AB GIDA GÜVENLĐĞĐ POLĐTĐKASI VE TÜRKĐYE NĐN UYUM SÜRECĐ

AB GIDA GÜVENLĐĞĐ POLĐTĐKASI VE TÜRKĐYE NĐN UYUM SÜRECĐ Çağrı Doğan AB Masası Uzman Yardımcısı Ocak 2011

1. AB nin Gıda Güvenliği Politikası Gıda Güvenliği ve Mevzuatı Gıda ürünleri ihracatı ve ithalatında dünyada en önlerde yer alan Avrupa Birliği, uluslararası gıda ticaretinin yönlendirilmesinde önemli bir rol oynamaktadır. Dünya Ticaret Örgütü verilerine göre en büyük gıda ihracatçısı ülkeler sıralamasında AB başı çekmektedir. AB nin ardında ABD, Kanada, Çin, Avustralya yer almaktadır. En büyük gıda ithalatçısı ülkeler ise AB, ABD, Japonya ve Çin dir. Gıda güvenliği konusu Avrupa Birliği nde gittikçe önem kazanan bir konudur. Bunda son on yılda karşılaşılan gıda krizlerinin yarattığı bir duyarlılık etkili olmuştur. AB de gıda güvenliğinin önem kazanmasının bir diğer nedeni, AB tarım politikalarının geçirmekte olduğu evrimdir. Başlangıcından günümüze tarım kesimine büyük korumalar getiren ve yaklaşık AB bütçesinin yarısını eriten tarım politikaları, yüksek maliyetleri ve düşük etkinlikleri nedeniyle eleştirilere tabi tutulmakta ve fiyatların piyasada oluşmasına daha çok imkân tanıyan, tüketicilerin beklentilerini daha çok önemseyen bir yapıya doğru çevrilmekte ve destek araçlarını bu alanlara kaydırmaktadır. 1 Kırsal kalkınma, hayvan ve bitki sağlığı, organik tarım ile gıda kalitesi ve güvenliği konuları yeni politika odaklarındandır. AB nin gıda alanındaki düzenlemeleri incelendiğinde ana unsurun, Topluluk içinde arz edilen gıdanın güvenli olmasının ve orijinine bakılmaksızın gıda güvenliğinin aynı standartta uygulanması hedefi olduğu görülmektedir. Gıdaya ilişkin AB mevzuatı; Avrupa Topluluklarını kuran Roma Antlaşması hükümlerine dayanmaktadır. Roma Antlaşması nda, iç pazarın tesis edilmesi için gerekli olan ulusal kanunların yakınlaştırılması, ortak ticaret ve halk sağlığı politikası ve tüketicilerin korunması konusunda yetkiler açıkça Topluluğa verilerek gıda alanında mevzuat oluşturulmasının yolu açılmıştır. 2 AB de gıda mevzuatının uygulanmasına ilişkin en önemli araçlardan biri olan Beyaz Kitap gıda güvenliğinin sağlanmasına yönelik bir şekilde Avrupa Komisyonu tarafından 12 Ocak 2000 tarihinde hazırlanmıştır. Beyaz Kitabın amacı, gerçekleştirilen tartışmalar ışığında, mevcut AB gıda mevzuatını tamamlamak ve modernleştirmek için gerekli bir dizi kapsamlı faaliyet alanını belirlemek, gıda mevzuatını daha uyumlu, anlaşılabilir ve esnek hale getirmek, mevzuatın daha iyi uygulanmasını teşvik etmek, tüketicilere karşı şeffaflığı artırmak ve yüksek derecede bir gıda güvenliğini garanti etmek üzere önerilerde bulunmaktır. 3 1 http://ekutup.dpt.gov.tr/ab/guderg/gida.pdf 2 http://diabk.tarim.gov.tr/ab'ye%20g%c4%b1da%20%c3%bcr%c3%bcnleri%20ihracat%c4%b1n%c4%b1n%20g %C4%B1da%20g%C3%BCvenli%C4%9Fi%20a%C3%A7%C4%B1s%C4%B1ndan%20de%C4%9Ferlendirilmesi_Tu%C4% 9FbaAd%C4%B1g%C3%BCzel.pdf 3 http://europa.eu/legislation_summaries/other/l32041_en.htm 1

AB nin Kullandığı Gıda Denetim Sistemleri ve Denetim Kurumları 4 Tüketicinin Korunması ve Sağlık Genel Müdürlüğü (DG SANCO) Tüketici çıkarlarının ve insan sağlığının korunması ve geliştirilmesi, gıda güvenliğinin sağlanması, hayvan ve bitki sağlığının korunması ve hayvan refahının geliştirilmesi amacıyla görev yapmaktadır. DG SANCO gıda zincirinin güvenliği, hayvan sağlığı ve refahı alanlarında AB de bir sorun tespit edildiğinde, sorunu çözmek üzere öneriler getirmektedir. Bu alanlarda ulusal veya bölgesel seviyede yetkili otoritelerin bir sorunla karşılaşması durumunda, bu makamlara destek sağlamaktadır. Avrupa Gıda Güvenliği Otoritesi (EFSA) EFSA nın ana görevi Topluluk mevzuatı ve politikaları için bilimsel tavsiye ve bilimsel ve teknik destek sağlamaktır. 5 EFSA ulusal ve uluslar üstü mevzuat düzenleyici yapılar ağında en yetkili yapı olup; Birlik için bilimsel referans noktasıdır. EFSA faaliyetlerini çeşitli komiteler, paneller ve müdürlükler altında yürütmektedir. Bilimsel komite ve paneller risk değerlendirme konusunda uzman kişilerden oluşmaktadır. Gıda ve Veterinerlik Ofisi (FVO) Gıda ve Veterinerlik Ofisi (FVO) gıda güvenliği, hayvan sağlığı, hayvan refahı ve bitki sağlığı alanlarında Topluluk mevzuatının etkin olarak uygulanmasında görev üstlenmektedir. AB içinde ve AB ye ihracat yapan ülkelerde, AB gıda güvenliği ve kalitesi ile bitki ve hayvan sağlığı müktesebatına uyumluluğu denetlemek, gıda güvenliği ve kalitesi ile bitki ve hayvan sağlığı alanlarında AB politikalarının gelişimine katkıda bulunmak ve ilgili tarafları yaptığı değerlendirmeler hakkında bilgilendirmek, ofisin başlıca görevleri arasındadır. FVO, Topluluk içinde ve AB ye ihracat ile ilgili olarak üçüncü ülkelerde AB standartlarına uygunluğu değerlendirmek ve kontrol sistemlerinin etkinliğini sağlamak için denetimler gerçekleştirmektedir. FVO denetimleri belirli bir programa bağlı kalınarak yürütülmektedir. Bu programda denetlenecek ülkeler ve öncelikli alanlar belirlenmekte ve programa uyumun sağlanması için gerektiğinde güncellemeler yapılmaktadır. 4 http://diabk.tarim.gov.tr/ab'ye%20g%c4%b1da%20%c3%bcr%c3%bcnleri%20ihracat%c4%b1n%c4%b1n%20g%c 4%B1da%20g%C3%BCvenli%C4%9Fi%20a%C3%A7%C4%B1s%C4%B1ndan%20de%C4%9Ferlendirilmesi_Tu%C4%9Fb aad%c4%b1g%c3%bczel.pdf 5 http://www.abveteriner.org/dosyalar/gida2.pdf 2

Gıda ve Yem Hızlı Alarm Sistemi (RASFF) RASFF, gıda güvenliği açısından ortaya çıkabilecek tüm tehlikelere karşı tüketiciyi korumak ve üye ülkeler arasında hızlı bilgi alışverişi sağlamak, gıda güvenliğine yönelik kontrol ve denetim mekanizmaları arasındaki bilgi akışını sağlamak üzere oluşturulmuş bir sistemdir. Hızlı uyarı sistemiyle, ürün pazara girer girmez, tüketici açısından bir risk içeriyorsa bütün üye ülkeler ve ilgili makamlara alarm verilmektedir. Ayrıca ürün pazara girmeden de, risk içeren ürünün sınırda durdurularak ülkeye girmesi engellenmektedir. Böylece sorunlu üründen kaynaklanabilecek bir tehlikeden bütün topluluk tüketicileri korunmaktadır. RASFF sisteminde tüzük; üye devletler, Komisyon ve Avrupa Gıda Güvenliği Otoritesi arasında gıda güvenliğine ilişkin oluşturulacak bilgi akışının içeriğini ve niteliğini belirlemektedir. Bu durum, Tüzüğün yerleştirmek için büyük çaba harcadığı tarladan sofraya gıda güvenliği yaklaşımının da bir göstergesidir. 6 Tehlike Analizi ve Kritik Kontrol Noktaları (HACCP) Tehlike Analizi ve Kritik Kontrol Noktaları (HACCP), Gıda ve Gıda Ambalajı üretiminde hammaddeden başlayarak tüketime kadar her bir aşama veya noktada tehlike analizi yaparak kritik kontrol noktaları belirleyen, izleyen ve sorunun henüz daha oluşmadan önlenmesini amaçlayan ve belirlenmiş normlara uyan gıdanın üretilerek tüketiciye sunulmasını sağlayan koruyucu ve önleyici bir gıda güvenliği sistemidir. 7 AB de HACCP prosedürlerinin uygulama zorunluluğunun getirilmesinde küçük işyerleri için esnekliğinin sağlanması konusunda özel olarak dikkat edilmiştir. Ancak bu esnekliğin gıda güvenliğini tehlikeye düşürmemesine özen gösterilmiştir. HACCP ilk olarak 1971 yılında Amerika Birleşik Devletleri Tarım ve Gıda Dairesi tarafından astronotların tüketeceği gıdanın güvenliğine ilişkin olarak oluşturulmuş, hammaddeden son ürüne kadar bilimsel kontrollerinin yapılması ile gıda risklerinin önlenmesine dayalı bir sistem haline gelmiştir. HACCP in ilkeleri; tehlike analizi, kritik kontrol noktalarının belirlenmesi, kabul limitleri ve kriterlerinin oluşturulması, izlemenin yürütülmesi, düzeltici işlemlerin uygulanması, doğrulama ve kayıt altına alma şeklinde belirlenmiştir. 8 HACCP sisteminde; özellikle halk sağlığını tehlikeye atabilecek üretimin engellenmesi hedeflenmiştir. Böylelikle muhtemel tehlikelerin tespit edilerek, gereken önlemlerin alınmasıyla, üretimdeki firelerin azaltılması sağlanıp, karlılığa katkıda bulunulmaktadır. Sistemin esnekliği ve bütün işletmelere uygulanabilir olması, avantajlardan en önemlileridir. 6 Durmaz, S. Akdeniz Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2010 7 http://ekutup.dpt.gov.tr/gida/öik664.pdf 8 http://www.saglik.org.tr/content/pdf/turkiye_gida_guvenligi.pdf 3

HACCP sisteminin ürün kalitesinin artırılmasına katkısı olacağı için firmaların, tüketicilerine gıda güvenliğini sağladıkları konusunda bir kanıta sahip olması, ilgili firmanın satışlarında artışa da neden olmaktadır. ISO 22000 Gıda Güvenliği Sistemi 9 1 Eylül 2005 te yayınlanan ISO 22000 Gıda Güvenliği Yönetim Sistemi; dünya çapında güvenli gıda üretim zinciri oluşturmak amacıyla oluşturulmuş uluslar arası bir standarttır. Tedarikçiler, kullanıcılar, yasal otoriteler, tüketiciler ve tüm ilgili birimler arasında iletişimi ve bu sayede güvenli gıdanın her basamakta izlenebilirliğini sağlamayı esas almaktadır. Bu standart, gıda zinciri boyunca son tüketime kadar gıda güvenliğini sağlamak için takip eden genellikle anahtar öğeler olarak kabul edilen öğeleri birleştiren gıda güvenliği yönetim sistemi için ihtiyaçları tanımlamaktadır. ISO 22000 sisteminin uygulanması, tedarikçilerin, sektör tarafından sıkça talep gören ürünlerinin üretim ve servis süreçlerini geliştirerek insan sağlığı açısından güvenli, firma açısından da daha karlı bir hale dönüştürmesini sağlamaktadır. ISO 22000 sistemi HACCP sistemini prensiplerini ve uygulama basamaklarını tamamlamakta, yönetimin sorumluluklarının eğitimi ve sürekli iyileştirme faaliyetlerini tanımlaması nedeniyle de ISO 9001 ile uyum oluşturmaktadır. Bu sayede hem güvenli gıda üretimini sağlamakta hem de firmaların kurumsallaşma süreçlerini hızlandırarak gelişimlerine destek vermektedir. ISO 22000 standardı kapsamında belgelendirme yapılabilecek olan kuruluşlar; çiftçiler, hasatçılar, yem üreticileri, gıda bileşeni üreticileri, gıda üreticileri, gıda satıcıları, gıda servisleri, hazır yemek firmaları, temizlik ve sanitasyon hizmeti veren kuruluşlar, taşıyıcılar, depolama ve dağıtım kuruluşları şeklinde sıralanabilmektedir. 10 2. Türkiye de Gıda Güvenliği Türk Gıda Mevzuatı ve Gıda Güvenliği Türkiye de 28.000 civarında gıda işletmesi bulunmakta olup, bunların 16.832 si Tarım ve Köy Đşleri Bakanlığınca tutulmakta olan gıda siciline kayıtlıdır. Gıda işletmelerinin büyük çoğunluğu küçük işletmeler olup yaklaşık 2000 inde modern teknolojileri uygulama kapasitesi bulunmaktadır. Un ve unlu mamuller sanayi gıda sektöründe en fazla paya sahip olan alt sanayi dalıdır. Un ve unlu mamuller sanayini, süt ve süt ürünleri sanayisi ve meyve ve sebze işleme takip etmektedir. 11 9 http://www.wcs.com.tr/iso22000_kalite_nedir.htm 10 http://home.anadolu.edu.tr/~mkaplan/dokuman/ts%20en%20iso%2022000%20.pdf 11 Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, 2004:4-5 ve DPT Müsteşarlığı, 2003a:5. 4

Türkiye deki Gıda üreten işyeri sayısı: 28.000 Unlu Mamuller : % 63 Et Ürünleri : % 2 Süt Ürünleri : % 12 Su Ürünleri : % 0.20 Meyve sebze işleme : % 11 Bitkisel yağ : % 3,5 Şekerli ürünler : % 3 Alkollü Ürünler : % 0.23 Meşrubatlar : %0.31 Tasnif dışı gıdalar : % 5 Ülkemiz dünya gıda üretiminde önemli bir yere sahip olmakla birlikte, üretilen gıdaların güvenilirliği ve kalitesi bakımından ciddi sorunlar yaşamaktadır. Nitekim, tüketilen gıdaların sağlıklı koşullarda üretilmiş olması ve insan sağlığına zarar vermeyecek bir içeriğe sahip olması gibi konular kamuoyunda oldukça fazla tartışılmaktadır. Buna örnek olarak; AB sınırından geri dönen biberler, her yıl yaşanan kuş gribi vakaları, Rusya ile yaşanan gıda krizi, kaçak et satışları hafızamızda yer edinen gıda güvenliği denilince akla gelen haberlerden sadece birkaçıdır. Dünya gıda üretiminde önemli bir yere sahip olan Türkiye de, gıda ürünleri ihracatının ülke ekonomisine katkısı giderek artmaktadır. Bunda gıda ticaretinde gıda güvenliğinin gittikçe artan önemine paralel olarak, 2000 li yıllarla birlikte gıda güvenliğinin sağlanması konusunda gerek özel sektörde gerekse kamu yönetiminde önemli atılımlar yapılmasının katkısı büyüktür. AB ile imzalanan Gümrük Birliği anlaşması ve sonrasında aday ülke ilan edilmemiz ve taraf olduğumuz DTÖ kapsamında imzalanan Sağlık ve Bitki Sağlığı Anlaşması (SPS) ile gıda güvenliği konusunda yükümlülüklerin artmasına bağlı olarak yeni yasal düzenlemelere gidilmiştir ve gün geçtikçe de ilerlemeler sağlanmaktadır. 13 Gıda güvenliği konusunda temel mevzuatı Avrupa Birliği ne uyum kapsamında hazırlanan ve Haziran 2004 tarihinde çıkarılan 5179 Sayılı Gıdaların üretimi, tüketimi ve denetlenmesine dair kanun hükmünde kararnamenin değiştirilerek kabulü hakkında kanun u oluşturmaktadır. Bu kanun ile 1995 yılında Gümrük Birliği çerçevesinde yayımlanarak yürürlüğe giren 560 sayılı Kararname ile başlanan gıda alanında düzenlemeler daha ileri bir seviyeye taşınmıştı. 12 http://www.zmo.org.tr/resimler/ekler/87524833eaf98eb_ek.doc? 13 http://www.dpt.gov.tr/docobjects/download/3101/oik664.pdf 5

Kanun; gıda güvenliğinin teminine, her türlü gıda maddesinin ve gıda ile temasta bulunan madde ve malzemelerin hijyenik ve uygun kalitede üretimine, tasnifine, işlenmesine, katkı ve gıda işlemeye yardımcı maddelere, ambalajlama, etiketleme, depolama, nakil, satış ve denetim usulleri ile yetki, görev ve sorumlulukları ile risk analizine, ihtiyatî tedbirlere, gıda ile tüketici haklarının korunmasına, izlenebilirlik ve bildirimlere dair hususları kapsamaktadır. 14 Türk Gıda Kodeksi 15 560 sayılı Gıdaların Üretimi, Tüketimi ve Denetlenmesine Dair Kanun Hükmünde Kararnamenin 7 nci maddesine göre hazırlanan ve 1997 yılında yayınlanan Türk Gıda Kodeksi Yönetmeliği ile üretici ve tüketici menfaatlerinin ve halk sağlığının korunması, gıda maddelerinin tekniğine uygun ve hijyenik şekilde üretilmesi, hazırlanması, işlenmesi, muhafazası, depolanması, taşınması ve pazarlanmasının sağlanması amaçlanmaktadır. Bu Yönetmelik; gıdaların kalite ve hijyenle ilgili özelliklerini, katkı ve aroma maddelerini, pestisit ve veteriner ilaç kalıntılarını, gıda bulaşanlarını, ambalajlama, depolama ve taşıma kurallarını, numune alma ve analiz metotlarını kapsamaktadır. Türkiye de Gıda Güvenliği ne Đlişkin Denetim Mekanizması 560 sayılı KHK ile Türkiye de gıda ve gıda katkı maddeleri ile gıda maddeleri ile temasta bulunan ambalaja yönelik izin işlemlerini yürütmekle sorumlu birimler yeniden tanımlanmıştır. Bu kapsamda, gıda güvenliği kontrolleri üretim, işleme, muhafaza, depolama, paketleme, pazarlama, ithalat ve ihracat aşamalarında Tarım ve Köy Đşleri Bakanlığı tarafından, gıda işletmelerine çalışma izni verilmesi sırasında ve gıda satış noktalarında ise Sağlık Bakanlığı tarafından yapılmaktadır. 16 Türkiye de gıda güvenliğini sağlamakla yükümlü bakanlıklar ve muhtelif denetim kurumları mevcuttur. Bunlardan kısaca bahsetmek, Türkiye deki mevcut durumun gözler önüne serilmesi ve AB nin sahip olduğu denetim mekanizması ile karşılaştırılması konusunda fikir vermesi açısından önem arz etmektedir. Tarım ve Köy Đşleri Bakanlığı Tarım ve Köy Đşleri Bakanlığı kuruluş amaç ve görevlerinden biri de 441 sayılı KHK gereğince "Gıda standartları ve kalite kontrol hizmetleri için temel prensip ve kriterleri belirlemek, duyurmak, uygulamalarını denetlemek, diğer kuruluşlarla işbirliği içinde Türk Gıda Kodeksini hazırlanması ve uygulanmasını gerçekleştirmek, mecburi uygulanan standartların kontrolünü yapmak ve gıda kontrolüne yardımcı olmaktır. Ülkemizde gıda güvenliği hizmetleri; Tarım ve Köy Đşleri Bakanlığı'nın ana hizmet birimlerinden Koruma ve Kontrol Genel Müdürlüğü bünyesinde bulunan üç Daire Başkanlığı ve illerde Tarım Müdürlüklerindeki Kontrol Şube 14 Adıgüzel, T. AB ye Gıda Ürünleri Đhracatının Gıda Güvenliği Açısından Değerlendirilmesi, 2008, sf.49-50 15 http://www.mevzuat.adalet.gov.tr/html/20994.html 16 Güder, G. DPT, Eylül 2006, Yayın No:2696 6

Müdürlükleri ile yetkilendirilmiş ilçe Müdürlükleri tarafından yürütülmektedir. Koruma ve Kontrol Genel Müdürlüğü dışında Bakanlığa bağlı olarak çalışan diğer kontrol birimleri ise; Gıda Kontrol Hizmetleri Daire Başkanlığı, Gıda Dış Ticareti ve Kontrolü Şube Müdürlüğü, Halk Sağlığı Hizmetleri Daire Başkanlığı, Yem ve Gıda Tescil Hizmetleri Daire Başkanlığı ve Tarımsal Araştırmalar Genel Müdürlüğü dür. 17 Sağlık Bakanlığı Sağlık Bakanlığı, 5179 Sayılı Gıdaların Üretimi, Tüketimi ve Denetlenmesine Dair KHK nin Değiştirilerek Kabulü Hakkında Kanun un hükümlerine göre; doğal kaynak, doğal maden, içme, tıbbi sular ile işlenmiş içme, işlenmiş kaynak ve işlenmiş maden suyu üretimi uygun şekilde ambalajlanması ve satış esaslarına ilişkin hizmetler ile özel tıbbi amaçlı diyet gıdalar, tıbbi amaçlı bebek mamaları ile ilaç olarak kullanımı bilimsel ve klinik olarak kanıtlanmış ancak reçeteye tabi olmayan ürünlerin üretim, ithalat, ihracat ve denetimine ilişkin hizmetleri yürütmekle yükümlüdür. 18 Ayrıca Sağlık Bakanlığı bünyesindeki Beslenme ve Fiziksel Aktiviteler Daire Başkanlığı na bağlı Beslenme Araştırmaları Şube Müdürlüğü, Sağlık Bakanlığı nın görev alanına giren gıda sağlığı hizmetlerini yürütme ve Türk Gıda Kodeksi ile ilgili çalışmaları koordine etme faaliyetlerini yürütür. 19 Türk Standartları Enstitüsü (TSE) Gıda denetiminde doğrudan görev almamakla birlikte, gıda kalite ve standartlarını belirlemede ve belgelendirmede yetkili kuruluş olan Türk Standartları Enstitüsü (TSE) 132 sayılı Kanunla kurulmuştur. TSE, standartlarla ilgili araştırma maksadıyla ve ihtiyari standartların tatbikatında kontrol için laboratuarlar kurmak, muayene, analiz ve deneyleri, resmi veya hususi sektörün talep edeceği teknik çalışmaları yapmak ve rapor vermek görevlerini üstlenmiştir. TSE ye bağlı Ankara- Merkez, Đzmir, Kayseri, Denizli ve Çorum olmak üzere 5 ayrı Müdürlükte TSE uygunluğu test etmek üzere çalışmalar yapılmaktadır. 20 Türk Standartlarına Uygunluk Belgesi; Türk Standardı bulunan konularda, Đmalata Yeterlilik Belgesi almaya hak kazanmış firmaların söz konusu ürünlerinin ilgili Türk Standardına uygunluğunu belirten sözleşme ile TSE Markası kullanma hakkı verilen firma adına düzenlenen ve üzerinde TSE Markası kullanılacak ürünlerin ticari Markası, cinsi, sınıfı, tipi ve türünü belirten, geçerlilik süresi bir yıl olan belgedir. 21 Türk Standartlarına Uygunluk Belgesi nin yanı sıra TSE nin yapmış olduğu güncel bir çalışma çerçevesinde, Đslami usullere uygun şekilde hazırlanan gıdaları tüketmek isteyenlerin 17 Durmaz, S. Akdeniz Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2010 18 http://www.agri.ankara.edu.tr/economy/1189_1205240514.pdf 19 http://www.gidamo.org.tr/resimler/ekler/7f7fb873eaf2952_ek.pdf?dergi=19 20 http://www.gidamo.org.tr/resimler/ekler/7f7fb873eaf2952_ek.pdf?dergi=19 21 http://www.tse.org.tr/turkish/ithalmallari/2010-1teblig.htm 7

ihtiyacını karşılamak üzere helal gıda standardı adı altında bir belgenin de çalışmalarının önümüzdeki dönemlerde tamamlanacağı belirtilmiştir. Söz konusu uygulama Malezya tarafından uzun zamandan beri uygulanmaktadır. 22 Dış Ticaret Müsteşarlığı (DTM) Dış Ticaret Müsteşarlığı, teknik düzenlemeleri ilgili kamu kurumlara bağlı olmak üzere ülkeye ithal edilecek veya ülkeden ihraç edilecek tüm ürünlere yönelik düzenlemeler yapmaktadır. Bu kapsamda Dış Ticaret Müsteşarlığı'nca her yıl yayımlanan "Dış Ticarette Standardizasyon Tebliğleri ne göre gıda ve gıda ile temasta bulunan madde ve malzemelerin ithalat aşamasındaki gıda güvenliği ve kalitesine yönelik kontrolleri yürütmek üzere Tarım ve Köy Đşleri Bakanlığı Koruma ve Kontrol Genel Müdürlüğü ve/veya Tarım Đl Müdürlüğü tarafından ithalat gerçekleştirilmeden önce "Kontrol Belgesi" onaylanmakta ve gıda ve gıda ile temasta bulunan madde ve malzemelerin gıda kalitesi ve güvenliğine yönelik kontroller Tarım ve Köy Đşleri Bakanlığı tarafından yapılmaktadır. 23 3. AB nin Gıda Güvenliği Politikası nın Üyelik Sürecinde Türkiye ye Yansıması Mevcut Durum ve AB Müktesebatına Uyum Đçin Yapılması Gerekenler AB müktesebatı 100.000 sayfa civarında olup, bunun yarısı tarım konularını kapsamaktadır. Tarım konularının büyük bir bölümü de gıda güvenliği, bitki ve hayvan sağlığıyla ilgilidir. AB Müktesebatının Üstlenilmesine Dair Türkiye Ulusal Programında büyük bölümü gıda güvenliği, bitki ve hayvan sağlığı konularında olmak üzere tarımla ilgili 161 mevzuat uyumu çalışması bulunduğu görülmektedir. Bunun 26 sı hayata geçirilmiş olup, gerçekleşme oranı yüzde 16 dır. Türkiye nin gıda güvenliği konusunda gelmiş olduğu son noktayı belirtmek gerekirse; Türkiye, Đspanya nın dönem başkanlığının son günü olan 1 Temmuz 2010 tarihinde Đspanya nın son dakika golü olarak belirttiği ve AB nezdindeki daimi temsilcilerden oluşan COREPER'in Türkiye ile müzakerelerde 12 numaralı başlık olan "Gıda Güvenliği, Veterinerlik ve Bitki Sağlığı" faslının açılmasını oybirliğiyle kabul ettiğini belirtmiştir. Bu başlığın açılmasıyla birlikte Türkiye faslın açılış kriterlerini başarıyla yerine getirdiğini göstermiş ve AB nin mevzuat olarak uyumlaştırılması en zor kabul ettiği bu başlığı açarak, başlığa tam uyum ve Topluluğa tam üyelik konusunda üzerine düşenleri hızla gerçekleştireceğinin sinyallerini vermiştir. 24 Bundan sonraki süreçte Avrupa Komisyonu tarafından açıklanan kapanış kriterlerine göre Türkiye nin yeni bir Müzakere Pozisyon Belgesi hazırlaması; ardından da AB nin yeni gelişen 22 http://www.hurriyet.com.tr/ekonomi/9951158.asp 23 Durmaz, S. Akdeniz Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2010 24 http://www.euractiv.com.tr/ab-ve-turkiye/article/ispanya-giderayak-trkiye-ab-gda-gvenlii-baln-at-011032 8

müktesebat ve Türkiye nin yeni Pozisyon Belgesi ışığında yeni bir Ortak Pozisyon Belgesi oluşturması beklenmektedir. 25 Türkiye, gerçekleşmesini uzun zamandır beklediği bu olayın tamamlanmasıyla birlikte mevcut mevzuat ve yasalarını hızlı bir şekilde AB mevzuat ve müktesebatıyla uyumlaştırmalıdır. Bu uyum sürecinin hızla tamamlanması için aşağıdaki hususların gerçekleştirilmesi gerekmektedir. Bunlar; 26 Müktesebatın üstlenilmesi, Bir genel strateji oluşturulması, Đlgili Bakanlıklar arası yakın işbirliği, AB ile uyumlu yeni mevzuat çıkartılması, Ulusal Parlamento ile işbirliği, Komisyon ile işbirliği, Bu alanda çalışacak personelin etkin bir şekilde eğitimi, Đlgili tüzükler için gerekli idari yapıların kurulması, Ulusal yasaların buna uydurulması, Direktiflerin ulusal mevzuata aktarılması, Yüksek ortak standartlara sahip bir iç pazara girmeyi sağlayacak, çevre, gıda güvenliği gibi konularda AB mevzuatının gereğinin yerine getirilmesi, Kapasitenin güçlendirilmesi (mevzuatı uygulayacak kuruluşların oluşturulma veya varsa güçlendirilmesi, gerekli parasal kaynak ve elemanların sağlanması, mevcutlarının eğitimi, parasal kaynakların planlanması ve zamanında tahsisi, bu arada yeni üye devlet deneyimlerinden yararlanma) Uygulayıcı yapıların güçlendirilmesi (gümrükler, sınır kontrol noktaları, denetim sistemi ve kontrol laboratuarları) AB nin Gıda Güvenliği Başlığı na uyumu iki şekilde gerçekleşmektedir. Bunlardan ilki direkt kamu sektörüyle ilgili olan özellikle gıda ile ilgili kontrollerin etkin yürütülmesi, hayvan hastalıklarının engellenmesi ve küçük ve büyükbaş hayvanların kimliklendirilmesiyle alakalı idari ve hukuki altyapının geliştirilmesi için kamu sektörlerine büyük iş düşmektedir. Ancak bu süreçte, gerekli idari personelin alımı ve eğitimi, altyapısal dönüşüm için gerekli olan finansman, bu alanda aşılması gereken başlıca engeller arasındadır. Uyumun diğer şekli ise çiftçiler ve diğer gıda üreticilerinin ve aynı zamanda gıda depolayan ve satışını yapan işletmelerin, gıda güvenliği alanındaki standartlarını, AB seviyesine çıkarma zorunluluğuna işaret etmektedir. 27 25 http://www.ikv.org.tr/images/upload/data/files/gida_guvenligi_veterinerlik_ve_bitki_sagligi_politikasi_basli gi_ab_ile_muzakerelerde_acilan_13 baslik_oldu.pdf 26 http://ekutup.dpt.gov.tr/gida/öik664.pdf 27 http://www.ikv.org.tr/images/upload/data/files/iso_dergisi-eylul_2010-3.pdf 9

2010 Đlerleme Raporu Işığında Türkiye nin Durumu 28 Türkiye nin konu ile ilgili durumu AB Katılım Müzakerelerinde 12. Fasıl olan Gıda Güvenliği, Veterinerlik ve Bitki Sağlığı başlığı altında değerlendirilmektedir. 2010 Đlerleme Raporu na göre Türkiye; gıda güvenliği konusundaki AB müktesebatının iç hukuka aktarılması ve uygulanması konusunda önemli derecede ilerleme kaydetmiştir. Veterinerlik Hizmetleri, Bitki Sağlığı, Gıda ve Yem Çerçeve Kanunu kabul edilmiştir. Türkiye, ayrıca müktesebatın iç hukuka aktarılması, uygulanması ve yerine getirilmesi için detaylı bir strateji hazırlamıştır. Veterinerlik politikası konusunda, AB müktesebatının iç hukuka aktarılması ve uygulanmasında bazı ilerlemeler kaydedilmiştir. Đthalat kontrol sistemlerine ilişkin mevzuat uyumu hala tamamlanmamıştır. Türkiye nin, sığır türü hayvanların kimliklendirilmesi ve hareketlerinin kaydı sisteminin, AB müktesebatıyla tam uyumlu hale getirilmesine yönelik çabaları devam etmiştir. Sistem, işletmelere giren ve buralardan çıkan hayvanların hareket bildirilmlerinin etkin çapraz kontrolüne imkan verecek şekilde etkili bir denetime izin vermek üzere güçlendirilmiştir. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı nın idari kapasitesi, bilgilendirme ve personel ile paydaşların eğitim faaliyetleri gibi yollarla geliştirilmiştir. Koyun ve keçi türü hayvanların kimliklendirilmesi ve kayıt altına alınması uygulamasına tüm ülke çapında başlanmıştır. Hayvanların kimliklendirilmesi ve kayıt altına alınması sisteminin uygulanması bu fasılda katılım müzakereleri için kilit bir unsurdur. Türkiye nin hayvan hastalıkları ile mücadele alanındaki çabaları devam etmiştir, bu konudaki temel odak noktası hala Şap hastalığıdır. Ancak, hala Şap hastalığına ilişkin bir acil durum planı oluşturulmamıştır ve Şap hastalığının kontrolüne ilişkin düzenleme yürürlüğe girmemiştir. Rapor döneminde, kuş gribi vakası görülmemiştir ve Tarım ve Köy Đşleri Bakanlığı bu konudaki kampanyalarına ve tatbikatlarına devam etmektedir. Veterinerlik denetimleri ve kontrollerinin finansmanına ilişkin mevcut sistem AB müktesebatıyla uyumlu değildir. Canlı hayvanlar ile hayvan ürünlerinin ithal şartlarını AB kurallarıyla uyumlu hale getirmek yönünde ilerleme kaydedilmemiştir. Türkiye, zootekni konularında veya hayvan refahı konusunda ilerleme kaydetmemiştir. Hayvan refahı, bu fasıldaki katılım müzakerelerinin kilit faktörüdür. Gıda ve yem ve hayvansal yan ürünlerinin piyasaya arzı konusunda sınırlı ilerleme kaydedilmiştir. Bu faslın müzakereleri açısından kilit unsur olan hijyen paketi henüz iç hukuka aktarılmamıştır. Hijyen rehberleri hazırlanmış ve bazı sektörlerde uygulanmasına başlanmıştır. Risk esaslı denetimler ve kontroller uygulanmaktadır. Gıda güvenliği bilgi ağı sistemi kısmen faaliyete geçmiştir. Ulusal Gıda ve Yem Acil Uyarı Sistemi geliştirilmiştir. Tarımsal gıda ve hayvansal yan ürün işletmelerinin sınıflandırılması AB müktesebatıyla uyumlu şekilde tamamlanmıştır. Bununla birlikte, 28 http://www.abgs.gov.tr/files/ab_iliskileri/adayliksureci/ilerlemeraporlari/turkiye_ilerleme_rap_2010.pdf 10

söz konusu işletmeleri AB gerekliliklerine uygun hale getirmek yönünde kayda değer bir eylemde bulunulmamıştır. Türkiye, aroma maddeleri, gıda takviyeleri ve yeni gıdalar konusunda iç hukuka aktarımını henüz tamamlamamıştır. Biyogüvenlik Kanunu ve iki uygulama yönetmeliği yürürlüğe girmiştir. Ancak bu konuda hâlâ daha fazla uyum gerekmektedir. Gıda ile temas eden malzemeler konusunda sınırlı ilerleme kaydedilmiştir. 29 Sonuç olarak raporda, faslın katılım müzakerelerine yönelik tüm kilit unsurlarında ilerleme kaydedildiği belirtilmiş ve Veteriner Hizmetleri, Bitki Sağlığı, Gıda ve Yem Çerçeve Kanunu, Türkiye nin gıda güvenliği, veterinerlik ve bitki sağlığı politikası alanında uyumlaştırma sürecine önemli ölçüde katkı sağlandığı ortaya konmuştur. Fakat raporda Tarım ve Köy Đşleri Bakanlığı nın yeniden yapılandırılması konusunda bir ilerleme kaydedilmediği söylenmiş ve tam bir uyum stratejisinin benimsenmesi, bu alanda ilgili AB müktesebatının iç hukuka aktarılması ve uygulanmasını kolaylaştırması gerekliliği üzerinde durulmuştur. Gıda Güvenliği Politikası nın Günlük Hayatımıza Etkileri Gıda Güvenliği başlığına uyumun hem yapısal dönüşüm hem de maliyetler açısından büyük zorluklar içerdiği bilinmektedir. Fakat gerek üreticiler gerekse tüketiciler açısından durum derinlemesine analiz edildiğinde, aslında uyum çabalarının hiç de boşa sarf edilmeyeceği de açıktır. Bu başlık kapsamında yapılacak çalışmaların günlük hayatımıza yönelik etkileri ve kazanımları şu şekilde özetlenebilir 30 : Vatandaşlar güvenli gıdaya ve tükettiği gıda konusunda doğru bilgiye erişim sağlayacaktır. Gıda ile ilgili düzenlemeler konusunda vatandaşın görüşü alınacak, karar alma sürecine katılımları sağlanacaktır. Gıda zincirinde izlenebilirlik daha etkin biçimde sağlanacaktır. Gıda ve yeme ilişkin daha sıkı kontroller yapılacak, bu kontroller için ayrıntılı kontrol planları hazırlanarak uygulanacaktır. Yapılan kontrollerde gıdada bir sorun tespit edilmesi durumunda, hızlı alarm sistemine bilgi girilerek, geriye dönük takibi yapılabilecek ve sorunlar kaynağında tespit edilebilecektir. Gıda ve yemlerden kaynaklanan ve insanlarda ciddi sağlık sorunları oluşturan acil durumlarda ve kriz anında uygulanmak üzere planlar oluşturulacak ve zaman kaybetmeden müdahale edilebilecektir. Gıdanın güvenli olmadığı anlaşılırsa, ilaçlar gibi piyasadan toplatılacaktır. 29 http://siyasaliletisim.org/pdf/2010turkiyeilerlemeraporudegerlendirmesi.pdf 30 http://www.abgs.gov.tr/files/bas%c4%b1nmusavirlik/haberler/gida_guvenligi.pdf 11

Lokanta, restoran, satış yerleri, soğuk hava ve depolama yerleri dahil, bitkisel ürünleri işleyerek gıda üreten işyerleri ve yem üreticileri kayıt altına alınacak ve kendileri için belirlenen hijyen kurallarına uyacaktır. Balıkçı tekneleri de hijyen kurallarına uyacak ve kayıt altına alınacaktır. Et, süt, su ürünleri, yumurta gibi hayvansal ürünleri işleyenler onaya tabi olacak ve daha sıkı hijyen kurallarına uyacaktır. Gıda güvenliği ile ilgili tüm sorumluluk gıda işi yapanlarda olacak, bunlar çalışanlarının hijyeni ve eğitimini sağlayacaktır. Hayvan hastalıklarının kontrol altına alınmasıyla çiğ sütün kalitesi artacaktır. Gıda ile bulaşan hastalıkların oranı azalacaktır. Koyun, keçi ve sığır türü hayvanların hepsi doğduklarından itibaren küpelenecek, nereye satıldığı nerede kesildiği gibi bilgiler kayıt altına alınacaktır. At ve katırlar da kimliklendirilerek kayıt altına alınacaktır. Tüketicilerimiz marketten aldığı etin hangi hayvandan elde edildiğini, bu hayvanın annesinin kim olduğunu, bu hayvanın kimler tarafından alınıp satıldığına dair bilgilere, kaç doğum yaptığı, nerelere seyahat ettiği, uygulanan ilaçlar, aşılar gibi verilere istediği takdirde ulaşabilecektir. Çiftlikte yetiştirilirken, nakil esnasında ve kesim anında hayvanların refahı ve korunması sağlanacaktır. Ahırlar, nakil araçları ve kesimhaneler belirlenen kurallara göre tasarlanıp, inşa edilecektir. Kullanılan zirai mücadele ilaçlarının sayısı azaltılacak, çevre ve insan sağlığı için risk teşkil edebilecek olanların piyasaya girişi engellenecektir. Gıdalar üzerindeki zirai mücadele ilacı kalıntısı seviyeleri AB ile uyumlu hale gelecek, AB ye ihracattan dönen sevkiyat sayısında bir düşüş olacaktır. Gıda güvenliğinin önemli bir parçası olan gıdalar ile her aşamada temas eden ambalaj vs. maddelere ilişkin güvenlik kriterleri revize edilecek ve sahada uygulanacaktır. AB kriterlerine uygun olarak üretim yapan işletme sayısı ile bu işletmelerin AB ye ihracatı artacak, AB listelerini referans alan ülkelerle ihracat gelişecektir. Tüm bu değerlendirmeler, ortaya konan saptamalar, sayısal değerler ve derinlemesine hazırlanan ilerleme raporları ışığında, Türkiye nin çoğu kurumu ve denetim mekanizmalarıyla birlikte gıda güvenliği konusunda AB standartlarına uyum çabalarının varlığından söz edilebilmektedir. Türkiye nin bundan sonraki tüm enerjisini bu faslın kapanış kriterlerini tamamlamaya yönelik harcaması gerekliliği, gerek AB tarafından gerekse Türkiye de yer alan ve gıda güvenliği konusunda söz sahibi olmuş hem akademik hem de ticari faaliyetler açısından büyük başarılara imza atmış kurum ve kuruluşlar tarafından dile getirilmektedir. 12

Türkiye nin bundan sonra daha da geliştirmesi beklenen bir diğer önemli hususun gıda denetimi konusunda olması gerektiği vurgulanmaktadır. Son yıllarda azalma eğilimi gösterse de, son 3 yılda Türkiye nin, Hızlı Alarm Sistemi (RASFF) ne takılan özellikle kuru incir, biber, domates, antep fıstığı, kayısı ve kayısı çekirdeği, fındık, kuru üzüm gibi ihraç ürünleri, Türk Gıda Mevzuatı nda hala bazı eksikliklerin olduğunu ve denetim sistemlerinin tam etkin çalışmadığını göstermektedir. 2009 RASFF bildirisinde, Türkiye nin 278 alarm bildirimiyle Çin den sonra en çok ikaz alan ikinci ülke olması bu tespitleri doğrulamaktadır. 31 Türkiye de küçük ölçekli işletme sayısının fazlalığı dikkate alındığında, AB standartlarında üretim yapabilecek işletme sayısı çok az kalmaktadır. Bu noktada ihracat potansiyeli olan firmaların önünün açılması için, yetkili otorite olarak Tarım ve Köy Đşleri Bakanlığı nın işletmelerin AB standartlarına göre sınıflandırması ve AB mevzuatına uygunluğu denetleyebilmesi için her türlü gerekli araca sahip olması gereklidir. Sonuç olarak, gelinen noktada Türkiye AB standartlarında üretimin gerçekleştirilebilmesi için, mevzuatını yenileyerek ve yeni uygulamalar devreye sokarak gıda güvenliği alanında önemli ilerlemeler kaydetmiştir. Ancak yapılanların yeterli olduğunu söylemek mümkün değildir. AB tarafından beklenilen seviyeye ulaşmak için, gıda güvenliğinin tüm unsurları ile birlikte ele alınarak, bir program çerçevesinde ilerleme kaydedilmesi gerekmektedir. 31 http://www.gidamo.org.tr/resimler/ekler/aae339c4d89fc10_ek.pdf?tipi=3&turu=d&sube=0 13

KAYNAKÇA Avrupa Birliği Genel Sekreterliği, Gıda Güvenliği, Veterinerlik ve Bitki Sağlığı Politikası Faslı http://www.abgs.gov.tr/files/bas%c4%b1nmusavirlik/haberler/gida_guvenligi.pdf Avrupa Birliği Genel Sekreterliği, 2010 Đlerleme Raporu http://www.abgs.gov.tr/files/ab_iliskileri/adayliksureci/ilerlemeraporlari/turkiye_ilerleme_rap_2 010.pdf Avrupa Birliği Resmi Sitesi, White Paper on food safety http://europa.eu/legislation_summaries/other/l32041_en.htm Adalet Bakanlığı, Türk Gıda Kodeksi http://www.mevzuat.adalet.gov.tr/html/20994.html ABHABER, Gıda Güvenliği, Bitki ve Hayvan Sağlığı Faslı Açıldı http://abhaber.com/ozelhaber.php?id=6713 Anadolu Üniversitesi, TS-EN-ISO-22000 http://home.anadolu.edu.tr/~mkaplan/dokuman/ts%20en%20iso%2022000%20.pdf Devlet Planlama Teşkilatı, AB Gıda Güvenliği Politikası ve Üyelik Sürecinde Türkiye ye Yansıması http://ekutup.dpt.gov.tr/ab/guderg/gida.pdf Devlet Planlama Teşkilatı, Gıda Güvenliği, Bitki ve Hayvan Sağlığı, Dokuzuncu Kalkınma Planı http://www.dpt.gov.tr/docobjects/download/3101/oik664.pdf DPT Müsteşarlığı, Đktisadi Sektörler ve Koordinasyon Genel Müdürlüğü, Ulusal Gıda ve Beslenme Stratejisi Çalışma Grubu Raporu (Ulusal Gıda ve Beslenme Eylem Planı I. Aşama Çalışması Eki Đle), Ankara, Mart 2003. (2003a) ERTUĞRUL, Cemil, Gündem 2000 Çerçevesinde AB Ortak Tarım Politikasının Yeniden Yapılandırılması ve Türkiye, Planlama Dergisi, DPT nin Kuruluşunun 42. Yılı Özel Sayısı, 2002, Ankara, ss. 293-308. Euractiv, Đspanya giderayak Türkiye-AB Gıda Güvenliği başlığını açtı 14

http://www.euractiv.com.tr/ab-ve-turkiye/article/ispanya-giderayak-trkiye-ab-gda-gvenlii-baln-at- 011032 Euractiv, AB nin Gıda Standartlarına Uymayan Đşletmeler Kapatılacak http://www.euractiv.com.tr/ab-ve-turkiye/article/abnin-gda-standartlarna-uymayan-iletmelerkapanacak-012668 Gıda Mühendisleri Odası, RASFF 2009 Raporu http://www.gidamo.org.tr/resimler/ekler/aae339c4d89fc10_ek.pdf?tipi=3&turu=d&sube=0 Gıda Mühendisleri Odası, Türkiye ve Dünya da Gıda Denetimi ve Laboratuvarları http://www.gidamo.org.tr/resimler/ekler/7f7fb873eaf2952_ek.pdf?dergi=19 Hürriyet Gazetesi, TSE: Helal Gıda Standardında Son Aşamaya Geldik http://www.hurriyet.com.tr/ekonomi/9951158.asp Đktisadi Kalkınma Vakfı, Müzakere Sürecinde Kaydedilen Gelişmeler http://www.ikv.org.tr/icerik.asp?konu=katilimmuzakereleri&baslik=kat%fdl%fdm%20m%fczakerel eri Đktisadi Kalkınma Vakfı, Gıda Güvenliği Başlığı Açılan 13. Başlık Oldu. http://www.ikv.org.tr/images/upload/data/files/gida_guvenligi_veterinerlik_ve_bitki_sagligi_politi kasi_basligi_ab_ile_muzakerelerde_acilan_13 baslik_oldu.pdf Đktisadi Kalkınma Vakfı, GDO lara Đlişkin Avrupa Birliği Mevzuatı ve Türkiye deki Gelişmeler http://www.ikv.org.tr/images/upload/data/files/gdomakaleisodergi011209v3(3).pdf Đktisadi Kalkınma Vakfı, Gıda Güvenliği Başlığına Uyum Nasıl Gerçekleşecek, Sanayi Dergisi http://www.ikv.org.tr/images/upload/data/files/iso_dergisi-eylul_2010-3.pdf Radikal Gazetesi, Bu fasıl kapandığında sofralar 'AB kalitesi'nde kurulacak! http://www.radikal.com.tr/radikal.aspx?atype=radikalhaberdetay&date=&articleid=1005692&c ategoryid=97 15

Tarım ve Köy Đşleri Bakanlığı, AB ye Gıda Ürünleri Đhracatının Gıda Güvenliği Açısından Değerlendirilmesi http://diabk.tarim.gov.tr/ab'ye%20g%c4%b1da%20%c3%bcr%c3%bcnleri%20ihracat%c4%b1n %C4%B1n%20g%C4%B1da%20g%C3%BCvenli%C4%9Fi%20a%C3%A7%C4%B1s%C4%B1ndan%2 0de%C4%9Ferlendirilmesi_Tu%C4%9FbaAd%C4%B1g%C3%BCzel.pdf Türk Standartları Enstitüsü, Dış Ticarette Standardizasyon Tebliği http://www.tse.org.tr/turkish/ithalmallari/2010-1teblig.htm TSK Koruyucu Hekimlik Bülteni, Türkiye de Gıda Güvenliği ve Mevzuatı http://www.saglik.org.tr/content/pdf/turkiye_gida_guvenligi.pdf Türkiye VII. Tarım Ekonomisi Kongresi, Gıda Güvenliği ve AB Uyum Sürecinde Türkiye de Yaşanan Gelişmeler http://www.agri.ankara.edu.tr/economy/1189_1205240514.pdf Tarım ve Köy Đşleri Bakanlığı, Gıda Güvenliği Komisyonu Çalışma Belgesi, II.Tarım Şurası, Ankara, 2004, s.5. World Certification Services, ISO 22000 HACCP Gıda Güvenliği Yönetim Sistemi http://www.wcs.com.tr/iso22000_kalite_nedir.htm Ziraat Mühedisleri Odası, Ziraat Mühendisleri Odası Gıda Komisyonu Raporu http://www.zmo.org.tr/resimler/ekler/87524833eaf98eb_ek.doc? 16

EK-1: 17

EK-2: 18

19