GEMİ ANA MAKİNA SEÇİMİNDE ÇOK KRİTERLİ KARAR VERME YÖNTEMLERİ AHP VE SMART UYGULAMASI

Yapım Matbaacılık Ltd., İstanbul, 1999 Editörler :A. İ. ALDOĞAN Y. ÜNSAN E BAYRAKTARKATAL GEMİ İNŞAATI VE DENİZ TEKNOLOJİSİ TEKNİK KONGRESİ 99 BİLDİRİ KİTABI GEMİ ANA MAKİNA SEÇİMİNDE ÇOK KRİTERLİ KARAR VERME YÖNTEMLERİ AHP VE SMART UYGULAMASI Engin HERİŞÇAKAR 1 ÖZET Bu çalışmada bir çok endüstri alanında uygulama bulmakta olan Cok Kriterli Karar Verme yöntemlerinden SMART ve AHP yöntemleri tanıtılmış ve daha sonra her iki yöntem de gemi ana makina seçimi problemine uygulanmış ve sonuçları verilmiştir. Çalışmanın amacı ana makina seçimini karar verme mekanizmaları kullanarak çözülür hale getirebilecek bir model kurmaktır. GİRİŞ Çok Kriterli Karar Veme Yöntemleri, 1960'lı yıllarda, karar verme işlerine yardımcı olacak bir takım araçların gerekli görülmesiyle geliştirilmeye başlanmıştır. Seçimde ulaşılmak istenen hedefi bir çok parametrenin balirlediği ve seçim için değerlendirilecek alternatiflerin her birinin kendine has avantajlarının bulunduğu durumlarda karar verme işi çok zor bir durum alacaktır. Böyle durumlarda kararı verecek olan kişi ya tüm bu kararsızlık sıkıntısından kurtulmak için, sağlıklı olup olmadığını önemsemeden, bir karara varacak; ya da uzun ve rasyonel olmayan analizler sonunda kuşku içerisinde bir karara varacaktır. Çok Kriterli Karar Verme Yöntemleri'ni kullanmaktaki amaç alternatif ve parametre (kriter) sayılarının fazla olduğu durumlarda karar verme mekanizmasını kontrol altında tutabilmek ve karar sonucunu mümkün olduğu kadar kolay ve çabuk elde etmektir. 1 Gemi İnşaatı ve Gemi Mak. Mühendisi. Yüksek Lisans öğrencisi: University of New Orleans, Engineering Build. Room 911, New Orleans, LA - 70148. A.B.D. 240

Gemi dizayn ve inşaat aşamaları bir çok kez birden fazla parametrenin önemli olduğu ve seçilebilecek bir çok alternatifin mevcut olduğu karar verme işlemlerini içerirler. Bu kararların en önemlilerinden biri kuşkusuz gemide kullanılacak ana makinanın seçimidir. Tek başına gemi maliyetinin önemli bir bölümünü kapsayan ve bakım, tutum ve onarımı düşünüldüğünde tüm gemi ömür çevrim masraflarında büyük paya sahip olan ana makina için en uygun alternatifin seçilmesi büyük bir önem taşımaktadır. Karar verme işinin bir optimizasyondan çok belirlenmiş alternatifler arasından en uygun olanın secilmesi olduğu Ana Makina Seçimi gibi durumlarda yararlanılabilecek bir çok yöntem mevcuttur. AHP (Analytic Hierarchy Process) ve SMART (Simple Multi Attribute Rating Technique) bunlardan kararın modellenmesindeki basitlikleri bakımından Ana Makina Seçiminde kullanılmaya elverişli ve alternatiflerin değerlendirilmelerindeki farklılıkları bakımından sonuçların karşılaştırılması mümkün olan iki yöntemdir. AHP (ANALYTIC HIERARCHY PROCESS) AHP; T. Saaty [1977,1982] bağıl önemler için yapılan kişisel atamaları, ağırlıklar kümesine dönüştürmekte kullanılan bir tekniktir. AHP nin en kritik yanı karar vericinin bir çok kriterli karar verme problemini görsel olarak, kriter hiyerarşisi formunda görebilmesine olanak sağlamasıdır. Bu şekilde oluşturulmuş bir hiyerarşi en az üç seviyeden oluşur: en üstte problemin en üst amacı, ortada alternatifleri tanımlayan kriterler, ve en altta da seçim yapılacak olan alternatifler bulunur. Bir kriter iyi olmak gibi çok soyut ya da geniş kapsamlı olduğunda alt kriterler ya da alt-alt kriterler türetilerek çok seviyeli hiyerarşiye yerleştirilir. AHP yönteminde temel olarak üç prensip uygulanır: (1) problemler, önemli olan faktörlerin tanımlanmasıyla parçalanır, (2) problemin parçalanmış elemanları üzerinde karşılaştırmalı yargılara varılır, (3) çiftli karşılaştırma matrislerinden bağıl önem ölçüleri elde edilir ve bunlar daha sonra elde bulunan seçeneklerin genel değerlendirilmesi için birleştirilirler. Karar vericinin bu çiftli karşılaştırmalarına yardımcı olması için Saaty iki elemanın arasındaki önemi belirleyebilmek amacıyla dokuz noktalı bir skala geliştirmiştir. İki elemanın arasındaki tercih oranını belirleyecek rakamlar ve bunların sözel karşılıkları Tablo 1 de gösterilmiştir. Arada bulunan değerler (2, 4, 6 ve 8) iki ifadenin arasında kalan kararlar için kullanılabilir. 241

TABLO 3.1 Dokuz Noktalı Puanlama Skalası ve Karşılıkları. Eğer A, B ye ( den) ise atanacak tercih rakamı eşit önemde 1 az çok daha önemli 3 kuvvetle daha önemli 5 çok kuvvetle daha önemli 7 aşırı derecede daha önemli 9 Bu şekilde her seviyedeki kriterler ve en nihayetinde de her kritere göre alternatifler biribirileriyle karşılaştırıldıktan sonra karşılaştırmalar matrisleri oluşturulur. Bu matrislerde satır ve sütunları karşılaştırılan kriter ya da alternatifler meydana getirir ve matrisin her elemanı satırdaki elemanın sütundaki elemana karşılaştırılmasından elde edilen orandır. Bu şekilde oluşturulan matrisin simetrik oolacağı aşikardır. K1, K2, K3 gibi üç kriter için oluşturulan matris Şekil 1'de; A1, A2, ve A3 gibi üç alternatif için oluşturulan matris ise Şekil 2'de gösterilmiştir. Şekil 1: K1,K2 ve K3 kriterlerinin karşılaştırma matrisi Şekil 2: A1,A2 ve A3 alternatiflerinin K1 kriteri için karşılaştırma matrisi Çiftli karşılaştırmalar matrisinin oluşturulmasından bir sonraki adım; matriste bulunan elemanların ağırlıklarının elde edilmesidir. Bir çok durumda yakın sonuçlar elde edebilmek için Saaty, satırların geometrik ortalamalarının alınmasını tavsiye etmektedir: (a) Her satırdaki n elemanı çarp, n. kökünü al ve elde edilen değerler için yeni bir kolon oluştur, (b) yeni kolonu normalleştir (her değeri değerlerin toplamına böl). Bu şekilde her kriterin 1 üzerinden önem ağırlığı ve her alternatifin de her kriterden aldığı puan 1 üzerinden elde edilmiş olur. Alternatiflerin nihai değerlerini elde etmek içinse alternatifin her bir kriterden aldığı puanla o kriterin çarpımları toplanır. 242

SMART (Simple Multi Attribute Rating Technique) 1971, 1977 yılları arasında Edwards tarafından geliştirilen SMART yöntemi çok kriterli yararlılık teorisini uygulamaya yardımcı olan basit bir yöntemdir. Edwards kararların, her ikisi de öznel olan, değer ve olasılık fikirlerine bağlı olduğundan yola çıkmıştır. Hata, problemin modellenmesinden ya da sağlanan bilgilerden meydana çıkabilir. Modelleme hataları basitleştirilmiş modellerin uygulanmasıyla ortaya çıkarken, bilgi hataları elde edilen ölçülerin gerçek tercih ölçülerini yansıtmamasından ortaya çıkar. Karar vericiye yöneltilen sorular karmaşıklaştıkça (AHP'deki ikili karşılaştırmalar gibi) bilgi hatalarının meydana gelme olasılığı artacaktır. SMART diğer bir çok ÇKKV yönteminin aksine kuramsal alternatifler hakkında tecih ya da farklılık yargılarına ihtiyaç duymaz. Edwards kuramsal yargıların güvenilemez ve gerçek tercihlerin karşılığı olamayacağını iddia etmiştir. Karar vericiden bu tür bilgiler istenmesi karar vericinin bilgi sağlama aşamasını reddetmesine ya da bu aşamayı en çabuk şekilde sonlandıracak herhangi bir kararı en kısa yoldan kabul etmesine yol açacaktır. SMART yöntemi her biri değişik ölçü birimine sahip alternatifleri tek bir skala ile göstererek ve ağırlıkları bu şekilde etkiterek sonuca ulaşmayı amaçlayan bir yöntemdir. Alternatifler her kriter için tek tek değerlendirilirler ve her kriterden aldıkları notun o kriterin ağırlığı ile çarpımı alternatifin genel puanlamasına etkiyecek değeri olur. Edwards on adımdan oluşan bir yöntem meydana getirmiştir. Adım 1: Faydaları maksimize edilecek kişi ya da kurumu belirle. Adım 2: Konu ya da konuları belirle. Fayda kararın amaç ve içeriğine göre değişmektedir. Adım 3: Değerlendirmeye girecek alternatifleri belirle. Adım 4: Alternatiflerin değerlendirilmesi için uygun kriterleri belirle Adım 5: Kriterleri önemlerine göre sıraya koy. Adım 6: Önem sırasına göre kriterleri oranlarla değerlendir. En az öneme sahip olan kritere 10 olarak önem atanabilir. Bir sonraki en az öneme sahip kritere en az öneme sahip olan kritere olan oranına göre bir değer atanır. Bu proses atanan her yeni oranın kontrol edilmesiyle birlikte devam eder. Karşılaştırma sayısının çok artmaması ve çözümün zorlaşmaması için kriterlerin sınırlı sayıda tutulmasında yarar vardır. Adım 7: Önem ağırlıklarını topla ve her birini toplama böl. Bu adım bağıl önemlerinin normalize edilerek toplamalarının 1,0 olmasını sağlayacaktır. Adım 8: Her alternatifin kriterlerdeki yerlerini ölç: Kriterler öznel, kısmen öznel ve nesnel olarak sınıflandırılabilir. Öznel olan kriterler için konu üzerinde uzman bir kişi alternatifleri, 0 makul olan minumum ve 100 de makul olan maksimum değer olmak üzere, 0 ile 100 arasında bir skala üzerinde değerlendirebilir. Kısmi öznel olan kriterler için ölçüler bellidir ancak bazı alternatiflerin değerleri için tahmin yürütülebilir. Tamamen nesnel olan kriterler ölçülebilirler. Edwards en kestirme yol olarak minimum makul değer 243

ile maksimum makul değeri bir doğru ile birleştirmeyi ve aradaki değerleri bu şekilde lineer olarak atamayı önermektedir. Lineer atamalarla elde edilen sonuçların iyi derecede yaklaşımları sağladığı iddia edilmektedir. Adım 9: Alternatifler için fayda değerlerini hesapla: Uf = Σ wj * uij Burada Uf, i. Alternatifin fayda değeri; wj, j kriterinin normalleştirilmiş ağırlığı; uij ise i. Alternatifin k kriterindeki skala üzerinden belirlenmiş değeridir. Wj değerleri adım 6 dan, uij değerleri ise adım 8 den alde edilmiştir. Adım 10: Karar ver. Eğer tek bir alternatif seçilecekse en büyük Uf değerine sahip olan alternatif seçilir. Eğer bütçe kısıtlaması söz konusu ise alternatifler Uf /Ci değerlerine göre sıralanırlar. Burada Ci i. Alternatifin fiyatıdır. Bundan sonra alternatiflerden, ta ki bütçe aşılana dek, en yüksek orana sahip olan ilk olarak seçilirler. ÇKKV YÖNTEMLERİNİN UYGULAMASI AHP ve SMART yöntemlerinin kısaca açıklanmasından sonra bu bölümde AHP ve SMART yöntemleri Bir Geminin Ana Makina Seçimi ne uygulanacaktır. Ana makina seçimi bir optimizasyon ya da geliştirme işi olmayıp sadece mevcut alternatifler arasından en uygun olanını seçme işi olduğundan bu çalışmada incelenen yöntemler uygulama alanı bulabilir. Bu bölümde eldeki yöntemlerin probleme uygulanması ve gerçek bir problemden yola çıkarak elde edilen sonuçların verilmesi amaçlanmaktadır. ANA MAKİNA SEÇİMİ Ana makina seçimi bir çok kriteri göz önünde bulundurarak, belirlenmiş alternatiflerin (makinaların) uygunluğunun belirlendiği ve söz konusu durum için en iyi alternatifin seçilmesinin gerektiği karmaşık bir problemdir. Güvenilirlik En uygun ana makinanın seçiminde dikkate alınan tüm faktörler arasında en önemli yerlerden bir tanesini servis güvenilirliği teşkil etmektedir. Sevk makinasındaki herhangi bir hasar çoğu zaman geminin servisten çıkması anlamına gelir ki; bu hem gemi sahibi hem de operatörler açısından çok ciddi bir sorundur. Güvenilirlikten ayrı olarak ele alınan ve ilk aşamalarda çok daha önemli gibi görünen yakıt ekonomikliği, ağırlık, ilk fiyat gibi faktörler daha sonraki aşamalarda geminin servisten çıkmasından oluşacak yüklü masrafların yanında çok önemsiz kalırlar. Bu yüzden gemi inşaat mühendisleri güvenilirliği ispat edilmiş makinaları kullanmalıdırlar. Genellikle güvenilirlik ve basitlik beraberce ele alınırlar. Mühendisliğin tüm dallarında modern gelişmeler daha karmaşık mekanik düzenlemeleri beraberinde getirmiştir. 244

Bu ilerlemenin doğal bir sonucudur; zira çalışmalar mevcut sistemleri geliştirme amaçlı yapılmaktadır. Muhafazakar gemi makinaları mühendisleri daha fazla mekanik karmaşıklığı içeren gelişmelere kuşku ile bakmaktadırlar. Bunun tipik bir örneği bugünkü manuel kontrolden otomatik kontrole geçiş dönemidir. Bu tip uygulamaların tamamen geliştirilip, makinayı işletenler tarafından anlaşılmadıkları takdirde meydana gelecek kullanım hataları ve zorluklarından dolayı, rağbet görmeleri mümkün olmayacaktır. Bakım Tutum Tamir sırasında ve periyodik bakımlardaki parça bulunabilirliği kullanılacak makinenin seçimini etkileyen faktörlerden biridir. Bu, özellikle yabancı sularda çalışan ve uzun periyotlarla kendi limanına uğrayan gemilerde daha da büyük bir önem arz etmektedir. Belli parçaları sadece makina üreticisinin kendisinden temin edilebilen ya da standartlar dışında parçalar bulunduran makinalar işletim ve bakım tutum işlerinde bir çok sorun çıkarırlar. Bu hendikaplar yeter miktarda yedek parçayı gemide bulundurmakla giderilebilir ancak bu makinanın büyük parçaları için pratik olmaktan uzak bir çözümdür. Makina Ağırlığı Makinanın ağırlığı gemi dizaynında her zaman önde tutulan bir faktördür çünkü bu ağırlık gemi ağırlığının önemli bir kısmını oluşturur. Geminin ön dizaynının ilk safhalarında, gemi ana değerlerinin saptanması için makina ağırlığının ve ağırlık dağılımının yaklaşık değerlerle bilinmesi gerekmektedir. Ana makina ile pervane arasına dişli kutusu konulan durumlarda dişli kutusunun ağırlığı da önem kazanmaktadır ve hem gemi dizayneri hem de ana makinayı seçecek kişler tarafından dikkate alınmalıdır. Maliyetler Ana makinanın gerçek fiyatının önceden tahmin edilmesi oldukça güçtür. Fiyat, malzeme için yapılan ödemeler ve makinanın tersaneye ulaşım masraflarına bağlıdır ve tüm bunlar makina üreticisinin üretim için tanıdığı süreye ve geminin inşa edildiği tersaneye uzaklığına bağlıdır. Bunun yanı sıra makina üreticisinin üretiminde bulunduğu önceden yapılmış makinaların istenmesi veya üretilecek makinanın üretici imkanlarına uygun olması daha düşük teklifler alınabilmesini sağlayacaktır. Diğer bir değişle fiyat ve masraflar tamamen ticari bir takım faktörlere bağlıdır ve dolayısıyla zaman ve yere göre değişiklikler gösterir. 245

Titreşim ve Gürültü Hiç bir makina titreşimsiz ve gürültüsüz olamaz ancak bazıları bu konuda diğerlerine göre dah iyi olabilir. Bu iki unsurun önemi doğal olarak gemi tipine göre değişir. Yük gemilerinde önemleri daha azdır zira etkileri anormalin dışında olmadığı sürece mürettebat titreşim ve gürültüye alışmıştır ve aşırı olmadıkça etkilerinden rahatsızlık duymazlar. Yolcu gemileri içinse durum çok daha farklıdır. Gemi sahibi, gemisinin konforlu bir gemi olarak isim yapmasını isteyecek ve geminin konforunu azaltacak etkileri ortadan kaldırmasını isteyecektir. Yakıt Tipinin Etkileri Göz önünde bulundurulması gereken bir husus seçilen makinanın ön görülen gücü minimum yakıtla ve güvenilir olarak sağlayıp sağlayamadığıdır. Gemi sahibi tarafından bakıldığında elde edilen güç için gereken yakıt sarfiyatı kadar kullanılan yakıtın birim fiyatından dolayı bu gücü elde etmek için gereken yakıt masrafı da önem kazanır. Makina Boyutları Ana makinanın kapladığı alan ve hacim de makina seçimini etkileyen faktörlerden biridir. Makinanın ve dolayısıyla makina dairesinin boyutlarının küçülmesi gemide kullanılabilir alanları arttıracak ve daha fazla yük taşınabilmesini sağlayacaktır. Vergi ödemelerinde geçerli olan gemi kapalı hacimlerinden türetilen tonajlarda makina dairesi yerine kargo hacimlerinin olması gemi sahibi açısından önemli bir husustur. ÇKKV YÖNTEMİYLE ANA MAKİNA SEÇİMİ YAPILAN GEMİ ÇKKV yöntemlerinden AHP ve SMART ın ana makina seçimine uygulanmasında için Çelik Tekne Tersanesi nde inşa edilen Furtrans Şirketi ne ait 6000 DWT luk kimyasal tankerler kullanılmıştır. Bu gemilerin dizaynında ana makinanın gücü 4000kW olarak belirlenmiştir. 246

KRİTER TÜRETİLMESİ VE HİYERARŞİ KURULMASI Bu çalışmada ana makina seçimi yapılacak olan gemi belirlendikten sonra gemi sahiplerinin makina üreticilerinden aldıkları tekliflerle oluşan alternatifleri göz önüne almadan, genel olarak ana makina seçimi problemi için gerekli olan kriterlerin türetilmesi yoluna gidilmiştir. Burada; yalnız bir seçim için değil ileride yapılacak başka seçimler için de bir temel oluşturmak ve bir takım yeni düzenlemelerle başka ana makina seçimi problemlerine de uygulanabilecek bir model elde etmek amaçlanmıştır. Belirtmek gerekir ki ÇKKV yöntemlerinde kriterleri türetmek ve hiyerarşi içerisinde düzenlemek için iki ayrı yol bulunmaktadır. Bunlardan birincisi elde bulunan alternatifler hakkında sahip olunan bilgilerden yola çıkarak kriterleri türetmektir. Bu yol yaygın olarak aşağıdan yukarıya türetme olarak adlandırılır. Bir diğer yol ise alternatifleri dikkatte almadan seçimin amacına yönelik olarak amaçların belirlenmesi ve daha sonra da bu amaçlara ulaşmada etkin olacak kriterlerin türetilmesi ile gerçekleşen yukarıdan aşağıya türetme dir. Bu çalışmada en iyi seçimi elde etmek için makinada gerekli görülen amaçlar önceden belirlenmiş ve bu amaçlara hizmet eden kriterler türetilerek bu kriterler bir hiyerarşi içerisinde düzenlenmiştir. Probemin karmaşıklaşmaması ve puanlamada zorlular çıkmaması için hiyerarşi mümkün olduğu kadar basit tutulmuş ve sadece iki seviye kritere yer verilmiştir. İlk aşamada belirlenen kriterler başka kriterler içerisinde tanımlanabildikleri ya da bağıl önemleri çok az olduklarında elenmişlerdir. Problemin çözümünde kullanılacak olan hiyerarşiyi kurabilmek amacıyla aynı konu üzerinde çalışmakta olan bir yüksek lisans öğrencisinin yaptırmış olduğu anketlerden faydalanılmıştır. Anketlerde gemi ana makinaları konusunda bilgi ve tecrübe sahibi olan kişilerden ana makina seçiminde kendilerinin önemli gördükleri faktörleri sıralamaları istenmektedir. Daha sonra bu anket sonuçlarından elde edilen kriterler düzenlenmiş ve bir çok uzmanın dahil ettiği kriterler ile gemi makinaları hakkındaki yayınlardan elde edilen kriterler birleştirilmiş ve hiyerarşi şeklinde düzenlenmiştir. Elde edilen kriterler ana makina seçiminde ulaşılması gereken beş ana amaç olduğunu göstermiştir. Bunlar: maliyetin en az olması, güvenilir bir makinaya sahip olunması, teknik özelliklerin en iyi olması, bakım ve tutumun kolay ve yapılabilir olması ve çevre için belirlenmiş uluslararası kural ve kaidelere uyumlu bir makina seçilmesidir. Bundan sonra bu ana amaçlar hiyerarşi içerisinde birinci seviye kriterler haline getirilmiştir. Bunlar: mali kriterler, güvenilirlik, teknik özellikler, bakım tutum ve çevreciliktir. İlk başta elde edilen kriterler de bu ana kriterlerlerin altında düzenlenmiş ve Şekil 3'te verilen hiyerarşi elde edilmiştir. 247

ANA MAKİNA İÇİN TEKLİF ALINAN ALTERNATİFLER Seçilen gemi için Furtrans Teknik Departmanı tarafından altı adet makina üreticisinden teklif alınmıştır. Alınan altı teklifteki makinaların güçleri 4000kW civarındadır. Bu makinalar markaları, tipleri ve kw cinsinden güçleriyle Tablo 2 de sıralanmıştır: Tablo 2: Uygulama yapılacak gemi için teklif alınan makinalar ve güçleri... MAK 8M32 3840kW WRTSL 9R32 3690kW MAN 8L32/40 3840kW SULZER 6ZAL40S 4320kW UL. BERGEN BRM9 3975kW DEUTZ 645L8 3680kW.. PUANLAMANIN YAPILMASI Kriterlerin türetilmesi ve mevcut alternatiflerin belirlenmesinden sonra ana makina seçimi için kullanılacak modelin puanlanmasına çalışılmıştır. Elde edilen kriterlerin puanlamalarının yapılması ve alternatiflerin kriterler üzerinden aldıkları değerlerin belirlenmesi buradaki asıl sorunu teşkil etmektedir. Amaç olarak belirlenen ana makina seçiminin altında bulunan ana kriterlerin tümü niteliksel kriterlerdir ve ana makina seçimine katkıları nümerik olmayan bir skala ile belirlenebilir. Burada kullanılan iki ayrı yöntemden dolayı iki ayrı puanlama şekli mevcuttur. AHP yöntemi bu kriterler arasında karşılaştırmalı bir değerlendirmeyi ön görürken SMART yöntemi direkt değerlendirme ile çalışmaktadır. Çalışma sırasında bilgisayar programının sağladığı olanaklar da göz önünde bulundurularak karşılaştırmalı değerlendirmelerde dokuzlu, direk değerlendirmede ise beşli skala kullanılmıştır. Puanlama yapılmasında en önemli hususlardan biri program ile kriterleri karşılaştıracak uzman ya da uzmanlar arasında bir iletişim kurabilmektir. Bunun için programın ön gördüğü puanlama yöntemleri tablolar vasıtasıyla uzmanlara ulaştırılmıştır. Direkt puanlamada kullanılan skala şu şekildedir: herhangi bir kriterin bir üst seviyedeki kritere olan katkısı o kriterin önemi ile belirlenmektedir. Kullanılan skalanın değerleri ise Tablo 3 de verilmiştir: 248

Şekil 3: Gemi Ana Makina Seçimine Ait Kriter Hiyerarşisi 249

TABLO 3: Kriter katkıları için sözel skala.. 1: dikkate değmez 2: önemsiz 3: önemli 4: çok önemli 5: kritik.. Altenatiflerin kriterler üzerinden değerlendirmesinde ise iki çeşit skala kullanılmıştır. Nümerik olarak ölçülen kriterler için her alternatifin bu kriterden aldığı değer belirlenmiş ve daha sonra bunlar SMART yönteminde anlatılan yolla 1 ile 100 arasında puanlara dönüştürülmüştür. Alış fiyatı ve kw başına yakıt fiyatı bu türden kriterlerdir. Nümerik olarak ölçülemeyecek kriterler için ise yine sözel bir skala kullanılmıştır. Burada kullanılan bilgisayar programının da ön gördüğü şekilde yedilik bir skala kullanılmıştır. Bu skalanın değerleri Tablo 4 de verilmiştir. TABLO 4: Altenatif değerlendirmelerindeki sözel sakala.. 1: Tatmin edemez 2: Zayıf 3: Vasatın altında 4: Vasat 5: Vasatın Üstünde 6: Çok iyi 7: En iyi.. AHP yönteminin ön gördüğü karşılaştırmalı değerlendirmede ise tüm karşılaştırmalar için dokuzlu skala kullanılmıştır. Nümerik olarak ölçülebilen kriterlerde ise kriterden alınabilecek makul en düşük ve makul en yüksek değerlerin arası dokuza bölünmüş ve alternatiflerin karşılaştırılmasında elde ettikleri değerlerin bu aralığın neresinde kaldığına göre puanlama yapılmıştır. Kullanılan karşılaştırma değerleri Tablo 5 de verilmiştir. 250

TABLO 5: Karşılaştırmalı skala değerleri... Alternatif1 Alternatif2 ye göre: 1: Eşittir 2: Çok az daha iyi 3: Zayıfça iyi 4: Orta derecede iyi 5: Bariz iyi 6: Kuvvetlice iyi 7: Çok kuvvetlice iyi 8: Kritik olarak iyi 9: Kesinlikle iyi.. Uygulamada alternatiflerin kriterler üzerinden alacakları değerlerin toplanması konusunda bir takım sıkıntılar yaşanmıştır. Yedek parça bulunabilirlik, güvenilirlik gibi öznel olan kriterlerde bu makinalar hakkında bilgi ve tecrübe sahibi kişilerin değerlendirmelerinden yararlanılmıştır. Şirket politikalarından ve ya özel bilgiler olduğundan dolayı bilgi edinilemeyen kriterler içinse tüm alternatiflere eşit değerler atanmıştır. Böylece mevcut olan bilgilerle genel sonuç hakkında bir bilgiye sahip olunması ve ileride yapılacak seçimler için de modelin aynı şekilde korunması amaçlanmıştır. Oluşturulan modelin ileride kullanılacak olması durumunda tüm alternatifler için mevcut değerlerin modele girilmesi yeterli olacaktır. UYGULAMA SONUÇLARI Uygulamada kullanılmak amacıyla internet vasıtasıyla "Criterium Decision Plus" adlı yazılım programının 30 günlük deneme versiyonu indirilmiştir. Kullanılan yazılım programı her iki yöntem için de karar puanlarını, duyarlılık analizlerini, kriter katılımlarını ve belirsizlik katılımlarını hesaplayarak sonuçları grafikler halinde vermektedir. Oluşturulan modelin bir temel oluşturması amaçlandığından burada sadece karar puanları ve kriter katılımları grafikleri sunulmuştur. Duyarlılık analizi ve kriter katılımları daha dogru bir model oluşturulmasına yardımcı olan elemanlar olduğundan modelin geliştirilmesinde kullanılmıştır. Bu grafiklerde ilk önce her iki yöntemden de elde edilen karar puanlarıö alternatifler en iyiden en kötüye sıralanarak, bar grafikler halinde verilmiştir. Daha sonra verilen "kriterlerin alternatiflerin genel puanlarına oranları" grafiklerinde ise her alternatifin aldığı genel puana, ılk olarak ana kriterlerin daha sonra da kriterlerin katkıları gösterilmektedir. 251

Şekil 4: AHP ile elde edilen karar puanları Şekil 5: SMART ile elde edilen karar puanları 252

Şekil 6: SMART yöntemi uygulamasında ana kriterlerin alternatiflerin genel değerine oranı. (kriterlerin her kolondaki yukarıdan aşağı sırası: int. kural ve kısıtlar, teknik özellikler, bakım tutum, güvenilirlik ve mali kriterler şeklindedir). Şekil 7: AHP yöntemi uygulamasında ana kriterlerin alternatiflerin genel değerlerine oranı. (kriterlerin her kolondaki yukarıdan aşağı sırası: bakım tutum, teknik özellikler, güvenilirlik, int. kural ve kısıtlar, mali kriterler şeklindedir). 253

Şekil 8: SMART yöntemi uygulamasında kriterlerin alternatiflerin genel değerlerine oranları. (Kriterlerin her kolondaki yukarıdan aşağıya sırası: diğer, operasyon kolaylığı, gürültü, yedek parça bulunabilirlik, alış fiyatı, NOx emisyonu ve yedek parçaö tamir ve overhaul masrafları şeklindedir.) Şekil 9: AHP yöntemi uygulamasında kriterlerin alternatiflerin genel değerlerine oranları. (Kriterlerin her kolondaki yukarıdan aşağıya sırası: diğer, operasyon kolaylığı, yedek parça bulunabilirlik, gürültü, yedek parçaö tamir ve overhaul masrafları, NOx emisyonu ve alış fiyatı şeklindedir.) 254

SONUÇLAR VE ÖNERİLER Bu çalışmada Çok Kriterli Karar Verme yöntemlerinin "Bir Geminin Ana Makina Seçiminde" ne şekilde kullanılabileceği gösterilmiştir. Çok Kriterli Karar Verme yöntemlerinden, ikisi de ayrı puanlama yöntemi ile çalışan, AHP ve SMART yöntemleri kullanılmıştır. SMART yöntemiyle modelin çözülmesinde SULZER 6ZAL40S ve DEUTZ 645L8 alternatifleri eşit puanla en iyi alternatifler olmuşlar, AHP ile çözümde ise SULZER 6ZAL40S en iyi punaı alan alternatif olmuştur. Kriterlerin alternatiflerin genel puanlarına katkılarını gösteren grafikler incelendiğinde Sulzer makinasının en önemli avantajının güvenilirlikten kaynaklandığını Deutz'un ise en büyük katkıyı mali kriterlerden aldığı görülmektedir. Ancak burada elde edilen sonuçlar ulaşılamayan bir takım bilgiler için bazı kabuller yapılması neticesinde elde edilmiş sonuçlardır. Örneğin her iki yöntem için de verilen bakım tutum ana kriterinin ağırlıkları için duyarlılık analizi yapılmış ve yapılan "alternatiflerin eşit değerli olduğu" kabulünden dolayı bu ana kriterde yapılan değişikliklerin genel sıralamaya bir etkisi olmayacağı görülmüştür. Aynı durum uluslararası kural ve kısıtlar ana kriteri için de geçerlidir. Bunların yanında kriter ve ana kriterlere başka kişi ya da ekipler tarafından farklı önemler atanması farklı sonuçlar elde edilmesini sağlayacaktır. Örneğin SMART yönteminde teknik özellikler ana kriterine daha yüksek bir öncelik değeri atandığında Sulzer ve Deutz arasındaki eşitlik bozulacaktır. Bu çalışmada ana makina seçimi için oluşturulan model ancak bu konuya Çok Kriterli Karar Verme yöntemleri AHP ve SMART'ın uygulamasının bir temelini oluşturabilecektir. Bundan sonra bu konu için bahsedilen yöntemleri kullanırken oluşturulmuş bulunan model karar vericiye göre adapte edilebilir, burada göz önüne alınmayan bir takım parametreler modele eklenebilirya da bu uygulamada kriterlere atanmış olan öncelik değerleri ve karşılaştırmaları yeniden düzenlenebilir. Burada Çok Kriterli Karar Verme yöntemlerinin esneklik yanı da meydana çıkacaktır zira farklı görüşlere sahip olan karar vericiler modeli yeniden kurmak yerine atamalardan uygun görmediklerini değiştirerek sonuçları elde edebileceklerdir. Bir diğer önemli husus ta elde bulunan alternatiflerin hakkında sağlıklı bilgilerin elde edilebilmesidir. Bu çalışma sırasında bir takım eksiklikler göz ardı edilmiş ve çalışmanın yöntemlerin uygulamasına yönelik bir örnek oluşturması amaçlanmıştır. Ancak bu karar verme işlemi ticari bir kuruluş için yapıldığı takdirde doğru ve eksiksiz bilgilerin elde edilebilmesinden dolayı daha sağlıklı sonuçlara ulaşılacaktır. 255

KAYNAKLAR 1. Criterium Decision Plus v 2.0.5 TW 2. EDWARDS,W. How To Use Multı Attrıbute Utılıty Measurement for Social Decisionmaking, IEEE Transactions On Systems, Man, and Cybernatics, Vol. SMC-7, No.5, May 1977 3. LEE, Y-W., AHN, B-H. Static Valueation of Combat Force Potential by the Analytic Hierarch Process, IEEE Transactions On Engineering Management, Vol.38, NO.3, August 1991 4. SEÇER, Turhan Mülakat 5. SUVAR, Mehmet Mülakat 6. OLSON, D.L. Decision Aids for Selection Problems, Springer Series in Operations Research, California, (1996) 7. YOON, K.P., HWANG, C-L. Multiple Attribute Decision Making, Sage Publicatıons, Iowa City, 1995 256