ANKARA ÜNIVERSITESI İ L İ HIYAT FAKÜLTESI YAYINLARI LXXXIV İ BN AL-KALBI PUTLAR K İ TABI ( Kitâb al - Asnâm ) Rosa Klinke Rosenberger'in Almancaya çevirisini Arapça asl ı ile karşıla ştırarak çevirenin giri şi ve notlar ı ile birlikte Türkçeye çeviren Beyza DUŞ ISGEN
ANK ARA UNIVERSITESI ILkRIYAT FAKÜLTESI YAYINLARI LXXXIV İ BN AL-KALBI PUTLAR K İ TABI Beyza DUŞİSGEN Ankara Üniversitesi ilâhiyat Fakültesi Pedagoji Asistan ı (71i7ı4 1.1 e ııı"7\le, 3- ' 1.4
IÇINDEKILER Sayfa Önsöz 5 Kaynaklar ın Listesi 7 Kısaltmalar 11 Giriş 13 Tercüme 23 Notlar 55 Indeks 95 Arapça Metin 1
ÖNSÖZ Hicri II. yüzy ıl Arap aleminin ünlü soybilim, tarih ve hadis bilgini İbn tercûmesini sundu ğumuz "Putlar Kitab ı", Arap putçuluğunun menşei hakk ında olduğu kadar, en eski dini mönasebetler hakk ında da önemli bilgiler ihtiva etmektedir. Dinler Tarihi ve Din Psikolojisi bakımından dikkate de ğer olan bu hacimce küçük fakat muhtevaca zengin eseri dilimize kazand ırmak hizmetini yerine getirmi ş olmakla mutluyum. Tercüme alanındaki bu ilk çal ışmamda yard ımların ı esirgemiyen hocalarıma, arkada şlarıma ve eserin bas ılmas ını sağlayan İlöhiyat Fakültesi Yay ın Komisyonuna te şekkür etmeyi vazife sayar ım. Ankara Nisan 1968 Beyza DeŞtINGEN
KAYNAKLARIN LISTESI 1. 'Abid b. al-abras and 'Âmir b. at-tufayl : : The Divans. Ed. by Ch. L- yall, Leyden 1913. 2. Abli'VAt6thiya. Divan. Mit Kommentar von L. Cheikho. 4. Aufl. Beirut 1927. 3, Abulfeda: Historia anteislamica. Ed. H. O. Fleischer. Lipsiae 1831. 4. Alt, Albrecht: Nachwort über die territorialgeschtliche Bedeutung von Sanherib's Eingriff in Palaestina. Palaestina jahrbuch, 25. Jahrg. (19-29), S. 80 ve dev. Berlin 1930. 5. 'Alkama b. 'Abada al-fahl. Die Gedichte. Hrsg. von A. Socin, Leipzig 1867. 6. Arnold, Fr. Aug.: Chrestomathia Arabica. Halis, Londini, Parisis 1853. 7. Abi1 Bad:- Mairmln b. Qais. Gedichte. Hrsg. v. R. Geyer. London 1928. 8. Beer, Georg: Steinverehrung bei den Israiliten. Schriften d. Strassburger wissenschaftl. Gesellschaft in Heidelberg. Neue Folge. 4. Heft. Berlin u. Leipzig 1921. 9. Beklawi: Commentarius in Coranum, ed. H. O. Fleischer. Lipsiae 1846 48. 10. Biblia Hebraica. Edidit Rud. Kittel. Editio tertia. Stuttgard 1929 1935. 11.Blau, Otto: Arabien im 6. Jahrhundert. Z. D. M. G. Bd. 23, S. 559-592. Leipzig 1869. 12. Breasted, J. H.: Geschichte Aegyptens. Deutsch v. H. Ranke, Heidelberg. Wien 1936. 13. Brockelmann, C.: Semitische Sprachwissenchaft. 2. Auflage. Sammlung Göschen. Berlin u. Leipzig 1916. 7
14. - Geschicte der Arabischen Literatur. I. Bd. Weimar 1898, 2. Bd. Berlin 1902. 15. Brünnow-Fischer: Arabische Chrestomathie. 4. Auflage Berlin 1928. 16. as-sakih. 3. Band Millik 1280. 17. Corani Textus Arabicus. Edidit Gustavus Fluegel. Lipsiae 1893. 18. Caussin de Perceval: Essai sur l'histoire des Arabes. 3 Bde. Paris 1847- '902. 19. Die Diwane der Huddailiten. Hrsg. v. Joseph Hell, Leipzig 1933. 20. Divans of the six ancient Arabic poets. Ed. by W. Ahlwardt. London 1870. 21. Eichrodt, Walther: Theologie des Alten Testaments. Bd. 1, 11, 111. Leipzig 1933, 1935, 1939. 22. Eisfeldt, Otto: Einleitung in das Alte Testament. Tübingen 1934. 23. - Der Gott Bethel. Archiv f. Religionswissenschaftl. Bd. XXVIII, S. 1 ve dev. Leipzig 1930. 24. Enzyklopaedie des Islam. Hrsg. c. M. Th. Houtsma, T. W. Arnold, R. Basset u. R. Hartmann. Leipzig 1913-1934. 25. Fischer, A.: Der Götze Ja0t. Z. D. M. G., Bd. 58, S. 869. Leipzig 1904. - Der Wert der vorhandenen Koran-übersetzungen und Sura III. (Berichte d. Saechs. Akad. d. Wiss., Phil.-hist. KI., 89. Bd. 1937, 2. Heft). 27- Muhammad und Ahmad, die Namen des arabischen Propheten. (Ber. d. Saechs. Akad. d. Wiss., phil.-hist. KI., 1932, 3. Heft, S. 19.) 28. - Pfeile aus Nab:-Holz. Z. D. M. G. Bd. 58, S. 877. Leipzig 1904. 29 Flügel, G.: Concordantiae Corani Arabicae. Leipzig 1875. 30. Fraenkel, Siegmond: Die aramaeischen Fremdwörter im Arabischen. Leiden 1886. 31. Galling, Kurt: Biblisehes Reallexikon. Tübingen 1937. 32. Gaudefroy-Demombynes: Pelerinage a la Mekke. Etude d'histoire religieuse. Paris 1923. 33. Gesenius-Buhl: Hebraeisches und Aramaeisches Handwörtebuch. 17. Aufl. Leipzig 1921. 34. Goldziher, Ignaz: Vorlesungen über den Islam. 2. Aufl. v. Franz Babinger. Heidelberg 1925. 8
35. Grether, Osk.: Name und Wort Gottes im Alten Testament. Z. A. W. Beiheft 64. Giessen 1934. 36. Guthe, Hermann: Bibelatlas. 2. Aufl. Leipzig 1926. 27. al-malcâmât: 3. bask ı Beyrut 1903. 38. Hassân b. Tâbit: Diwan. Ed. by H. Hirschfeld. Leyden-London 1910. 39. Heilige Schrift, die. Die in Zürich kirchlich eingeführte Übersetzung. Zürich 1936. 40. Heitmüller, Wilhelm: Im Namen Jesu. Göttingen 1903. 41. Hempel, Joh.: Die althebraeische Literatur. Potsdam 1937. 42 Hess, J. J.: Von. den Becluinen des Innern Arabiens. Max Niehans, Zürich. 43. Jâqât: Dictionary of Learned Men. Ed. by D. S. Margoliouth. 7 bde. London. 1907-31. 44. - Gtographisches Wörtebuch. Hrsg. v. Wüstenfeld. 6 bde. Leipzig 1866-73. 45. İbn Ishâk: Das Leben Muhammeds. Bearbeitet von İbn Hischâm. Hrsg v. Ferd. Wüstenfed. 2 Bde. Göttingen 1859-60. 46. - Leben Muhammeds. Bearbeitet v. Ibn Hischâm (übersetzt v. Weil). 2 Bde. Stuttgard 1864. 47. Ibn Duraid: Genaologisch-etymologisches Handbuch. Hrsg. v. Wüstenfeld. Göttingen 1854. 48. Ibn Maniâr: Lisân al- 'Arab. 20 bölüm. Bâlâk 1299-1308. 49. Ibn Sa 'd: Kitâb at-tabaqât al-kabir. Hrsg. mit anderen v. E. Sachau. Leiden 1905/40. 50. Koran, der. Deutsche Übertragung v. Max Her ıning. Leopzig 1901. 51. Köhler, Ludwig: Die Offenbarungsformel "Fürchte dicth nicht" im Alten Testamentes. Schw. Th. Z. 1919, Ifve. 52. - Theologie des Alten Testamentes. Tübingen 1936. 53. Krehl, Ludolf: Religion der vorislamisehen Araber. Leipzig 1863. 54. Kurzer Hand-Commentar zum Alten Testament. Hrsg. c. D. Karl Marti. Tübingen, Freiburg u. Leipzig 1897-1904. 55. Lammens, Henry: Le culte des Betyles et les Processions Religieuses chez les Arabes Preislamites. Bulletin de l'institut Francais d'archeologie Orientale. Tome XVII, p. 39 f. Le Caire 1920. 9
56. Lane, E. W.: Arabic-English Lexikon. 8 Bde. London 1863-93. 57. Laila wa-laila: Tausend und eine Nacht. Hrsg. v. M. Habicht u.hl.. Fleischer. 13 Bde. Breslau 1825-43. 58. Leeuw van der, G.: Phaenomenologie der Religion. Tübingen 1933. 59. Löhr, Max: Das Asylwesen im Alten Testament. Schriften der Königsberger Gelehrten Gesellschaft 1930/31, S. 178 f. 60. al-maydâne: Mıtcma'al-Amsal. Kahire 1310. 61. Marmardij, Fr. M. S., O. P.: Les Dieux du Paganisme Arabe, d'apres Ibn al-kalbe. Revue Biblique, Tome XXXV. Paris 1926. 62. al-mutalammis: Gedichte. Bearb. v. K. Vollers. Leipzig 1903. 63. Nöldeke, Th.: Geschichte des Qorâns. 2. Aufl. Bd. I und II bearb. v. Friedr. Schwally. Bd. III. v. G. Bergstraesser u. O. Pretzl. Leipzig 1909-1938. 64. - Robertson Smith's Kinship and Marriage. Z. D. M. G. Bd. 40, S. 148 f. Leipzig 1886. 65. - Wellhausens Reste der arabischen Heidentums. Z. D. M. G. Bd. 41, S. 707 f. Leipzig 1887. 66. Nyberg, H. S.: Bemerkungen zum Buch der Götzenbilder. Zeitschrift "Le Monde Oriental". Jahrgang 1939. S. 346-66. 67. Riehm, Eduard: Handwörterbuch des biblischen Altertums. 2 de. 2. Aufl. Bielefeld u. Leipzig 1893, 1894. 68. Rudolph, W.: Sanherib in Palestina. Palestinajahrbuch, 25. Jahrgang (1029), S. 59 f. Berlin 1930. 69. Smith, W. R.: The Religion of the Semites. Third edition. London 1927. 70. Söderblom, Nathan Einführung in die Religionsgeschichte. Leipzig 1928. 71. at-tabari: Annalen. Ed. mit anderen. von M. J. de Goeje. 13 Bde. Leiden 1879-1896. 72. at-tibreze: Commentary on the Ten Arabic Poems. Ed. by Ch. Lyall. Calcutta 1894. 73. Wellhausen, J.: Reste Arabischen Heidentums. 2. Aufl. Berlin u. Leipzig 1927. 74. Wüstenfeld, F.: Register zu den genaologischen Tabellen. Göttingen 1853. 75. Wright. W.: A Grammar of the Arabic languae. Third Edition by W. R. Smith and M. J. de Goeje. Vol. 1, 11. Cambridge 1896, 1898. 76. az-zahide, Muhammad Murtadcl al-hanafe: Tac al-`areıs. 10 cilt Kahire 1306-07. 10
KISALTMALAR P. K. : Putlar Kitab ı (Le Livre des Idoles), Ahmad Zaki Pa şa' n ın ne şri, 2. bask ı, Kahire 1343/1924. E. d. Isl. : Enzyklopaedie des Islam. Z. D. M. G. : Zeitschrift der Deutschen Morgenlaendischen Gesellschaft. A. R. W. : Archiv für Religionswissenschaft. J. B. L. : Journal of Biblical Literature. R. G. G. : Religion in Geschichte und Gegenwart, 2. Aufl. Z. A. W. : Zeitschrift für die alttestamentliche Wissenschaft. TEVRAT'IN BÖLÜMLERININ ISIMLERI. Ç ıkış, Tekvin, Levililer, Say ılar, Tesniye, Ye şu, Hakimler, I. Samuel II. Samuel, I. K ırallar, II. K ırallar, I. Tarihler, II. Tarihler, Ester, Eyub, Mezmurlar, İşaya, Yeremya, Hezekiel, Ho şea, Amos, Mika, Tsefanya, Malaki, Süleyman ın Meselleri, ( (.) ) Yuvarlak parantezler içinde İbn dil ve tarih yönünden aç ıklamalar ı bulunuyor. Bunlar ın konu ile do ğ- rudan do ğruya ilgisi yoktur. Kö şeli parantezler içinde, Yiikrit'un ilâveleri bulunuyor. bak. P. K. Önsöz, S. 36, 12 ve dev. Çift parantez içinde, Almança çeviriyi yapan yazar ın aç ıklamalar ı bulunuyor. Kuran ı Kerim ayetleri. P. K. kısaltmas ı daima Zaki 1924 baskıs ın ı işaret etmektedir ve onun, ilgili sayfa ve sat ır numaras ın ı vermektedir, parantez içindeki numaralar ise, bizim kitab ımızdaki Ar a p ç a metnin ilgili sayfa ve sat ır numaras ını vermektedir. 11
GIRI Ş Hicretin ikinci ve üçüncü y ılında, Abbasiler ça ğında, Kûfe ve Basra, Irakta, iki me şhur ilim merkeziydi. Üstünlük sava şında olan iki rakib filoloji okulu, burada çat ışıyorlard ı. Fakat, Kitle okulunun daha çok ara ştırmaya meyyal yönü, genellikle teoriye önem veren Basra'n ınki kadar ra ğbet görmüyordu. Sonralar ı Filoloji, Bağdat saray ında, çabucak ilim hüvviyetini kazand ı ve temsilcilerine iyi bir itibar sa ğlad ı. Tıpk ı, Hümanistlerin, Italyan rönesans ımn prens saraylar ından faydaland ıklar ı gibi. İlk Abbasilerin egemenliğinde, ilmi çal ışmalardan kıymetli bir hazine ortaya koyan, 9. ve 10. yüzy ıllarda şahikas ına ula şan ve hatta 13. yüzy ılın Moğol kas ırgas ına kadar mükemmelli ğini koruyan Arap filolojisinin, en verimli ça ğını buluyoruz. Kitâb al-a şnam yazan, Hi şâm b. Muhammed b. as-sâ'ib b. Bi şr al-kal- Kûfe filoloji okulunun en parlak şahsiyetlerindendir. Onun künyesi, Abu' l'munzir'dir. İbn al-kalbi diye tanınmışt ır. İlmini, do ğduğu şehir olan Kûfe'de, eski Arabistan ın temayüz etmi ş bir alimi, ünlü bir hadisçisi olan ve memleketinde en yüksek itibara sahip bulunan, ilk Abbasi halifeleri ça ğında ya şamış olmas ı muhtemel olan babas ı Muhammed b. as-saib b. Bi şr'in yanında elde etti. İbn al-kalbinin babas ı, kendisini ilme vermezden önce, bölgesindeki orduya hizmet etmi ş ve ibn al-a ş'a ş' ın kumandas ında Dayr al-camacim sava şına kat ılmıştı. (82 /701). İbn al-kalin babas ın ın, diğer bilginlerin Halifa b. Ijayyat, Muhammed b. Sa'd, Muhammed b. Abi's-Sari ve Muhammed b. _Habib gibi hadisçilerin okullar ında zengin bilgisini elde etti. Keskin bir zeköya sahipti; yorulmak bilmeyen çal ışmas ı sayesinde, soybilimin ve eski Arabistan tarihinin çe şitli dallar ında kar şıs ına ç ıkılamaz otorite oldu. Onun reyine ekseriya çok uzaklardan bile ba şvuruluyordu. (kar ş. P. K. Önsöz, s. 17, 1. ve dev.) 13
İbn al-kalbe sonra, şöhretini geni ş ölçüde yayaca ğı ve önemli bir ö ğ- retim faaliyeti gösterece ği Bağdata gitti. H. 204 de, bir di ğer rivayete göre H. 206 da vefat etti. (P. K. Önsöz 19 /1). İbn al-kalbe hadislerin rivayetinde çok ihtiyatl ı idi, o kadarki, dikkatli ve güvenilir hadisçi diye me şhur olmu ştu. Bizzat i şitmi ş olmad ıkça hiçbirşey nakletmemi ştir; veya şöyle söylerdi: "Ben bunu bilmiyorum", "Buna dair bir şey i şitmedim" (kar ş. P. K. Önsöz S. 15 /7. ve dev.) Araplar ın pek çok me şhur eserleri İbn al-kalbrden iktibaslarla doludur Meselâ "Kitâb at-tabakat al-kabir" (Hz. Muhammed'in, sahabnin ve hadisçilerin H. 230 y ılına kadar biyografileri) yazar ı İbn Sa'd ve "Ta'rih ar- Rasul va' 1-Muliik" yazar ı at-tabarrnin eserleri. Bu ikisi, kitaplarnia, İbn al-kalbrden pek çok şey alm ışlardır; ayn ı şekilde "al-bayan vat-tabyin (Hitabet Üzerine)" in, "Kitâb al-klayavân (Hayvanlar Kitab ı)" ın ve ba şkalar ı- nın yazar ı Câlııi ve "Muruc az-zahab ve Maâdin al-cavâhir (Alt ın bilimi ve mücevher kaynaklar ı)" yazar ı Al-Mas`âdi ona dayan ırlar. Yakeit ve `Abd al-kâdir b. 'Omar al-bagdadi de İbn al-kalbrden pek çok iktibaslar yapm ışlard ır. (Kar ş. P. K. Önsöz S. 12, 12. ve dev.). Fakat bunlar ın yan ında, hadisçiler aras ında, İbn al-kalbe ve taraftarlar ına kar şı olan ve onlarda, sahih bir hadisin ravilerinden beklenen kalitenin bulunmadığın ı iddia eden bir gurup vard ı Sünniler de ona dü şmanca tav ır tak ınıyorlard ı ; onlar için İbn al-kalbe sadece müteass ıp bir şii idi. As- Sam'âne, ondan bahsederken: "Sa ğlam bir temele dayanmayan haberlerle garaib ve acaibi anlat ır" der. İmam Ahmad b. Hanbel de ona kin besliyor ve şöyle söylüyordu: "Hisâm'dan kim naldediyor? Fakat o sadece gece sohbetleri (samar) ve soybilim (nasab) yazar ıd ır. Ondan birisinin bir şey nakledeceği akl ıma gelmezdi." (P. K. Önsöz S. 14 /10 ve dev.) İbn al-kalbrnin hadislerinin güvenilmez oldu ğunu iddia eden daha ba şkalar ı da vard ı. Bilhassa taassup yönünden olan bu hücumlara ra ğmen gerçek şudur ki, İbn al-kalbe, kendi ifadesinden de anla şıldığı gibi ço ğunlukça dikkatli bir hadisçi say ılmaktad ır: "Hadiste isnad, giyimde, kuma ştı' damgas ı gibidir" derdi. (P. K. Önsöz S. 10, 9) Fakat şu var ki, ibn al-kalbrye dayanan ifadelerde, zaman zaman ortaya ç ıkan ayk ırıl ıklar nas ıl izah edilecek? Wellhausen'e göre böylesi ayk ırd ıklar (Beste S. 12), "sadakati, yüksek faziletiyle ölçüleri bir arap hadisçisinin kitab ında eksik olmaz. Bu sözle, İbn al-kalbe, bamba şka bir güvenilirlikle temayüz etmi ştir, demek istenmiyor; fakat sadece, tenakuzlar onu ele vermekten çok tavsiye ediyorlar, demek isteniyor. Babas ı, yalanc ı sayıl ıyor (Agard, 9, 19, 28; 19, 58, 22; 86, 2); unutulmamal ıdır ki, bu çe şit hüküm- 14
ler hemen daima tarafgirdir; yalanc ılık, bilhassa soybilimde ve Yemen hakkındaki haberlerde olagand ır ve Kidtb al-aganideki isnadlar, k ısmen, Kalbr lere dü şmanl ıkla atfedilen bir kitapla ilgilidir (9, 16, 18 ss.). Halife II. Yabir şiirinde o, en büyük soybilim otoritesi olarak amhyor (Agâni 1, 16, 18) O ğul, kaynak göstermekte çok gayretlidir ve e şyan ın ve zaman ın özelliğine göre hüküm verme ğe yard ım eden bütün iddialar ı kullan ır, Dinler Tarihi ile ilgili beyanlar ında ise daima, en iyi Arap tarihçisi İbn 14.14 ile birle şir. Onun ilmibilgisi islâm ufkunu a şmıştır. Arkada şı Viilcicti, onun, fevkalâde ma,s.ttlib bilgisi ve Arap kabilelerinin birbirleri için anlatt ıklar ı hicivli hikâyelere vuktifu sayesinde, Halife Mehdinin yan ında, nas ıl itibar ve servete ula şt ığını anlat ır. (Tab. 3, 528) Putlar Kitabrnın ekinde (Zaki bask ısı), S. 67 ve dev. İbn al-kalbrnin telifi olan ve İbn an-nadim'in, hepsini Kitab al-fihrist'inde (S. 96, 98) zikretti ği 141 eser gösterilmi ştir. Ayn ı şekilde hepsi, İbn al-kalbrnin A ş -şafadrnin Kitab al-vafi brla-vafayât (Biyografik lügat) ındaki (Mıs ır Devlet Kütüphanesi, şifre 124 m ta'rih) bir biyografisinde geçmektedir. Bunlar, Araplar ın islâmdan önceki tarihinden, onlar ın zaferlerinden, muharebe günlerinden, soylar ından, diri diri gömülen k ızlardan, islâm ın en eski ve eski ça ğından, ülkelerden, şiirden ve şairlerden, hadislerden ve gece sohbetlerinden (samar) v.s. bahseder. Nyberg'in aç ıklad ığı gibi o zaman ın adetince, İbn al-kabrnin yaz ılar ı, çoğunlukla, küçük ders kitaplar ı ve öğrencilerine belli konularda verdi ği derslerin notlarmdan ibarettiler. "Birkaç yaz ı daha geni ş muhteviyatl ı olabilir; fakat muhakkakki bunlar, hemen sonra moda oldu ğu gibi, geni ş hacimli kitaplar de ğildiler. Bunlar, edebi yanlar ı pek olmad ığından, kısa zamanda kaybolup gittiler. Fakat ihtiva ettikleri materyaller, bol bol kullan ıldı, bu bakımdan zann ım ızca İbn al-kalbi, ismi s ık an ılmasa da, Islam literatüründe ya şamaya devam ediyor. (Nyberg S. 349) Mıs ırlı bilgin Ahmet Zaki Pa şa, durmadan, İstanbul, M ıs ır ve Avrupa kütüphanelerinde, İbn al-kalbrnin, elde bulunan yaz ılar ını ar ıyordu. Fakat o sadece, Camharat an-nasab (Neseb Mecmuas ı Kolleksiyonu) kitab ının bir k ısmı ile formaca küçük, fakat bilgice zengin iki kitap bulabildi: Birincisi, Kitab Ansab al-nail (At soylar ı kitab ı), ikincisi Kitab al-a şnâm. Camharat an-nasab kitab ı ün kazand ı ve İbn al-kalbrnin ismini ebedile ştirdi; bütün neseh ara şt ır ıc ılar ı ona dayan ırlar. Fakat kitap bütünüyle mahfuz görünmüyor. (kar ş. elde edilen k ıs ımlar ı için, P. K. Önsöz S. 20 ve dev. ve Brockelmann, G. A. L., I, Suppl. Band, S. 211 ve dev.) Kitab al-ansab al-ijayrde bulunanlar, İbn al-arâbrnin aynı elyazmasında bulunan ayn ı konudaki eseriyle birlikte Les livres des chevaux V011. G. 15
Levi della Vida, Leiden 1928 ba şlığı alt ında ne şredildi. Kitap, eski Araplar ın Cahiliye ça ğının, (tek tük de Islam ça ğın ın) en me şhur atlar ından bahseder. İbn al-kabrnin, Ahmet Zaki Pa şa'n ın ara şt ırmalar ı sayesinde bulunan üçüncü Yazma eseri, Kitab al-asnâm "Putlar Kitab ı"dır, bize Arap Cahiliye ça ğında ıı bilgi verir. Cahiliye Ça ğı, yani Arap putçulu ğu, yabanc ı tesirlere, bilhassa Güney Arabistan tesirlerine dayanan y ıld ızlara tapman ın, ve ayn ı zamanda kahramanlara tapman ı n her çe şit izlerini ta şır. Fakat onda en çok,ilahlara ve cinlere sayg ı ile birlikte genel bir ta ş a veya a ğ a ca t apma göze çarpar. Kahramanlara ve atalara tapmay ı, Pullar Kitabı s. 51, 10. ve dev. (32,17 ve dev.) da buluyoruz. (kar ş. Tevrat, Süleyman'm Meselleri 14, 13 ve. dev.) Putlar Kitabı 'nda Ta şlara tapmaya, Kabenin Karata ş' Irlacaru'l- Asvad ile kahramanlara tapma olarak da niteliyebilece ğimiz Isâf ve Nâ'ila P. K. S. 9; 29 (7,18; ve dev. 19,5), ve dev. Zu'l-ljalasa P. K. s. 34 ve dev.. (23 ve dev.); Sa'd P. K. s. 36 (24); al-lât P. K. s. 16. ve dev. (11); al-fals P. K. S. 59 ve dev. girerler. Kar ş. Krehl, s. 69 ve dev. ve İbn Tyayna (Baya ııi I, 493, 12 ve dev.) ile P. K. s. 25-26 ve dev. (16,17 ve dev.). Putlar Kitab ı'ncla A ğaca tapma- ya da al-tzza misaldir; P. K. S. 25 ve dev. (16, 17 ve dev). Hristiyanl ık, Cahiliye Araplar ı aras ında, bilhassa yar ımadan ın kuzeyinde oldukça geni ş yayılma alan ı bulmu ştu. Yahudiler de as ıl Arabistanda oturuyorlard ı, mesela Medine bölgesinde ve Yemende. (kar ş. Wellhausen, Ek, s. 290 ve dev.) Islam Arabistan içindeki zafer zincirine ba şladığı zaman, ilk itina etti ği şey, putlara tapman ın bütün izlerini kökünden silmekti. Bu yüzden Islam ın ilk ça ğında müslüman bilginler, herhalde, halk aras ında, fırsat buldukça, alışık olduklar ı putlara tapmaya dönü şler belirdiğinden, Cahiliye Ça ğı ile me şguliyetten çekindiler. Ancak yeni iman temelini sa ğlamla ştırdıktan ve putlara tapma diye bir şeye dönü ş korkusu kalmad ıktan sonra, Arap Putçuluğunu tetkike cesaret edildi. Nyberg, haklı olarak, m.a ğlubedilmiş, bilhassa alçalt ılmış bir dinin, muzafferlerin ilk nesli taraf ından seve seve ve kasden unutturulmaya çal ışılacağına ve bununla ilgili rivayetlerin silinece ğine dikkati çekiyor. Tevrat'ta da görüldüğü gibi peygamberlerce sava şılan ve ezilen dinlerin hepsi tamamiyle söndüler ve daha sonraki Yahudilik, onlarla ilgili her gelene ği unuttu. "Belki İslamda da böyle olacakt ı" diye yaz ıyor Nyberg, "e ğer, daha E- 16
meviler ça ğında bol bol fışkıran Bedevi romanti ği, eski Bedevi ya şayışına ait hat ıranın canl ı tutulmas ına kuvvetle yard ım etmemi ş olsayd ı". Muhakkak ki, eski Bedevi şiirinde ve eski Bedevi efsanelerinde putçulu ğun direkt izleri, hayret edilecek derecede az ve zay ıft ılar; fakat herhalde izler daima vard ı ve Arabistanda, hala ya şamakta olan kabilelerin mahalli gelenekleri, baz ı eski alışkanl ıklar ı ve eski ayinlerin ta şla şmış kalınt ılarını muhafaza ediyorlard ı. Bütün bunlar hadisçiler ve filologlar taraf ından gayretle topland ı, manaland ır ıldı ve böyleçe Arap Putçulu ğunun ara şt ır ılmas ı, önce filolog ve tefsirciler çal ışmas ı olarak do ğmu ş oldu. (Nyberg s. 348) Ba şka sebepler de yeni dinin, önceki anlay ış ve görü şlere ait hat ıraları geri itmesini ve reddetmesini kolayla ştırdı. Krehl, tahrik edici taassuptan başka, yaz ılı notlar ın teferruatl ı olmayışın ın da bu gayrete yard ım etmiş olduğuna dikkati çekiyor. Elbette o zamana kadarki görü şlerin bast ırilışının da bir s ınırı vardı. "Mesela" bilimine çok de ğer verilen soy kay ıtlarına dokunulmuyordu; içlerindeki eski çok tanr ılı dini hat ırlatan i şaretler de herhalde anlams ız ve zarars ız telâkki edilmi ş olmal ıydı, aksi halde onlarmda yokedilmesi zorunlu say ılırd ı. Bununla birlikte bu soybilim listeleri, bizim ilmimiz için, en az ından taur ıların isimleri ve onlara tapman ın yayılışı hakkında, en önemli kaynaklardan biridir. Burdan ba şka Araplar ın, şu veya bu ilahi varl ığa sayg ı ile ilgili olan, sayg ıyı ifade eden ve özellikle sayg ıyı bunlardan birisine hasreden isimleri takma al ışkanlıklar ı vard ı, mesela 'Abd al-' Uzzi1=` Uzza ilithesinin kölesi...bu yolla, put isimlerinin pek çoklar ı ve onlar sayesinde zay ıf da olsa, ibadet edildikleri bölgelere ait bir bilgi hat ırt ırlarda kal ıyordu". (Krehl S. 2). Böylece Arap Putçulu ğunun ara ştırdmas ında canl ı bir gayret uyan ı- yordu. Büyük tarihi eser al-magazi ve' s-siyar (Peygamberin Sava şları ve Biyografisi) in yazar ı 151 /768 yılında Abbasilerin II. halifesi al-manşurun kendisini davet etti ği Bağdatta ölen Muhammed İbn İshak, Cahiliye Çağı ile, Arap putçulu ğu ile uğra şanlar ın ve ondan kalan izleri arayanlar ın ilki idi. Onun orijinal eseri kaybolmu ş görünüyor. Fakat `Abd al-malik İbn Hişam (takriben 218 /833) Sira'sme onun büyük bir k ısmını kelime kelime aktarmışt ı, onun içinde putlara ibadetle ilgili olarak okunacak baz ı şeyler vardır. (bak: Wüstenfeld bask ısı). As-Suhayli al-andulusi (öl. 581 H.) ve Abu Zarr (öl. 770 H.) İbn Sira'sine yazd ıklar ı tefsirlerinde [as- Suhayli: ar-ravi al-unuf (Kahirede çok kereler bas ılmışt ır); Abu Zarr: Sarh as-sira (ed. P. Brönnle, Kahire 1329)1, şurada burada ilmi yaz ılardan da ğın ık olarak bulup ç ıkard ıklar ı, putlara tapma ile ilgili her çe şit teferruat ı naklettiler. 17
Fakat, İbn İsbals'tan yakla şık olarak yar ım as ır sonra ölen İbn bi, Kitab al-aşneim "Putlar Kitab ı" eseri ile Putçulu ğa özel bir çal ışma ay ı- ranlar ın ilki oldu. Konu ile ilgili daha sonraki yaz ılar, kaybolmu ştur. Sadece İbn an-nadim'in "Kitâb al-fihrist"inde (H. 327 de yaz ılmışt ır), Yâkiit'un "Mu'cam al-udaba"sında (öl. 626 H.) v.s. bunlar ın isimlerini buluyoruz. Mesela, bir Iranl ı olan Fuiayl b. Marvân, bir Kitab al-a şnam yazd ı ; İbn an-nadim onu Kitâb al-fihrist'inde ve Wilsât, Mu'cam al- Udabâ's ında an ıyor. Al-Cal, ıi da (255 H.) bir Kitab al-a şnâm yazd ı. O, bu eserini "Kitâb al-ljayavân"ın önsözünde an ıyor ve ad-damiri "Hayat al-hayadin" ında (Hayvanlar ın Hayatı) bu yaz ıdan bölümler naklediyor. Bundan ba şka Filozof Abâ, Zayd al- Balla (340 H.) bir eser yazd ı : ar-radd `alâ Abadâti'l-A.şnâm (Putlara Tapanlar ı Tekzib (kar ş. İbn an-nadim, Kitâb al-fihrist S. 125 ve Ytildıt, Mu' cam al-udabâ V, S. 112). Al-Azrakrnin (öl. takriben. H. 244) "Mekke Tarihi" nde de Arap putçulu ğunun bir tasviri var ve nihayet Peygamberin bütün biyografilerinde bu konudan bahsolunur. (kar ş. P. K. Önsöz s. 23 ve dev.) İbn al-kalbi'nin-kitab al-a şnâm'ı güzel bir şans eseri olarak 12. yüzy ıla kadar ( İbn al-cavaliki H. 539, M. 1144 /45 de öldü) filoloji okullar ında kesintisiz okutuldu ve korundu; ayn ı zamanda ona çok say ıda şerhler eklendi. Kitab Islam filologlar ın ın gösterdikleri bütün itinaya ra ğmen, yine de bir süre sonra ortadan kayboldu. Fakat YaKit'un eline (öl. H. 626/M. 1229), İbn elyazmas ı olan bir Putlar Kitab ı nüshas ı geçti (bak, biyografisi P. K. Ek, S. 89). O, eserin çok büyük bir k ısm ını (tahminen üçte ikisini) Mu'cam al-buldân'ına (Co ğrafya lügat ı) ald ı, ve eserinin düzenine uygun olarak, dal ı isimlerine göre bölümlendirdi. Aynı nüsha veya bir ba şka nüsha da `Abd b. `Omar al-bağdadrnin (öl. H. 1093) eline geçmi ş olmal ı, çünkü o, Ijizânat al-adab kitab ına, kaynak göstererek ondan pek çok aktarma yapm ışt ır, fakat yazmas ına ait tafsilât vermemi ştir, 1, 92. 111, 210. 242-246. Daha sonra Irak' ın ünlü bilgini Mahnıiid şükri (öl. H. 1342 1924), Bulâğ al-arab fi Ahvâl al-`arab 11, 216-229 eserine, İbn al-kalbrnin Putlar Kitab ından kısımlar ald ı. Zaki Paşa (P. K. Önsöz S. 25, 1 ve dev.), bunlar ın, al-bağdâdrnin Hızânat al-adab'inden istinsah edilmi ş olduğu görü şünde hakhd ır. Yaldit'un ve al-bağdadrnin kulland ıklar ı el yazmas ı veya el yazmalar ı, kay ıplara kar ışmıştır. Kitâb al-a şnam'dan bölümler, Zaki Paşa'n ın gözden kaç ırdığı, İbn al- Cavzrnin (öl. 597/1200) eserlerinde de vard ır: Nakd al-`1im va'1-`ulamâ veya Tallois Iblis (Mıs ır, as-sa`âda Matb. 1340), S. 56-63 (kar ş. Brockelmann, G. 18
A. L. Supp. Bd. I, S. 212). Ben eseri göremedim, fakat, Geheimrat Fischer bey bana, bu bölümlerin mühim bir de ğeri olmadığını ve bütün bask ının k ısmen hatal ı olduğunu bildirdi. Kitab ın İbn al-cavzrnin kulland ığı nüshas ı aynen Zaki Pa şa'nın el yazmas ındaki hadisçiler zincirine dayan ır, yani İbn al-kalbrtlen geriye doğru Abd al-cabbar aş-şayrafrye kadar (bak. a şağıya) Metin, `Abd al-cabbar aş- Şayrafrden ona `Abd al-vahltab b. al-mubarak yoluyla ulaşmışt ır (bak. Talbis Iblis) S. 56 ve dev. İşte 20. yüzy ılın başlar ında Ahmad Zaki Pa şa, İbn al-kalbrnin Putlar Kitab ının, hala mevcut olan ve merakl ı kitap kolleksiyoncusu Şeyh Tahir al-caztriri (öl. 1338 /1920),nin elinde bulunan yegane yazmas ına rastlay ıp, onu sat ın alarak elde etti ğinde yukarda geçti ği gibi pek çok sevinmişti. Kahirede Zaki Kütüphanesinin k ıymetli bir parças ın ı te şkil eden bu yazmaya göre, Zaki nüshas ı baskısı yap ıldı (2. bask ı Kahire 1343/1924) ve ayn ı zamanda orijinalinin iki sahife t ıpkıbasımı da eklendi (bak: P. K. Önsözün sonu s. 41 ve 43). Putlar Kitab ı bize bizzat Ibn al-kalbrye kadar ç ıkan bir raviler zinciri ile ulaşıyor [bak: P. K. S. 5 (3), Nyberg S. 351 ve dev ). Putlar Kitab ının metnini, İbn al-kalbrnin yanında, H. 201 de bizzat tahsil eden ilk ki şi, Abil7 l-hasan 'Ali b. aş-şabbah b. al-furat al-keitib'tir; o bunu Abil al-hasan b. Ulayl al-anazrye nakletmi ştir, raviler zinciri, metni, 463. olarak Muhammed b. Ahmad b. al-muslima'n ın rivayetiyle alan Abu'l-Ifusayn al-mubarak b. `Abd al-cabbar b. Ahmad aş-şayrafrye kadar devam eder. Bayiler zinciri daha sonra H. 499 y ılına kadar uzan ır; kar ş. P. K. S. 64, 3 (40,3). Putlar Kitab ı H. 494 ün Muharrem ay ında bir defa yüksek sesle okundu. (İbn aş-şayrafrnin önünde, karş. P. K. Önsöz S. 32, 6 ve dev.). Okuyan, Muhammed b. Na şir Atari-Fail idi; İbn al-cevilliki ile ile Muhammed b. al-husayn al-iskaf da dinleyiciydiler. İbn al-cevalilci, Muhammed b. at-'abbas b. al- Furtit'm defterinden, Putlar Kitab ı metninin bir suretini ç ıkardı; kendisi, tarih vermiyor, fakat herhalde bu i ş, 529 y ılından önce olmu ştur. Bu ilk suretten Ibn al-cevalilti, H. 529 da ikinci bir suret daha ç ıkard ı; kar ş. P. K. S. 64, 5 (40, 5). Ytildit, Mu' cam al-buldiin'ında, İbn al-cevalildnın ilk suretini kulland ı (karş. Yâkût 111, 911, 19). İbn al-ceveililernin ikinci sureti Zaki Kütüphanesinin elyazmasmın bu ikinci suretten fevkalade bir itina ile ç ıkar ılmış olan nümunesidir. kar ş. P. K. S. 63, 8. ve dev.; 64, 2, 7 ve dev. (39,8; 40, 2, 7). Bizim Putlar Kitab ı asl ında şöyle ba şlamahyd ı : İbn Cevillilci diyordu ki: "Şeyh Abirl-Ilusayn al-mubarak b. 'Abd al-cabbar b. Ahmad as- Şayrafi, bize anlat ıyordu. Şeyh Abirl- Fail Muhammad b. Nâşir b. Multammad b. 19
kendisine okuyor, ben de Muhammed b. al-husayn al-iskâf ile birlikte 494 ün Muharreminde dinliyordum." Metni, İbn aş -şayrafi'den naklen alan ve P. K. S. 5, 1 (5, 1) de "bize bildirdi" diyen ki şi, Mavhâb b. al-cevâliki'dir. (bak P. K. Önsöz S. 28, 5 ve P. K. S. 5, not 1). Esasen Yâkât'un "Coğrafya Lügat ı"ndaki İbn al-kalbi'den özetlemelerini Wellhausen'in mükemmel eseri olan (Beste der Arabischen Heidentums) "Arap Putçulu ğunun Kal ınt ılar ı"run ilk mısmına borçluyuz. (2. bask ı 1897 Berlin) Pullar Kitaldnın tertibi, elbette, eksiksiz olan orijinalinin bulunmas ından sonra, do ğru olarak gözden geçirilebilirdi. Kitap iki bölüme ayr ıl ıyor, 5 (5). sayfada, eserin ravilerinin zinciri ile ba şlıyor. 6,5 (5, 13). sayfada, putlara tapmanın doğu şu ile ilgili bir giri ş var; sonra birer birer putlar anlat ılıyor. Arap putlar ının bu ıst ılahlar dizisi gerçekten canl ı tasvir edilmi ştir ve eski Arap şairlerinin m ısralar ı ile Kur'an ayetlerine dayand ır ılmıştır. 47,5 (30, 7). sayfada, Putlar Kitab ının ikinci k ısm ında, konunun yeni bir sunulu şu bulunuyor. 5 (5). sayfan ın uzun raviler zinciri, burada sadece, İbn `Ulayl al-`21nazi (al-cavhari'ye rivayet eden) ve b. a ş -Şabbah'tan ibaret. Bu k ısa raviler zinciri, birinci k ısımda geçen putlar hakk ında yeni rivayetler getiren daha küçük bölümleri içine al ıyor. Bu ikinci bölümde S. 50 ve devam ında (32, 3 ve. dev.). putatap ıc ılığın doğu şu, birinci k ıs ımda S. 6 (5,13 ve dev.) oldu ğundan tamamen ba şka bir şekilde sunulmu ştur (Eserin iki k ıs ıml ılığı hakk ında kar ş. Nyberg S. 353 ve dev.) Putlar Kitab ının 33,9 ve 10 (22, 3-4). sayfalar ında, sanam ve vaşan' ın, 53, 11 ve 12 (33, 20-21). sayfalardakinden bamba şka şekilde bir aç ıklamas ı bulunuyor. Böylece İbn al-kalbi, konusunu ça ğın ın adetine uyarak tamamen sistematik bir şekilde sunmaya dikkat etmi ş tir. Kitaba, Zaldnin yazmas ına göre 63. sayfada, al-ya'bâb ve Bâcar isimli iki putu daha sokan bir ilâve yap ılmış. Daha sonraki bir ilâvede (P. K. S. 107 ve dev.) Zaki Paşa, ba şka arapça eserlerde geçen putlar ı ve tap ınaklar ı sayıyıor. Kitab ın her iki k ısmında da putçulu ğun ba şlang ıc ı hakk ında birbirinden farkl ı olan iki rivayet, ' Amr b. Luhayy'm Putçulu ğu Arabistana soktu ğu meselesinde birle şmişlerdir; bak: P. K. S. 8, 17,6 ve dev.); 13, 6 ve dev. (9, 18)- S. 54, 6 ve dev. (34. 6); 58, 5 ve dev. (36, 16 ve dev.) 20
Krehl'de, S. 27 ve dev. eskiça ğlar ın tarihini sadece sathi ve özet olarak anlatan Arap yazarlar ının, garip bir şekilde, `Amr b. L ıdıayy' ın, İbrahim'in eski dinini (yani Bir Allaha tap ışı), putçulu ğu Arabistana sokmak suretiyle de ğiştirmi ş olduğunda birle ştiklerini yaz ıyor (kar ş : Abulfeda, Histor. ante islam. S.136; Hamza İsfaheini I, S. 142; İbn Durayd S. 276; Şahrastâni S. 430; İbn Haiti/din Nr. 557). Amr b. Luttayy' ın sebep olduğu bu Bir Allaha tap ışın değiştirilmesini Hamza İsfehani, o kadar önemli ve tesirli say ıyor ki, onun vukubulduğu yılı, Araplar ın islâmdan öncesi tarihlerinin dönüm noktas ı sayıyor. Amr b. Luhayy', Hz. Peygamberin bir sözünden ötürü [Krehl, bu sözü tahmin ediyor: "`Amr b. Lultayy'l cehennemde, barsaklarm ı cehennem alevinde sürür gördüm"; bak. İbn Histim 50, 18, 51, 4, 442, 13 ve P. K. S. 58, 6 (37, 4)] puta tapanlar ın örne ği sayıl ıyor ve böylece, Arabistana putyap ıcılığının girmesine sebep olan ki şi de o oluyor. Putlar Kitabı, en eski dini münasebetleri aç ığa ç ıkar ıyor. Eski ibadet şekilleri hakk ında çe şit çe şit efsaneler ve rivayetler sunuyor. Eski Arap şiirinden mısralar çok esasl ı bir şekilde bütünü destekliyorlar ve dinin bu basamağının Arap Putçulu ğunun pek çok eski, karakteristik şekiller gösteren ilkel adetlerinden bir tabloyu önümüze seriyorlar. Pullar Kitabı'mn tercümesi, sadece arabistler için de ğil bilhassa arapçayı hiç okuyamayan veya ancak güçlükle okuyabilen dinler tarihçileri için de (onlar için notlar k ısmı da çok önemlidir) ilgi çekici olacakt ır. Kitap, önce eksiksiz bir tercümeye vesile olmaktad ır, sonra onun yard ımıyla Wellhausen' in "Reste der arabischen Heidentums" kitab ındaki tercümeler de düzeltilebilecektir, çünkü kitap, Wellhausen'in dayanmakla yetinmi ş olduğu, Yii- Idıt'un, birçok yerlerinde memnuniyet verici olmayan Wüstenfeld baskısmın metninden daha isabetli müteaddit bölümler getiriyor. Daha çok Kitab al- A şnâmdaki mısralarla me şgul olan Fr. M. M. S. Marmarci, nin değerli makalesi de "O. P., Les dieux du paganisme arabe (Revue biblique XXXV, 1926)", kitab ımız ın tercümesini lüzumsuz k ılmaz. İbn al-kalbi'nin Putlar Kitab ı, dinler tarihi bakımmdan çok de ğerlidir; Nyberg hakl ı olarak, S. 366, onun, "din de ğişimi probleminde çok önemli yeri oldu ğuna" i şaret ediyor. Kitab, Arap Putçulu ğu hakkında yegane eski Arap monografisidir ve onun güzel bir tablosunu gözümüzün önünde canland ır ıyor. R. Klinge-Rosenberger 21
TERCÜME İbn al-kalbi PUTLAR K İTABI2