This paper was presented in International Energy and Security Congress that took place at Kocaeli University, Turkey on September 23 24, 2014.

Bu metin 23 24 Eylül 2014 tarihlerinde Kocaeli Üniversitesinde düzenlenen Uluslararası Enerji ve Güvenlik Kongresi başlıklı konferansta sunulan tebliğdir. This paper was presented in International Energy and Security Congress that took place at Kocaeli University, Turkey on September 23 24, 2014.

ENERJĐ KÖPRÜSÜ ÜLKE OLMA YOLUNDA YUNANĐSTAN IN POLĐTĐKASI Utku KIRLIDÖKME (Outkou KIRLI NTOKME) Özet Son yıllarda ekonomik kriz ile mücadele eden Yunanistan, krizden çıkma çabaları çerçevesinde yeni enerji politikaları üretme ve bu konuda daha aktif olma yönünde hareket etmeye başlamıştır. Yunanistan 2000 li yılların başından itibaren özellikle petrole olan bağımlılığını azaltma yönünde politikalar izlemektedir. Öte yandan özellikle Yunanlı siyasiler ülkenin coğrafi konumuna ve Avrupa nın enerji konularında Yunanistan ın rolünün önemine dikkat çekerek, Yunanistan ın enerji üretimi ve aktarımı konusunda bir köprü ülke olabileceği demeçleri son birkaç yıl oldukça artmış bulunmaktadır. Türkiye-Đsrail ilişkilerinin giderek kötüleşmesi ve Akdeniz de Güney Kıbrıs Rum Yönetimi ve Đsrail in enerji alanında işbirliği yönünde adımlar atmaları, Yunanistan ın da bu işbirliğinin bir parçası olması, enerji koridorlarının kilit ülkesi olan ve ezeli rakibi Türkiye karşı Yunanistan için bir fırsat olmuştur. Bu bağlamda Yunanlı akademisyenler ve siyasilere göre Burgaz-Dedeağaç Petrol Boru Hattı ve Trans-Adriyatik Boru Hattı (TAP) Yunanistan ın enerji köprüsü ülke politikası için önemli araçlar olarak değerlendirilmektedir. Bu çalışmada Burgaz-Dedeağaç Petrol Boru Hattı, Trans-Adriyatik Boru Hattı ve Güney Kıbrıs Rum Yönetimi-Đsrail-Yunanistan enerji işbirliğinin Yunanistan ın iddia ettiği gibi bir enerji köprü ülke hedefine uygun olup olmadığı, Yunan dış politikasının bu konudaki adımları ele alınmaya çalışılacaktır. Anahtar Kelimeler: Yunanistan, Enerji, TAP, GKRY, Đsrail. Giriş Yunanistan ın enerji politikası Yunanlı akademisyenlere göre Yunan devletinin yıllarca en çok ihmal ettiği alanlardan bir tanesi konumunda olmuştur. Öyle ki Yunanistan enerjide ithal eden, dışa bağımlı ve hatta enerji alanında geri kalmış bir ülke halini almıştır. 1980 ler ve 1990 lar boyunca ciddi bir şekilde petrole bağımlı olan Yunanistan da doğal gaz Öğretim Görevlisi, Trakya Üniversitesi Balkan Araştırma Enstitüsü ve Trakya Üniversitesi Uluslararası Đlişkiler Doktora Öğrencisi. 840

kullanımı 1995 yılı sonrası başlamış ve ağırlıklı olarak Rusya dan ithal edilmiştir. 1 Öte yandan verilere göre sadece 2001-2011 yılları arasında Yunanistan ın petrol, doğal gaz ve kömür ithali ortalama %70 düzeyinde artmıştır. 2 Öte yandan son dönemde ülkenin içinde bulunduğu ekonomik kriz nedeniyle Yunanistan'ın geleneksel politikalarının sorgulanmasına ve birçok alanda yeni politikaların benimsenmesine neden olmuştur. Enerji alanı da yeni politikaların benimsendiği alanlardan bir tanesidir. Günümüzde enerji konusu, Yunanistan ın güncel güvenlik kaygıları arasında değerlendirilmektedir. Ayrıca son yıllarda Yunanlı siyasiler ve akademisyenler tarafından Yunanistan ın enerji koridorlarındaki rolünün önemine atıf yapılmakta, enerji üretimi ve enerji aktarımı konusunda bir köprü ülke olabileceği şeklinde açıklamalar yer almaktadır. Örneğin Yunanistan Başbakanı Antonis Samaras 25-26 Şubat 2013 tarihleri arasında Atina da düzenlenen Uluslararası Atina Enerji Forumu nun açılış oturumunda Yunanistan ın doğalgaz ve petrol transferi konusunda oynayabileceği muhtemel önemli rolü gerçeğe dönüştürmemiz gerekiyor şeklinde konuşmuştur. 3 Aynı yıl 30 Temmuz tarihinde Yunan Meclisi Dış Đlişkiler ve Savunma Komisyonu toplantısında konuşan Yunanistan Başbakan Yardımcısı ve Dışişleri Bakanı Evaggelos Venizelos da enerji diplomasisi Yunanistan ın ilk önceliğidir demiştir. 4 2000 li yıllardan itibaren yeni eylem planları oluşturmaya çalışan Yunanistan için Burgaz-Dedeağaç Petrol Boru Hattı 5 ve Trans-Adriyatik Boru Hattı (TAP), 6 enerji köprüsü ülke politikası açısından iki önemli araç olarak görülmektedir. Öte yandan son yıllarda Türkiye-Đsrail ilişkilerinin giderek kötüleşmesi ve Akdeniz de Güney Kıbrıs Rum Yönetimi (GKRY) ve Đsrail in enerji alanında işbirliği yönünde adımlar atmaları, Yunanistan ın da bu işbirliğinin bir parçası olma potansiyeli, enerji koridorlarının kilit ülkesi olan ve ezeli rakibi Türkiye karşı Yunanistan için bir fırsat olarak değerlendirilmektedir. 7 Böylelikle, bir Yunanlı akademisyenin yorumundan hareketle, enerji köprüsü olan bir ülke diğer ülkelerin enerji 1 Θεόδωρος Γ. Ρ. Τσακίρης, Η Ενεργειακή ιάσταση της Ελληνικής Εξωτερικής Πολιτικής: Από τη ιπλωµατία των Αγωγών στην Παραγωγή Υδρογονανθράκων, Κείµενο Πολιτικής Νο. 21, ΕΛΙΑΜΕΠ, Αθήνα, Νοέµβριος 2012. 2 Κ. Ν. Σταµπολής, Ι. Χατζιβασιλειάδης, Ι. Μάζης, Κ. Θεοφύλακτος, Ν. Σοφιανός, Α. Ροϊνιώτης, Για Μία Εθνική Ενεργειακή Πολιτική, Κείµενο Εργασίας Νο.18, : ΙΕΝΕ, Αθήνα, 2013. 3 Samaras: Yunanistan ın enerji alanındaki rolü önem kazanıyor, Azınlıkça online, 26.02.2013, http://www.azinlikca.net/bati-trakya-haber/samaras-yunanistanin-enerji-alanindaki-rolu-onem-kazaniyor- 02262013.html, (Erişim: 28.08.2014). 4 Βενιζέλος: Η ενεργειακή διπλωµατία αποτελεί πρώτη προτεραιότητα της Ελλάδας, Το Έθνος, 30.07.2013, http://www.ethnos.gr/article.asp?catid=22767&subid=2&pubid=63865962, (Erişim: 05.08.2014). 5 Burgaz-Dedeağaç Petrol Boru Hattı projesi için bkz., http://www.tbpipeline.com/project/overview, (Erişim: 05.08.2014). 6 Trans-Adriyatik Boru Hattı için bkz., http://www.tap-ag.com/, (Erişim: 05.08.2014). 7 G. G. Stavris, The New Energy Triangle of Cyprus-Greece-Israel: Casting a Net for Turkey?, Turkish Policy Quarterly, 11 (2), 2012, pp. 95-96. 841

güvenliği açısından kilit ülke olarak algılanmakta ve jeopolitik önemi artmaktadır, 8 Yunanistan da aslında bunu hedeflemektedir. Ancak Yunanistan'ın özellikle bu son noktada Türkiye faktörü üzerinden enerji politikaları benimsemesi ya da benimsemeye çalışması ve Türkiye ile bu alanda rekabete girişmesi geliştirilen enerji politikalarının geleceği açısından şüpheler doğurmaktadır. Bu bağlamda bu çalışmada yukarıda değinilen boru hatları ve GKRY-Đsrail-Yunanistan ilişkilerinin enerji boyutu ele alınarak Yunanistan'ın enerji köprüsü ülke olma hedefi tartışılacaktır. Burgaz-Dedeağaç Petrol Boru Hattı Burgaz-Dedeağaç Petrol Boru Hattı projesi (Trans-Balkan Boru Hattı ya da TBP), ilk olarak 1993 yılında Bulgaristan, Rusya ve Yunanistan arasında Hazar havzasındaki Rus petrolünün Avrupa'ya ulaşması için ve Rusya'nın bir nevi Türk Boğazları tekeline mahkûm olmaktan kurtarmak için geliştirilmiştir. 9 Anılan petrol boru hattı projesi çerçevesinde 1995 yılında imzalanan 700 milyon $ değerindeki bir protokol ile Hazar havzasındaki Rus petrolünün, Rusya nın Novorosisk limanından tankerlerle Burgaz Limanı na gelmesi, buradan 279 kilometrelik bir boru hattıyla Yunanistan ın Batı Trakya bölgesindeki Dedeağaç Limanı na ulaşması ve buradan yine tankerlerle Avrupa pazarlarına ulaştırılması hedeflenmiştir. 10 Bulgaristan ın Burgaz limanında 600.000 ton kapasiteli, Dedeağaç ta ise 1.200.000 ton kapasiteli iki terminalden oluşacak olan hattan yılda yaklaşık 35 milyon ton petrol taşınması öngörülmüştür. Burgaz-Dedeağaç Petrol Boru Hattı nın inşasına ilişkin Bulgaristan, Rusya ve Yunanistan arasındaki görüşmeler 2007 yılında tamamlanabilmiş ve 15 Mart 2007 anılan üç ülke arasında Atina da imzalanan anlaşma ile yaklaşık 1 milyar $ mal olması öngörülen hattın yapımı için ilk resmi adım atılmıştır. Yunanistan açısından Burgaz-Dedeağaç Petrol Boru Hattı enerji aktarım merkezi olma çabasının ilk adımı olarak değerlendirilmiştir. Yunanistan da ekonomik krizin başlangıcına tekabül eden bir tarihte gerçekleşen söz konusu anlaşma Yunanistan için önem taşımış ve taşımaktadır. Yunanistan ilk olarak söz konusu petrol boru hattının tamamlanması sonucunda uluslararası piyasalara ülkesinde başarılı bir yabancı yatırımın gerçekleştiği mesajını vererek ülkeye yabancı sermaye çekmeyi hedeflemekteydi. Đkinci olarak boru hattının gerçekleştirilmesinde önemli bir rol üstlenecek olan Yunanlı şirketlerin ülkeye 2,5 milyar civarı para akışı sağlamaları hesaplanmaktaydı. 8 Φ. Προέδρου, Η ελληνική πολιτική ενεργειακής ασφάλειας: οι ελληνικές θέσεις στο πλαίσιο της ΕΕ και η δράση για την εξασφάλιση προµηθειών, Κείµενα Εργασίας Νο. 4, ΕΛΙΑΜΕΠ, Αθήνα, 2009. 9 John Papaspanos, Caspian energy Geopolitics: The Rise and Fall of Burgas-Alexandroupoli, Research Paper No. 148, Research Institute for European and American Studies, December 2010. 10 Αγωγός Πετρελαίου «Μπουργκάς-Αλεξανδρούπολη», Η Σηµασία του Έργου, Υπουργείο Ανάπτυξης, 15.03.2007, http://www.minpress.gr/minpress/en/enhmerwtiko_entypo_mpoyrgas.pdf, (Erişim: 05.08.2014). 842

Son olarak Yunanistan ın aktarım tarifelerden ilk aşamada yıllık 35 milyon, ikinci aşamada ise 50 milyar kazanç sağlaması beklenmekteydi. 11 Harita 1: Burgaz-Dedeağaç Petrol Boru Hattı 12 Boru hattı projesinin hayata geçirilmesine yönelik Atina da imza törenine katılan Rusya Başkanı Vladimir Putin, Projenin, dünya enerji alanında önemli bir proje olduğunu, petrol geçiş yollarında çeşitlilik sağladığını, bunun ise her üç ülkenin, halklarının ve ekonomilerinin çıkarına olduğunu ve Projenin, Yunanistan ile Bulgaristan ın jeopolitik konumlarını güçlendirdiğini 13 söylemiş olsa da anılan Boru Hattı hala tamamlanamamıştır. Đnşası 2010 sonunda tamamlanması öngörülen ve boğazları devre dışı bırakması hedeflenen boru hattı Bulgaristan ın siyasi ve çevresel endişeleri nedeniyle rafa kaldırılmış gibi görünmektedir. Bulgaristan Meclisi 2011 yılında ekonomik ve çevreyle ilgili kaygıları gerekçe göstererek Burgaz-Dedeağaç Petrol Boru Hattı Projesi ne ilişkin anlaşmadan çekileceğini açıklamış ve 7 Mart 2013 tarihinde Bulgaristan ın anılan projeden çekilmesini onaylamıştır. 14 Ancak Yunanistan yine de anılan boru hattı projesinin gerçekleşmesinden ümidini kesmemiştir. Ekonomik krizden çıkış yolları arayan Yunanistan ın hattın yapımı için siyasi 11 Papaspanos, Op cit. 12 http://www.novinite.com/articles/137911/russia+determined+to+build+trans-balkan+pipe,+cut+costs, (Erişim: 31.08.2014). 13 Yorgo Kırbaki, Putin: Burgaz-Dedeağaç petrol boru hattıyla çeşitlilik sağlandı, Radikal, 16.03.2007, http://www.radikal.com.tr/haber.php?haberno=215695, (Erişim: 31.08.2014). 14 Bulgaristan Meclisi'nden Burgaz-Dedeağaç Petrol Boru Projesine Ret, Azınlıkça online, 08.03.2013, http://www.azinlikca.net/bati-trakya-haber/bulgaristan-meclisi-burgaz-dedeagac-petrol-boru-hatti-ret- 03082013.html, (Erişim: 31.08.2014). 843

baskı araçlarını kullandığını ve temel amacının da Rus petrolünün Akdeniz e taşınması için ana hat olması planlanan Samsun-Ceyhan boru hattına bir alternatif oluşturmak olduğunu söylemekte sakınca görülmemektedir. Yunanistan ın iyimserliğini onaylayan adım aslında 2013 yılın sonunda Rusya tarafından verilen demeçlerle onaylanmıştır. Rusya Dışişleri Bakanı Sergey Lavrof un Kasım 2013 te Atina ya gerçekleştirdiği resmi ziyaret çerçevesinde Burgaz-Dedeağaç Petrol Boru Hattı Projesi nin yeniden canlanması taraftarı olduklarını ve Bulgaristan a bu konuda telkinlerde bulunacaklarını ifade etmesi 15 Yunan tarafında iyimser bir tablo yaratmaktadır. Ancak son gelişmeler dikkate alındığında Yunanistan ın bu iyimserliğinin gerçekleşmesinin oldukça zor olduğu da genel olarak kabul edilmektedir. Son bir yıldır Rusya ve Ukrayna arasında yaşanan kriz ve gelişmelerin uluslararası boyut kazanması ve AB-Rusya ilişkilerinin gerginleşmesi ve karşılıklı ekonomik yaptırımlara gidilmesi ile birlikte Yunanistan ın geleneksel dostluk ilişkileri içerisinde olduğu Rusya ile ilişkileri de bir nevi sıkışmış durumdadır. Dolayısıyla anılan projenin hayata geçmesi bu bağlamda da oldukça zor görülmektedir. Trans-Adriyatik Boru Hattı (TAP) Azerbaycan ın Şahdeniz sahasından çıkartılacak yaklaşık 1,2 trilyon m 3 doğalgaz rezervinin Türkiye üzerinden Avrupa ya taşınmasını öngören Güney Gaz Koridoru (GGK), Avrupa nın enerji alanında Rusya ya olan bağımlılığını azaltacak en önemli projelerden biri olarak görülmektedir. 16 Avrupa Birliği, 2006 yılında yayınlanan A European Strategy for Sustainable, Competitive and Secure Energy alt başlıklı yeşil kitapta Avrupa Enerji Arz Güvenliğinin yeniden tesisi için yeni arz kaynakları ile birlikte doğal gaz ve petrolün taşınabilmesi için yeni boru hatlarının gerekliliğine vurgu yapmıştır. 17 15 Νεφέλη Τζανετάκου, Ξανά στο προσκήνιο ο αγωγός Μπουργκάς Αλεξανδρούπολη, Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία, Κυριακή 3 Νοεµβρίου 2013, http://www.enet.gr/?i=news.el.article&id=396019, (Erişim: 13.09.2014). 16 AB nin Güney Gaz Koridoru, öncelikli olarak Hazar Bölgesi nden olmak üzere, dünyanın en büyük piyasası olan Avrupa piyasası için alternatif kaynak ve güzergâhlardan gaz teminini amaçlamaktadır. AB nin Güney Koridor u desteklemesi, özellikle Batı ülkeleri üzerindeki Rus enerji yükünün bertaraf edilmesini ve başta Kazakistan ile Türkmenistan olmak üzere kapalı havza olan Hazar devletlerinin Avrupa gaz piyasalarına doğrudan erişiminin sağlanmasını amaçlamaktadır. 2011 yılında AB ile Azerbaycan arasında Güney Gaz Koridoru Deklarasyonu nun imzalanmasının ardından, bu aşamada Güney Koridor un yegâne gaz tedarikçisi ve buranın açılması adına bağlantı noktası olması sebebiyle Azerbaycan ın rolü oldukça önemli bir hale gelmiştir. Gulmira Rzayeva, Azerbaycan ve Avrupa Enerji Güvenliği: Ulusal Öncelikler Ve Uluslararası Sorumluluklar, Hazar Strateji Enstitüsü Hazar Raporu, Sayı 3, Bahar 2013, s. 29. 17 Avrupa Birliği nin enerji politikasını belirleyen belge niteliği taşıyan Avrupa Birliği Komisyonu raporu için bkz., Green Paper: A European Strategy for Sustainable, Competitive and Secure Energy, Commission of the European Communities, 2006, s. 15, http://eur-lex.europa.eu/legalcontent/en/txt/pdf/?uri=celex:52006dc0105&from=en, (Erişim: 13.09.2014). 844

Harita 2: Trans-Adriyatik Boru Hattı (TAP) 18 Güney Gaz Koridoru çerçevesinde geliştirilen Trans-Adriyatik Boru Hattı projesi ilk kez 2003 yılında şimdiki adı Axpo olan Đsviçreli bir enerji şirketi olan EGL Grubu tarafından geliştirilmiştir. Statoil isimli Norveç enerji şirketinin 2008 yılında TAP projesine katılacağını ilan etmesinin ardından anılan iki şirket boru hattının yapımının finansmanı ve işletimi konusunda hükümetleri ikna etmeyi başarmışlardır. 19 Son olarak 13 Şubat 2013 tarihinde Arnavutluk, Đtalya ve Yunanistan hükümetleri arasında imzalanan anlaşma ile Trans- Adriyatik Boru Hattı projesi resmen hayata geçirilmiştir. 20 Daha önce de ifade edildiği üzere AB açısından GGK büyük önem arz etmektedir. Çünkü söz konusu koridor ekonomik öneminin yanı sıra gaz arzının çeşitlenmesi, siyasal manevra alanının da genişlemesi anlamına gelmektedir. Bilindiği üzere son yıllarda özellikle Rusya kendisini ilgilendiren ya da kendi çıkarları ile ilgili neredeyse her bölgesel ya da uluslararası krizde, Ukrayna örneğinde olduğu gibi, enerji kozunu AB üyesi ülkelere karşı kullanmaktadır. Bu durum doğal olarak Rusya ile ilgili alınacak siyasi kararlar önünde engel teşkil etmektedir. 21 Bu nedenledir ki AB GGK nu ve onun altında gelişen projeleri ki TAP bunlardan biri, desteklemektedir. Söz konusu boru hattının inşası Avrupa da Rus şirketi Gazprom un varlığını ve etkinliğini azaltma anlamını taşımaktadır. Hatta birçok Avrupa 18 http://www.axpo.com/axpo/de/en/group/axpo-in-europa/erdgas/trans-adriatic-pipeline--tap-.html, (Erişim: 13.09.2014). 19 http://www.protothema.gr/economy/article/289657/poios-einai-o-agogos-tar/, 26.06.2013, (Erişim: 13.09.2014). 20 Αλ. Άγγελος Αθανασόπουλος, Αγωγός TAP: Υπογράφεται την Τετάρτη στην Αθήνα η τριµερής συµφωνία, Το Βήµα, 03.02/2013, http://www.tovima.gr/politics/article/?aid=496397, (Erişim: 15.08.2014). 21 Merve Erdil, Avrupa, Rus gazına bağımlı olduğu için Kırım'a tepki vermiyor Gaz sessizliği, Radikal, 07.03.2014, http://www.radikal.com.tr/ekonomi/avrupa_rus_gazina_bagimli_oldugu_icin_kirima_tepki_vermiyorgaz_sessizl igi-1179952, (Erişim: 18.08.2014). 845

ülkesi, Yunanistan da dahil olmak üzere, Rusya nın Avrupa da yaratmış olduğu doğal gaz tekelinden kurtulmak için enerji arz kaynaklarını çeşitlendirme politikaları takip etmeye başlamışlardır. TAP, Trans Anadolu Doğalgaz Boru Hattı Projesi (TANAP) ile birlikte Türkiye üzerinden Gürcistan ile Yunanistan arasında bir hat oluşturacak ve Hazar denizindeki Azeri doğal gazının Avrupa pazarını çıkısı sağlayacaktır. Yani Avrupa Rus tekeline karşı Azeri kartını kullanarak bölgede doğal gaz rekabetini artırmayı ve çeşitlendirmeyi hedeflemektedir. 22 Güney Gaz Koridoru açısından 13 Ocak 2011 tarihi önemli bir tarih olarak değerlendirilebilir. Çünkü bu tarihte AB ile Azerbaycan arasında Güney Gaz Koridoru Beyanatı imzalanmış, Avrupa nın enerji arzında çeşitliliğin sağlanması için Hazar Bölgesi nin önemine vurgu yapılmış ve Avrupa ya akacak enerjinin nihai sağlayıcının Hazar Bölgesi olduğu üzerinde durulmuştur. 23 Bu bağlamda Şah Deniz I ve Şah Deniz II den Avrupa ya ulaşacak enerjinin aktarımının Güney Gaz Koridoru ile yapılması kesinlik kazanmıştır. Güney Gaz Koridoru AB de aynı zamanda iki boru hattının rekabetine de sahne olmuştur. Şah Deniz Konsorsiyumu nun 28 Haziran 2013 tarihinde Avrupa ya taşınacak olan gaz için TAP projesini tercih etmesi bir dönüm noktası olmuştur. 24 Şah Deniz Konsorsiyumu nun TAP ı tercih etmesinin ardından Yunan basını ve Yunanlı siyasiler Yunanistan ın jeopolitik açıdan konumunun arttığı yönünde açıklamaların yanı sıra ekonomik kriz nedeniyle derin bir nefes alma şansının yakalandığı konusu üzerinde durmaya başlamışlardır. Yunanistan Başbakanı Antonis Samaras Şah Deniz Konsorsiyumu nun ilanından sonra basına verdiği demeçte son on yılda Yunanistan ekonomisi açısından en önemli ve en olumlu gelişme olarak değerlendirmiş ve böyle ciddi bir projenin hayata geçirilmesi Yunanistan ı küresel boru hatları haritasına yerleştirmekte ve tüm Avrupa ya enerji aktarım merkezi olması adına bir güvenoyu niteliği taşımaktadır 25 şeklinde ifadelerde bulunmuştur. 22 TAP and TANAP: Two steps towards a more independent Europe, 13.01.2014, http://www.abo.net/oilportal/topic/view.do?contentid=2186490, (Erişim: 11.09.20149. 23 Vahap Taştan, Güney Gaz Koridoru: Yeni Enerji Düzeninde Avrupa Enerji Güvenliği, Rusya, Türkiye ve Güney Kafkasya Üzerine Oyun Teorik Uygulama, EY International Congress on Economics I Europe and Global Economic Rebalancing, October 24-25, 2013, Ankara/Turkey, s. 6, http://politikaakademisi.org/guneygaz-koridoru-yeni-enerji-duzeninde-avrupa-enerji-guvenligi-rusya-turkiye-ve-guney-kafkasya-uzerine-oyunteorik-uygulama/, (Erişim: 01.09.2014). 24 Ανακοινώθηκε επίσηµα η επιλογή των Αζέρων, 28.06.2013, http://www.protothema.gr/economy/article/290154/to-azerbaitzan-anakoinose-episima-tin-epilogi-tou-tap/,,(erişim: 13.09.2014); Nuran H. Belet, The Basic Parameters of European Security of Energy Supply:The Trans Adriatic Pipeline Project-TAP, European Journal of Research on Education, 2, Special Issue, 2014, p. 92. 25 Στον Παγκόσµιο ενεργειακό χάρτη η Ελλάδα µε τον αγωγό ΤΑΡ, Ο Φιλελεύθερος, 29.06/2013, http://www.philenews.com/el-gr/top-stories/885/151347/ston-pagkosmio-energeiako-charti-i-ellada-me-ton-tar, (Erişim: 11.09.2014). 846

Toplam uzunluğu 867 km. olacağı planlanan ve 545 km. si Yunanistan topraklarından geçecek olan hat ile yıllık yaklaşık 20 milyar metreküp gaz taşınması planlanmaktadır. Anılan hattın en uzun Yunanistan topraklarında bulunacağından TAP ın Yunanistan için ciddi bir gelir kaynağı, aynı zamanda ciddi bir ucuz enerji temin imkânı anlamına geldiği ifade edilmektedir. 26 Çünkü Yunanistan açısından TAP 2 milyar $ doğrudan yabancı yatırım ve özellikle ekonomik krizin çok yoğun hissedildiği Makedonya ve Trakya bölgelerinde 2000 ile 3000 kişiye iş imkânı anlamına gelmektedir. Bu boyutta bir yabancı yatırımın ülkede gerçekleşmesi ise Yunanistan ın uluslararası piyasalara güçlü bir şekilde yeniden gireceğinin temel göstergesi olmaktadır. 27 Bir başka çalışmada ise önümüzdeki 50 yıl içerisinde söz konusu boru hattının Yunan ekonomisine getirisinin 17-18 milyar olması hesaplanmaktadır. 28 Yunanistan Başbakanı ayrıca 2014 yılının Nisan ayında Atina da düzenlenen Uluslararası Enerji Konferansı nda yine TAP ve Yunanistan ın bu projedeki yeri ve önemine dikkat çekerek oldukça iddialı cümleler sarf etmiştir. Özetle Yunanistan Başbakanı Samaras, enerji konularındaki gelişmeler Yunanistan ın enerji üretim ve aktarımında bir köprü ülke olacağını gösterdiğini ve Yunanistan ın TAP sayesinde ilk defa küresel enerji haritasında yerini aldığını vurgulamıştır. 29 Aslında sadece Yunanistan Başbakanının konuşması değil TAP ile ilgili Yunanca çalışmalarda Yunanlı akademisyen ve gazetecilerin ağırlığı Yunanistan üzerine vermeleri ve anılan projenin aslında TANAP ile bağlantısının önemine, doğal olarak Türkiye nin bu konudaki önemine vurgu yapmaktan kaçındıkları gözlenmektedir. Çizilen pembe tabloda Yunanistan ın çok ciddi bir rol üstlendiği hatta AB açısından kilit ülke konumuna geldiği yansıtılırken Yunanistan ın enerji konusunda da Türkiye ile rekabet edebilir bir pozisyonda olduğu işlenmeye çalışılmaktadır. Kuşkusuz TAP ın hayata geçecek olması hem Yunanistan açısından hem de Avrupa açısından önem arz etmektedir. Ancak unutulmamalıdır ki Şah Deniz Konsorsiyumu nun TAP ı tercih etmesinin nedeni maliyetinin düşük olması ve zaten TANAP ile Türkiye den geçecek olan doğal gaz boru hattının Yunanistan sınıra kadar ulaşacak olmasıdır. Dolayısıyla TAP ın Yunanistan ın 26 TAP ilişkin resmi internet sitesinden edinilen bilgilere göre anılan boru hattı Yunanistan ın Türkiye sınırı Koipoi den başlayacak ve Arnavutluk sınırında Đeropigoi bölgesinde son bulacaktır, detay için bkz. http://www.tap-ag.com/the-pipeline/building-the-pipeline/in-greece, (Erişim: 05.08.2014). 27 TAP & Ελλάδα: Εσωτερικές Πράµετροι και Περιφερειακά Γεωπολιτικά Παίγνια, 27.05.2014, http://www.reporter.gr/eidhseis/epicheirhseis/energy/item/24982-tar-ellada-eswterikew-parametroi- Perifereiaka-Gewpolitika-Paignia, (Erişim: 11.09.2014). 28 The Southern Gas Corridor, Energy, Holman Fenwick Willan, July 2013, http://www.hfw.com/southern- Gas-Corridor-Briefing-July-2013, (Erişim: 11.09.2014). 29 Σαµαράς: «Εξαιρετικά ευοίωνες» οι ενδείξεις για τον ενεργειακό πλούτο της χώρας, 29.04.2014, http://news.in.gr/economy/article/?aid=1231314905, (Erişim: 05.09.2014). 847

Türkiye sınırından başlaması da bir tesadüf değil, Güney Gaz Koridoru nun birçok alternatif projelerinden bir tanesi olması gerçeğidir. Güney Kıbrıs Rum Yönetimi (GKRY)-Đsrail-Yunanistan Enerji Đşbirliği 30 Enerji alanında Đsrail in kendi kıta sahanlığı içerisinde geniş bir alanda doğal gaz rezervi bulmuş olması ve bunu bir şekilde Avrupa ya taşımak istemesi önemli bir gelişme olarak değerlendirilmektedir. Đsrail, kıta sahanlığı içerisinde bulunan doğal gazı Avrupa ya satmayı arzulamaktadır. Dolayısıyla Türkiye yi kaybettikten sonra bu satışı Yunanistan ve GKRY üzerinden gerçekleştirmeyi amaçlamaktadır. Özellikle 1990 lı yılların başından itibaren sürekli gelişme eğilimi arzeden Türkiye- Đsrail ilişkileri çerçevesinde Đsrail, Türkiye nin tepkisine neden olmamak düşüncesiyle GKRY tarafından önerilen; Yunanistan, Đsrail ve GKRY nin Orta ve Doğu Akdeniz bölgesi içinde Adriyatik ten başlayıp Doğu Akdeniz in sonu olan Đsrail sahillerine kadar uzanan Münhasır Ekonomik Bölge kurulmasına ilişkin anlaşmayı sonuçlandırmaya yönelik herhangi bir adım atmamıştır. Ancak Türkiye ile ilişkilerin Dökme Kurşun Operasyonu, Davos Krizi ve son olarak Mavi Marmara saldırısından sonra kopma noktasına gelmesinin hemen ardından Đsrail ve Güney Kıbrıs Rum Yönetimi arasında 17 Aralık 2010 tarihinde Münhasır Ekonomik Bölge Anlaşmasını imzalanmıştır. Türkiye, böyle bir anlaşmanın Kıbrıs Türklerinin hak ve çıkarlarını yok saymak anlamına geleceği ve Kıbrıs müzakerelerini olumsuz etkileyeceği ve Doğu Akdeniz de barış ve istikrara katkı sağlamayacağını vurgulamış, ancak, yapılan sert açıklama herhangi bir sonuç doğurmamıştır. 31 Đddialara göre Đsrail Başbakanı Netanyahu Ağustos 2013 te Yunanistan a gerçekleştirdiği ziyaret esnasında Atina ya Đsrail in doğal gazının Avrupa ya satışında transit ülke olması teklifinde bulunmuştu. Đsrail Dışişleri Bakanı da yine aynı çerçevede Đsrail doğal gazının Güney Kıbrıs üzerinden Yunanistan a ulaştırılması ve hatta potansiyel olarak görülen Bulgaristan ve Romanya pazarlarına da Yunanistan üzerinden satış yapılmasını teklif etmiştir. 32 Doğu Akdeniz deki doğal gaz rezervlerinin değerlendirilmesinin Đsrail ekonomisine büyük katkı sağlayacağı sık sık dile getirilmektedir. Aynı zamanda Đsrail in 30 Çalışmanın bu bölümü ile ilgili detaylar için bkz., Utku Kırlıdökme (Outkou Kırlı Ntokme), Yunanistan-Đsrail Yakınlaşmasının Türkiye ve Balkanlara Etkisi, Uluslararası Güvenlik Kongresi Bildiriler Kitabı 8-9 Ekim 2013, Hasret Çomak ve Ayşegül Göklap Kutlu (ed.), Cilt I, Kocaeli Üniversitesi Yayınları, Kocaeli, Üniversitesi, Nisan 2014, s. 170-172. 31 Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı, Đsrail ile GKRY Arasında Đmzalanan MEB Anlaşması Hk., No. 288, 21 Aralık 2010, http://www.mfa.gov.tr/no_-288_-21aralik-2010_-israil-ile-gkry-arasinda-imzalanan-mebanlasmasi-hk_.tr.mfa, (Erişim: 19 Ağustos 2013). Ayrıca konuya ilişkin bkz., Semih Đdiz, Doğu Akdeniz de Sular Isınıyor, Milliyet, 27 Aralık 2010, http://www.milliyet.com.tr/dogu-akdeniz-de-sular-isiniyor/semihidiz/siyaset/yazardetay/27.12.2010/1331318/default.htm, (Erişim: 19 Ağustos 2013). 32 Sigurd Neubauer, How the Emerging Balkan-Israeli Strategic Alliance could Alter Energy Security in the Eastern Mediterranean Basin, Journal of Regional Security, Cilt 7, Sayı 1, 2012, s. 36. 848

uluslararası piyasalarda daha etkin bir şekilde yer almasını sağlaması açısından söz konusu anlaşma ve yakınlaşmaya bu nedenle önem verildiğinin de altı çizilmektedir. 33 GKRY ve Yunanistan açısından bir değerlendirme yapılacak olursa Đsrail ile gerçekleştirilmeye çalışan enerji işbirliğinin temel nedenini ekonomik çıkarların oluşturduğunu söylemek yanlış olmayacaktır. Güney Kıbrıs AB ye üye olmayı başarmış ancak adanın bölünmüşlüğü gerçeğini ortadan kaldıramamıştır. Yunanistan gibi GKRY yanlış ekonomi politikaları nedeniyle ekonomik kriz yaşamaktadır. Dolayısıyla böyle bir işbirliği ekonomisine katkı sağlayacaktır. Öte yandan Đsrail ile yakın ilişki içinde olması adaya Türkiye tarafından olası yeni bir müdahaleyi engelleme anlamını taşımaktadır. Ayrıca son yıllarda enerji koridorları güvenliğinin uluslararası ortamda giderek önem arz etmeye başladığı da dikkate alındığında Güney Kıbrıs böylelikle kendi çapında stratejik önemini garanti altına almayı çalıştığı düşünülmektedir. 34 Tüm gelişmelere rağmen birçok Yunanlı, Yahudi ve yabancı araştırmacı, gazeteci ve akademisyen de dile getirdiği gibi iki ülke yakınlaşmasının olumlu bir adım olduğunu düşünse de Yunanistan ın Đsrail açısından Türkiye nin yerini ikame edemeyeceği düşünülmektedir. Aynı zamanda Yunanistan ve Đsrail yakınlaşmasının 1990 larda Türkiye nin Đsrail ile yakınlaşmasına tam olarak benzediğini söylemek de doğru doğru olmayacaktır. Çünkü Yunanistan ve Đsrail ilişkilerinin değişen şartlar ve çıkarlar doğrultusunda geliştiğini açıkça görmekteyiz. Dolayısıyla dış politikada, en azından Yunanistan ve Đsrail için realist görüşün halen hâkim olduğu görüşünün belirtilmesinde sakınca olmadığı da düşünülmektedir. 35 Son yıllarda ekonomik kriz nedeniyle iç politikasına odaklanan ve dış politikasında daha uzlaşıcı bir tavır sergileyen Yunanistan için GKRY-Đsrail-Yunanistan enerji alanında işbirliğinin siyasi çıkarlardan ziyade ekonomik çıkarlar çerçevesinde geliştiğini söylemekte sakınca görülmemektedir. Sonuç Enerji ile bağlantılı enerji talebi, arzı, aktarımı, çeşitliliği gibi konular günümüzde giderek önem kazanmaya başlamıştır. Hatta Yunanistan örneğinde olduğu gibi birçok devlet için güvenlik kaygısı altında değerlendirilmektedir. Çünkü enerji devletler arasında sadece ekonomik ilişkilere değil aynı zamanda siyasi ilişkilerin bütününe hitap etmektedir. Bu nedenledir ki petrol, doğal gaz gibi kaynakların üretimi ve akabinde uluslararası piyasalara 33 Neubauer, Ibid., s. 35. 34 Kırlıdökme, Op cit, s. 172. 35 Ibid. 849

aktarımı hem üreten hem de aktarım hattında olan ülkelerin konumunun önemini arttırmaktadır. Yaklaşık 7 yıldır ciddi bir ekonomik kriz içinde bulunan Yunanistan açısından Burgaz-Dedeağaç Petrol Boru Hattı, Trans-Adriyatik Boru Hattı, GKRY-Đsrail-Yunanistan enerji işbirliği gibi konular söz konusu krizden çıkış aynı zamanda uluslararası camiada sarsılan imaj ve önemin yeniden kazanılması anlamını taşımaktadır. Yunanlı siyasilere göre ayrıca birçok ülkenin dışa bağımlı olduğu enerji alanında köprü ülke olmak ya da temel aktarım ülkesi olmak hayati önem arz etmekte ve dolayısıyla Yunanistan ı enerji oyununun temel oyuncuları arasına yerleştirmektedir. Yunanlı akademisyen ve siyasilerin ülkelerinin bu alanda sahip olmaya başladığı pozisyon için abartılı yorum ve talepleri bir kenara bırakıldığında bu çalışmada ele alınan en önemli projenin aslında TAP olduğu görülmektedir. Burgaz-Dedeağaç Petrol Boru Hattı maalesef Bulgaristan tarafından kaynaklanan kaygı ya da siyasi değerlendirmeler neticesinde hayata geçirilememiştir. TAP ise AB nin Güney Gaz Koridoru politikasının temel taşlarından birisi halini almayı başarmıştır. Anılan proje kapsamında en uzun hattın Yunanistan toprakları üzerinden geçecek olması doğal olarak Yunanistan a bu konuda önem kazandırmaktadır. Ancak Yunanlı siyasilerin ve akademisyenlerin çoğunlukla TAP ın hayata geçirilecek olmasının temel nedeninin ilk olarak TANAP projesinin bir devamı niteliği taşıyor olmasının ve ikincisi TAP ın AB nin enerji arzında çeşitlilik yaratmak, yani Rus tekelinden kurtulmak çabasına uygun olmasının göz ardı edilmesi ya da yeterince vurgulanmaması da dikkat çekmektedir. Hatta enerji alanında Türkiye ile rekabet eden bir ülke niteliği taşıdığı açıklamaları da aslında Yunanistan ın enerji politikasının çerçevesini çizmektedir. Öte yandan Đsrail ile gerçekleştirilmeye çalışan enerji işbirliğinin temel nedeninin aslında ekonomik çıkarlar olduğu çok açıktır. AB üyesi olan Güney Kıbrıs Rum Yönetimi de Yunanistan gibi yanlış ekonomi politikaları nedeniyle ekonomik kriz yaşamaktadır. Dolayısıyla böyle bir işbirliği ekonomisine katkı sağlayacaktır. Yunan görüşüne göre, hem ekonomik kriz hem de son dönemde Türkiye-Đsrail ilişkilerinde yaşanan olumsuz gelişmeler, GKRY ve Yunanistan için Đsrail ile yakın ilişki içinde olmak, enerji alanında işbirliği adımları atmak, her iki tarafın jeopolitik önemini artırmakta aynı zamanda Kıbrıs özelinde adaya Türkiye tarafından olası yeni bir müdahaleyi engelleme anlamını taşımaktadır. Son olarak enerji alanındaki son gelişmeler dikkate alındığında Yunanistan ın büyük enerji projelerinin bir parçası olmaya çalışmasının doğal bir sonuç olduğu düşünülmektedir. Ancak Yunanlı akademisyen ve siyasilerin kendi kamuoylarına yansıttıkları gibi bu alanda Yunanistan ın artık vazgeçilmez bir oyuncu olduğu hatta Türkiye ile enerji konusunda da 850

rekabet edecek bir pozisyonda olduğunu kabul etmenin gerçekçi olmayacağı aşikârdır. Ayrıca Yunanistan ın ülke olarak enerji politikalarını Türkiye ile rekabet üzerine inşa etmesinin de uzun vadede ülke açısından sorunlu olacağını söylemekte sakınca görülmemektedir. KAYNAKÇA Bulgaristan Meclisi'nden Burgaz-Dedeağaç Petrol Boru Projesine Ret, Azınlıkça online, 08.03.2013, http://www.azinlikca.net/bati-trakya-haber/bulgaristan-meclisi-burgazdedeagac-petrol-boru-hatti-ret-03082013.html, (Erişim: 31.08.2014). Samaras: Yunanistan ın enerji alanındaki rolü önem kazanıyor, Azınlıkça online, 26.02.2013, http://www.azinlikca.net/bati-trakya-haber/samaras-yunanistanin-enerjialanindaki-rolu-onem-kazaniyor-02262013.html, (Erişim: 28.08.2014). TAP & Ελλάδα: Εσωτερικές Πράµετροι και Περιφερειακά Γεωπολιτικά Παίγνια, 27.05.2014, http://www.reporter.gr/eidhseis/epicheirhseis/energy/item/24982-tar-ellada- Eswterikew-Parametroi-Perifereiaka-Gewpolitika-Paignia, (Erişim: 11.09.2014). TAP and TANAP: Two steps towards a more independent Europe, 13.01.2014, http://www.abo.net/oilportal/topic/view.do?contentid=2186490, (Erişim: 11.09.20149. The Southern Gas Corridor, Energy, Holman Fenwick Willan, July 2013, http://www.hfw.com/southern-gas-corridor-briefing-july-2013, (Erişim: 11.09.2014). Αγωγός Πετρελαίου «Μπουργκάς-Αλεξανδρούπολη», Η Σηµασία του Έργου, Υπουργείο Ανάπτυξης, 15.03.2007, http://www.minpress.gr/minpress/en/enhmerwtiko_entypo_mpoyrgas.pdf, (Erişim: 05.08.2014). Ανακοινώθηκε επίσηµα η επιλογή των Αζέρων, 28.06.2013, http://www.protothema.gr/economy/article/290154/to-azerbaitzan-anakoinose-episima-tinepilogi-tou-tap/,,(erişim: 13.09.2014). Βενιζέλος: Η ενεργειακή διπλωµατία αποτελεί πρώτη προτεραιότητα της Ελλάδας, Το Έθνος, 30.07.2013, http://www.ethnos.gr/article.asp?catid=22767&subid=2&pubid=63865962, (Erişim: 05.08.2014). Σαµαράς: «Εξαιρετικά ευοίωνες» οι ενδείξεις για τον ενεργειακό πλούτο της χώρας, 29.04.2014, http://news.in.gr/economy/article/?aid=1231314905, (Erişim: 05.09.2014). 851

Στον Παγκόσµιο ενεργειακό χάρτη η Ελλάδα µε τον αγωγό ΤΑΡ, Ο Φιλελεύθερος, 29.06/2013, http://www.philenews.com/el-gr/top-stories/885/151347/ston-pagkosmioenergeiako-charti-i-ellada-me-ton-tar, (Erişim: 11.09.2014). Avrupa Birliği Komisyonu Raporu, Green Paper: A European Strategy for Sustainable, Competitive and Secure Energy, Commission of the European Communities, 2006, http://eur-lex.europa.eu/legalcontent/en/txt/pdf/?uri=celex:52006dc0105&from=en, (Erişim: 13.09.2014). Burgaz-Dedeağaç Petrol Boru Hattı projesi için bkz., http://www.tbpipeline.com/project/overview, (Erişim: 05.08.2014). G. G. Stavris, The New Energy Triangle of Cyprus-Greece-Israel: Casting a Net for Turkey?, Turkish Policy Quarterly, 11 (2), 2012, s. 87-102. Gulmira Rzayeva, Azerbaycan ve Avrupa Enerji Güvenliği:Ulusal Öncelikler Ve Uluslararası Sorumluluklar, Hazar Strateji Enstitüsü Hazar Raporu, Sayı 3, Bahar 2013, s. 29-45. http://www.axpo.com/axpo/de/en/group/axpo-in-europa/erdgas/trans-adriatic-pipeline- -tap-.html, (Erişim: 13.09.2014). http://www.novinite.com/articles/137911/russia+determined+to+build+trans- Balkan+Pipe,+Cut+Costs, (Erişim: 31.08.2014). http://www.protothema.gr/economy/article/289657/poios-einai-o-agogos-tar/, 26.06.2013, (Erişim: 13.09.2014). http://www.tap-ag.com/the-pipeline/building-the-pipeline/in-greece, (Erişim: 05.08.2014). John Papaspanos, Caspian energy Geopolitics: The Rise and Fall of Burgas- Alexandroupoli, Research Paper No. 148, Research Institute for European and American Studies, December 2010. Merve Erdil, Avrupa, Rus gazına bağımlı olduğu için Kırım'a tepki vermiyor Gaz sessizliği, Radikal, 07.03.2014, http://www.radikal.com.tr/ekonomi/avrupa_rus_gazina_bagimli_oldugu_icin_kirima_tepki_v ermiyorgaz_sessizligi-1179952, (Erişim: 18.08.2014). Nuran H. Belet, The Basic Parameters of European Security of Energy Supply:The Trans Adriatic Pipeline Project-TAP, European Journal of Research on Education, 2, Special Issue, 2014, p. 87-98. 852

Semih Đdiz, Doğu Akdeniz de Sular Isınıyor, Milliyet, 27 Aralık 2010, http://www.milliyet.com.tr/dogu-akdeniz-de-sular-isiniyor/semihidiz/siyaset/yazardetay/27.12.2010/1331318/default.htm, (Erişim: 19 Ağustos 2013). Sigurd Neubauer, How the Emerging Balkan-Israeli Strategic Alliance could Alter Energy Security in the Eastern Mediterranean Basin, Journal of Regional Security, Cilt 7, Sayı 1, 2012, s. 33-44. Trans-Adriyatik Boru Hattı (TAP), http://www.tap-ag.com/, (Erişim: 05.08.2014). Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı, Đsrail ile GKRY Arasında Đmzalanan MEB Anlaşması Hk., No. 288, 21 Aralık 2010, http://www.mfa.gov.tr/no_-288_-21aralik-2010_- israil-ile-gkry-arasinda-imzalanan-meb-anlasmasi-hk_.tr.mfa, (Erişim: 19 Ağustos 2013). Utku Kırlıdökme (Outkou Kırlı Ntokme), Yunanistan-Đsrail Yakınlaşmasının Türkiye ve Balkanlara Etkisi, Uluslararası Güvenlik Kongresi Bildiriler Kitabı 8-9 Ekim 2013, Hasret Çomak ve Ayşegül Göklap Kutlu (ed.), Cilt I, Kocaeli Üniversitesi Yayınları, Kocaeli, Üniversitesi, Nisan 2014, s. 155-182. Vahap Taştan, Güney Gaz Koridoru: Yeni Enerji Düzeninde Avrupa Enerji Güvenliği, Rusya, Türkiye ve Güney Kafkasya Üzerine Oyun Teorik Uygulama, EY International Congress on Economics I Europe and Global Economic Rebalancing, October 24-25, 2013, Ankara/Turkey, s. 1-28, http://politikaakademisi.org/guney-gazkoridoru-yeni-enerji-duzeninde-avrupa-enerji-guvenligi-rusya-turkiye-ve-guney-kafkasyauzerine-oyun-teorik-uygulama/, (Erişim: 01.09.2014). Yorgo Kırbaki, Putin: Burgaz-Dedeağaç petrol boru hattıyla çeşitlilik sağlandı, Radikal, 16.03.2007, http://www.radikal.com.tr/haber.php?haberno=215695, (Erişim: 31.08.2014). Αλ. Άγγελος Αθανασόπουλος, Αγωγός TAP: Υπογράφεται την Τετάρτη στην Αθήνα η τριµερής συµφωνία, Το Βήµα, 03.02/2013, http://www.tovima.gr/politics/article/?aid=496397, (Erişim: 15.08.2014). Θεόδωρος Γ. Ρ. Τσακίρης, Η Ενεργειακή ιάσταση της Ελληνικής Εξωτερικής Πολιτικής: Από τη ιπλωµατία των Αγωγών στην Παραγωγή Υδρογονανθράκων, Κείµενο Πολιτικής Νο. 21, ΕΛΙΑΜΕΠ, Αθήνα, Νοέµβριος 2012. Κ. Ν. Σταµπολής, Ι. Χατζιβασιλειάδης, Ι. Μάζης, Κ. Θεοφύλακτος, Ν. Σοφιανός, Α. Ροϊνιώτης, Για Μία Εθνική Ενεργειακή Πολιτική, Κείµενο Εργασίας Νο.18, : ΙΕΝΕ, Αθήνα, 2013. 853

Νεφέλη Τζανετάκου, Ξανά στο προσκήνιο ο αγωγός Μπουργκάς Αλεξανδρούπολη, Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία, Κυριακή 3 Νοεµβρίου 2013, http://www.enet.gr/?i=news.el.article&id=396019, (Erişim: 13.09.2014). Φ. Προέδρου, Η ελληνική πολιτική ενεργειακής ασφάλειας: οι ελληνικές θέσεις στο πλαίσιο της ΕΕ και η δράση για την εξασφάλιση προµηθειών, Κείµενα Εργασίας Νο. 4, ΕΛΙΑΜΕΠ, Αθήνα, 2009. 854