 Vona 5-6 Marnero 7-8 Altaş 9 Su-Sediment İstasyonu (işletmeler) -11 Sarıkaya 12-13 Özbek 14 Su-Sediment İstasyonu (referans) 3.1.2.3. Kafes yerleşim bilgileri Kafeslerin kıyıya uzaklığı ortalama 3 metre, kafes bölgesi deniz derinliği 12 34 metre arasında değişmektedir. İşletmeler arası mesafe yaklaşık 5 metredir. Gerek bazı kafeslerin bulundukları yerdeki deniz derinliği ve gerekse işletmeler arası mesafe yetersizdir. 8
14 Samsun Trabzon Ahşap kafesler Yuvarlak kafesler Su - sediment istasyonları Şekil 1. Harita üzerinde yerleştirilen işletmeler ve kafes yapıları. 3.1.2.4. İşletme kapasiteleri (Ton/Yıl) Bölgede bulunan işletmelerin kapasiteleri Tablo 3 te verilmiştir. İşletme sahipleri ile yapılan görüşmelerde ve yapılan gözlemlerde gerçekte kafeslerde ne kadar balık bulunduğu, fiili üretimin ne kadar olduğu konusunda gerçek veriler elde edilememiştir. Ancak İl Müdürlüğü verileri ve yetkililerin ifadelerine göre fiili üretimin bu kapasitenin çok üstünde olduğu beyan edilmiştir. Tablo 3. Kurulu işletmelerin proje kapasiteleri. 9 5-6 7-8 1-2 3-4 -11 12-13 Balık Türü Özbek Özbek Vona Marnero Altaş Sarıkaya (Kışlaönü) (Sarıburun) Levrek Alabalık 6 9
3.1.2.5. İşletmelerdeki kafes sayıları İşletme sahipleri zamanla ahşap olan kare kafeslerin kaldırılacağını ve yerine daha modern yuvarlak kafeslerin inşa edileceğini beyan etmişlerdir. Tablo 4. İşletmelerin kafes varlıkları. (25 sonu itibariyle) Kafes tipi ve ölçüleri İşletme Yuvarlak Yuvarlak Yuvarlak Yuvarlak Kare* Toplam (R=12) (R=13) (R=14) (R=16) (5x5 ) Özbek-1 12 8 12 Vona 3 4 7 Marnero 4 4 Altaş 35 35 Sarıkaya 4 8 6 72 Özbek-2 15 2 35** Toplam 4 4 57 63 28 372 * Ahşap kafes ** Yapım aşamasında R : Çap (m) Resimlerde de görüldüğü gibi bazı kafesler (özellikle ahşap kafesler ) kıyıya çok yakın konumlandırılmıştır (Şekil 2 ve 3). Şekil 2. Kafeslerden bir görünüm.
Şekil 3. Kafeslerin kıyıdan görünümü. 3.1.2.6. İşletmelerin balık aldıkları firmalar İşletmeler piyasa koşulları ve fiyat durumuna göre birçok şirketten ve değişik boyağırlıkta deniz levreği ve gökkuşağı alabalığı yavrusu almaktadır. Tablo 5. İşletmelerin yavru balık temin merkezleri. İşletme Tür 24 25 Özbek-1 Levrek Kılıç Deniz Ürünleri Kılıç Deniz Ürünleri Alabalık Ardeson A.Ş/Rize Ardeson A.Ş/Rize Şeremet /Trabzon Şeremet /Trabzon Şimşek A.Ş/Kayseri Şimşek A.Ş/Kayseri Ak-Balık/Samsun Ak-Balık/Samsun Özbek-2 Levrek - Kılıç Deniz Ürünleri Alabalık Ardeson A.Ş/Rize Ardeson A.Ş/Rize Şimşek A.Ş/Kayseri Şeremet /Trabzon Ak-Balık/Samsun Vona Levrek Kılıç Deniz Ürünleri Akuatur A.Ş Alabalık Coşandere/Trabzon Şimşek A.Ş/Kayseri Şimşek A.Ş/Kayseri Ak-Balık/Samsun Ak-Balık/Samsun Kuzey Su Ürünleri/Samsun Marnero Levrek Kılıç Deniz Ürünleri Kılıç Deniz Ürünleri Alabalık Şeremet /Trabzon Şeremet /Trabzon Altaş Levrek Kılıç Deniz Ürünleri Egemar Su Ürünleri Alabalık Ertaş Alabalık/Ordu Ertaş Alabalık/Ordu Şeremet /Trabzon Şeremet /Trabzon Coşandere/Trabzon Altıntaş/Trabzon Ardeson A.Ş/Rize Sarıkaya Levrek Kılıç Deniz Ürünleri Kılıç Deniz Ürünleri 11
Alabalık Ak-Balık/Samsun Ak-Balık/Samsun 3.1.2.7. Yetiştiricilik süreleri İşletme sahiplerinin beyanına göre, levreklere kuluçka çıkışı Vibriosise karşı aşı yapılmaktadır, alabalıklara ise aşı yapılmamaktadır. Yetiştirme süresince balıklara herhangi bir aşı uygulaması yapılmamaktadır. Tablo 6. da görüldüğü gibi, levrek yavruları ortalama aynı boy ve ağırlıkta alınmaktadır. Ancak, kafeslere konan alabalık yavruları arasında belirgin bir yaş-boy farkı mevcuttur. Tablo 6. Deniz levreği ve gökkuşağı alabalıklarının işletmelere göre yetiştirilme süreleri. Tür Kafese koyma Ort. Giriş ağırlığı Yetiştirme süresi Ort. Hasat ağırlığı zamanı (gr) (Ay ) (gr) Levrek Mayıs-Haziran 5-24-36 3-55 Alabalık Kasım-Aralık 25-25 6 4-8 3.2. Metot 3.2.1. Su Ürünleri Sağlığı Bölümü 3.2.1.1. Enfeksiyonlara neden olan bakterilerin tanımlanması ve antibiyotik duyarlılık testleri Numune olarak alınan balıkların böbrek dokularından steril swab la tryptic soy agar, nutrient agar, marin agar ve TCBS agar a ekim yapılmıştır. Besiyerleri 18 C de 3 gün inkübe edilerek üreyen koloniler saflaştırılmıştır. Bu bakteri kolonileri klasik biyokimyasal testler (oxidase, catalase, O/F, Gram boyama, Hareket, TSI, Glucose, Lactose, Sucrose, Simmon's Citrate, Gelatin, H 2 S, Gaz, indole Lysine (LIM) Ornithin Arginin MR/VP ONPG O/129, 4 C büyüme, 37 C büyüme), API 2 E ve API 2 NE ile tanımlanmışlardır. Tanımlanan bakteriyel enfeksiyonların tedavisi için antibiyogram testleri yapılmıştır. 3.2.1.2. Solungaç ve deride paraziter kontrol Alınan balık örneklerinin solungaç ve derilerinden alınan doku örnekleri mikroskop altında incelenerek parazit varlığı araştırılmıştır. 3.2.1.3. Yemlerde total bakteri seviyesinin belirlenmesi Zaman zaman alınan yem örneklerinde total bakteri seviyesi belirlenmesi çalışmaları yapılmıştır. Ancak hazır yemlerde izole edilen bakterilerin tanımlanması yapılmamıştır. 12