LASTİK EBATLARI VE TABAN DESEN ÖZELLİKLERİ

1.Uluslararası 5.Ulusal Meslek Yüksekokulları Sempozyumu 27-29 Mayıs 2009 Selçuk Üniversitesi Kadınhanı Faik İçil Meslek Yüksekokulu, KONYA LASTİK EBATLARI VE TABAN DESEN ÖZELLİKLERİ TIRE DIMENSIONS AND TREAD PATTERN PROPERTIES Kayhan KOCA 1 İbrahim SERTÇELİK 2 Metin BAYRAK 3 ABSTRACT There are alot of factors to be taken into account in tire selection. The signs and letters on tires give important information about tire dimensions and construction. The letters give; section width, series, rim diameter, structure, production date, etc. information to the consumer. As a result of development of automotive technology, the power of vehicles have increased and quality of roads has become much beter those developments led to dificulties in the control of vehicles (wet grip, snow, mud etc.). Based on these facts development of tread pettern design has become a must and tread types for directional,snow,winter tires which are based on tread pattern were introduced. The aim of this study is to inform our students and consumers, for them to give the right decision in tire selection. These factors for right tire selection were given in this study. Key words: tire, dimension, tread pattern, tire selection ÖZET Araç lastiğinde dikkat edilmesi gereken birçok faktör vardır. Lastik üzerinde bulunan işaret ve yazıların anlamı o lastiğin ebat ve konstrüksiyon bilgilerini vermesi açısından önemlidir. Bu yazılar lastiğin; kesit genişliğini, serisini, jant çapını, yapısını, hangi tarihte yapıldığını vs. tüketiciye bildirmektedir. Teknolojinin gelişmesiyle araç güçlerinin artması ve yolların kalitesinin yükselmesi ile araç kontrolü zorlaşmaktadır. Zorlu şartları (ıslak zemin, kuru zemin, kar, çamur vs.) yenme amacıyla lastik tabanında bu şartları iyileştirme amacıyla desen tasarımları zorunluluk haline gelmiş ve bunun sonucu standart, directional (yönsel) kar, kış vs. gibi desene bağlı olan lastik tipleri ortaya çıkmıştır. Bu çalışmanın yapılması amacı tüketicileri ve konu hakkında bilgisi olmayan kişileri bilgilendirerek lastik satıcılarının inisiyatifine kendilerini bırakmadan doğru lastik seçimi konusunda karar verebilmelerini sağlamaktır. 1 Öğr. Gör.,Koü. Köseköy Mes.Yük.Okulu kkoca@kocaeli.edu.tr 2 Yard. Doç.Dr.,Koü. Köseköy Mes.Yük.Okulu isert@kocaeli.edu.tr 3 Yard.Doç.Dr. Koü.Köseköy Mes.Yük.Okulu mbayrak@kocaeli.edu.tr

Doğru lastik seçimindeki faktörler bu çalışmada özet olarak verilmeye çalışılmıştır. Anahtar kelimeler: araç lastiği, ebat, taban deseni, lastik seçimi 1. GİRİŞ Bu çalışmada lastik seçiminde ve kullanımında hangi faktörlere dikkat edilmesi gerektiği lastik ürünleri yazı ve işaretlerin anlamı ve lastik tipleri hakkında genel bir bilginin verilmesi amaçlanmıştır. Lastik ebad ve desenleri sınıflandırılarak, kullanım alanları ve özellikleri incelenmiştir. 2.ARAÇ LASTİĞİ VE ÇEŞİTLERİ Lastik kauçuk kord bezi ve çelik teller ile kimyasal maddelerin birleşmesinden oluşan ve aracın yer ile temasını sağlayan önemli bir parçasıdır. Bileşenleri ve çeşitleri kısaca açıklanacaktır. Lastikler Radyal ve Konvansiyonel çeşitleri olarak iki gruba ayrılmasına karşın, radyal lastik kullanım alanı daha geniş olduğundan radyal lastikler incelenmiştir. 2.1. Radyal lastikler Şekil 1. Radyal Lastik Kesiti

Radyal Lastikler değişen ve gelişen otomotiv sektörünün gereksinimlerini karşılamak amacıyla geliştirilen bir yapıdır. Bu lastiklerde gövde yapısı üstün özellikli rayon, naylon, polyester gibi tekstil esaslı kordların lastiğin dönüş yönüne 90 derecelik acı yapacak şekilde yerleştirilmeleri sonucu oluşan karkasın üzerine taban, merkez çizgisine paralel tekstil esaslı kordlardan oluşan kuşaklar ile belirli açıda çelik kord kuşak katlarının tatbik edilmesi sonucu oluşan yapıdır. Aynı zamanda radyal yapı sadece tekstil esaslı ve lastiğin dönüş yönüne sıfır derece ve belli açıdaki kordlardan oluşan kuşakların tatbik edilmesiyle de oluşabilir. Ölçü tanımında R harfi ile belirtilir. 2.2.Lastik bileşenleri Taban Omuz Omuz Dolgusu Tekstil Karkas Çelik Kuşaklar 0 Tekstil Kuşak Yanak Topuk Dolgusu Topuk Çemberi Topuk Şekil 2. Lastik Bileşenleri 2.2.1. Astar Lastikte hava geçirgenliğini önlemek üzere kauçuk karışımında yapılır iç lastik görevini görür. 2.2.2. Yanak Lastiğin çevresi boyunca kalan sırt ve topuk bölgesinde kalan yolla temas etmeyen kısmıdır. Gövdeyi sürtmelere karşı koruyarak lastiğe esneklik verir.

2.2.3. Topuk Lastiğin janta temas eden bölgesinde bulunan lastik bileşenlerinin tümüne topuk denir. Topuk telleri,topuk dolgusu,jant yastığı topuk bileşenleridir. 2.2.4. Sırt Lastiğin yerle temas ettiği kısmını oluşturur sırt lastikte deseni üzerinde bulunan kısım oluş başlıca görevi üstün çekiş ve manevra yeteneğini lastiğe kazandırmasıdır. 2.2.5. Kuşak Gövde ile sırt arasında lastiği çevresel olarak sararak yapıyı güçlendirir darbelere karşı koyar. 3. TEMEL LASTİK KAVRAMLARI 3.1. Kesit Yüksekliği Uygun standartlarda bir lastiğin dıştan dışa yanaklar arasında kalan en geniş mesafedir. 3.2. Kesit genişliği Şişirilmiş lastik sırtının orta noktasından janta oturan topuk ucuna kadar olan dikey mesafedir. İlgili standartlarda uygun janta takılmış ve hava ile şişirilmiş bir lastiğin dıştan dışa yanaklar arasında kalan en geniş mesafedir. Lastik üzerinden ölçerek bulunan Kesit genişliğinin yanı sıra birde nominal kesit genişliği vardır. Bu söz konusu lastiğin ebadını ilk rakamının; gösterdiği (inç) veya (mm) cinsinden olan minimal değerdir. Norminal kesit genişliği, şişirilmiş lastiğin kesit genişliğinden farklı olabilir. 3.3. Kesit oranı (seri) Kesit yüksekliğinin kesit genişliğine olan yüzde olarak oranıdır. Kesit oranı azaldıkça yanak yüksekliği azalır. (Şekil3.) 3.4.Yük indeksi Lastik üreticisi tarafından tespit edilen kullanım koşullarında hız sembolü ile belirtilen hızla lastiğin taşıya bileceği azami yük miktarını gösteren sayısal koddur

Şekil 3. Kesit Oranı. 3.5. Hız sembolü Araç lastiğin taşıyacağı maksimum yükle dayanabileceği en yüksek hız limitini belirtir (Şekil 4 ). Şekil 4. Hız sembolleri ve limitleri

4. LASTİK YANAK YAZI VE İŞARETLERİ PİRELLİ P 185/60 R14 82 V P6000 TUBELESS PİRELLİ= Üretici firma (P) = Binek otomobil lastiği P6000 = Lastik desen kodu 185 = Kesit genişliği (mm) 60 = Kesit oranı (seri) R = Radyal yapı 14 = Jant çapı (inç) 82 = Yük indeksi (475kg/lastik) V = Hız sembolü (max 240 km/saat) 5.LASTİK TABAN DESEN ÖZELLİKLERİ Teknolojinin gelişmesiyle araçların güçleri dolayısıyla hızları artmış, buna paralel olarak yollar zamanla iyileşmiştir. Bu şartlar altında araçların özellikle ıslak zeminlerde, kış koşullarında (kar, çamur vs.) kontrolü zorlaştığından, bu şartlar lastiklerde desen olgusunu zorunlu kılmıştır. Lastik teknolojisinde desen tasarımı otomobilin icat edilmesinden günümüze kadar gecen süre içinde gelişerek devam etmektedir. Günümüzde lastik desenleri daha spesifik ve fonksiyonel bir yapı oluşturacak şekilde ve bunu sağlayan gelişmiş cihazlarla (bilgisayarlarda simülasyon) tasarlanmaktadır. Taban desen özelliklerine göre lastikler standart (çok amaçlı),her mevsim, özel amaçlı, kar gibi çeşitlere ayrılmıştır. Lastiklerde taban desen tasarımı, akustik konforu yani lastikten kaynaklanan düşük gürültü, ses yapma özelliklerini doğrudan etkiler. Yoldaki mevcut bozuklukları, arızaları filtre etme özelliği olan lastik konforu ise lastiğin karkas yapısına, topuk dolgu kauçuk karışımına ve bir bütün olarak lastiğin kauçuk karışımına bağlıdır. 5.1. Standart Desenli (Yönsüz) Lastikler Standart desenli lastikler, değişik segmentlerde tasarlanabilir. Otomobil lastiklerindeki segmentasyon ise SR/TR hız gurupları 80 seri SR/TR hız gurupları 70/65 seriler, HR hız gurubu, VR/ZR hız gurupları, winter (kış) lastikleri olarak tanımlanır. VR/ZR hız gurubu ve kış lastikleri araçta kullanım yerine ve araçlara göre daha özel amaçlı kullanımlar için genellikle yönlü veya asimetrik desen yapısında tasarlanırlar. Standart desenli lastiklerde takma yönü yoktur. Yeni lastik janta dolayısıyla araca monta edilirken araç hareket halindeyken lastiğin dönmesi gereken bir yönü yoktur. Bu durum pratikte takma-sökme kolaylığı sağlayan bir özelliktir ve lastikten çok amaçlı performans alınması için tasarlanırlar. Performans özellikleri temel beklentileri karşılayacak düzeydedir. Genellikle otomobil üreticisi firmalar tarafından orijinal ekipman (O.E) olarak tercih edilir ve kullanılır.

5.2. Yönlü (Directional) Lastikler Lastik termolojisinde Directional ifadesi lastiğin araç altında dönmesi gereken bir yönü olduğunu belirtir. Genellikle lastiğe önden bakıldığında blok kanalların merkeze yaklaştıkça oluşturdukları şekil hemen ok başı çağrışımı yaparak yön hissi uyandırdığından bu tip lastiklere yönlü (Directional) lastik denmektedir. Ancak lastik dönüş yönü deseninden değil yanağındaki işaretlerden şekillerden (ok şeklinde kabartmalar) veya yönlü olduğunu belirten yazılardan anlaşılır. Lastik teknolojisinde yönlü desen tasarımının sağladığı avantajları belirtirsek; Islak zeminde, temas alnında su tahliyesi yüksektir. Ok şeklinde taban deseni su film şeridini yırtarak zeminle temas arasındaki suyu hızla tahliye eder ve ıslakta daha güvenli sürüş imkânı sağlar Kuru ve özellikle ıslak zeminde fren yapıldığında zemine temas eden kanal ve blokları ters ok başı oluşturarak kaymaya karşı daha fazla direnç gösterir ve frenleme mesafesi kısalır. Daha az gürültü yapar böylece akustik (ses) konforu daha iyidir. Otomotiv sektöründe günümüzde güçleri ve hızları artan araçların kontrolünde sağladığı avantajlar nedeniyle yönlü lastik desen tasarımının önemi her gecen gün artmaktadır. Lastiğin yanağında yer alan ok işareti, lastiğin araç altındaki dönüş yolunu gösterir ve lastiğin ters takılmasını (dönüş yönünün değişmesi) önlemek için takma sökme işlemini yapan kişileri uyarmak amacıyla koyulmuştur. Ters takılması durumunda lastikten alınacak üstün performans özellikleri kayba uğrar. Takma-sökme işlemi yaparken kesinlikle bu işarete uyulması gerekir. Araç üzerindeki lastiklerde herhangi bir nedenle sağ-sol yapılma zorunluluğu doğduğunda; lastik, yanağındaki ok işareti yönünde dönecek şekilde takılmalıdır. Yedek lastik araca takılacaksa ve dönüş yönü uygun değilse en yakın serviste lastik jant üzerinde iç-dış yapılarak kullanılmalıdır. 5.3 Asimetrik (Asiymmetric) Lastikler Değişken yol, iklim şartlarında araçtan beklenen performansın alınabilmesi, daha fonksiyonel lastiklerin tasarlanması ihtiyacını doğurmuştur. Bu sebepten dolayı asimetrik taban desen tasarımlı lastikler önceleri yüksek performanslı otomobiller için özel üretilirken günümüzde diğer grup araçlar hızla yaygınlaşmaktadır. Yüksek hız grup araçlar için asimetrik desenli lastikler tasarlanmıştır. Yine standart grup için Türkiye de de piyasaya sunulmuştur. Asimetrik desenin özelliği, tabandaki farklı blok ve kanal yapısının değişik performans beklentilerini karşılamasıdır. Lastik deseni dönüş yönüne göre ortadan ikiye bölündüğünde iki farklı desen çıkar. Asimetrik lastiklerin yanaklarında araç altında dönme yönü olduğunu belirten işaretler veya yazılar vardır. Örneğin: OUTER gibi. Bu, lastik araca takıldığında outer yazan yerin dışa geleğini belirtir. Asimetrik desenli lastikler, özel amaçlı performans almak için üretildiklerinden, temas alanında lastiğin desenindeki bölümlerin görevi ayrı ayrıdır. Örneğin çevresel düz blok lastiğin düzgün dönmesini (yönel kararlılığını) ve kuru zeminde mükemmel tutunmayı sağlarken, ok başı şeklinde dizilen oklar ise suyu tahliye etmeyi sağlar. İç omuzlara göre daha uzun olan dış omuz bloklarıda virajlarda tutunmayı ve merkez kaç

kuvveti nedeniyle ortaya çıkan kuvvetlere karşı direnmeyi sağlar. Asimetrik lastiklerde dış omuz genellikle geniş ve uzun dizayn edilir. Çünkü virajlarda lastiğin dış omuzlarına daha daha fazla yük biner dolayısıyla da fazla zorlama ve deformasyon oluşur. 5.4. Kış Lastikleri Lastiklerin mevsimsel kullanımına göre yapılan sınıflandırmada genel kullanımda olan lastikler yaz lastikleri olarak tanımlanır. Kış lastikleri zemini kar veya buzla kaplı olan özellikle yaz lastikleri ile tutunmanın çok zor olduğu yollarda kullanılmak için üretilen lastiklerdir. Çivisiz ve çivi ile kullanılan kar lastikleri olmak üzere ikiye ayrılırlar. 5.5. Çivisiz (non-studdable) kış lastikleri Bu tip kış lastiklerinin tabanında, çivilerin monte edileceği (çakılacağı) çivi yuvaları yoktur. Daha çok yumuşak veya sulu kar ile kapalı yollar için uygundur. Bu tip lastiklerin ıslak yollardaki performansı çok iyidir. Buna karşılık kuru zeminlerde, taban desen tasarımları ve kauçuk karışımları nedeniyle çabuk ısınırlar ve akustik konforları iyi değildir. Çünkü kar lastiklerindeki lamellerin sayısı standart lastiklere göre çok fazladır. Bu, kış lastiklerinin karakteristik özelliğidir. Ancak günümüzde yüksek hızlarda da optimize edilmiş performans veren çok daha az ısınan ve akustik konforu (düşük ses üretimi) çok daha iyi olan kış lastikleri geliştirilmiştir. Örneğin, Pirelli nin geliştirdiği WİNTER 160/190 Directional ve WİNTER 190/210 Asymmetric gibi. 5.6. Çivili (studdable) kar/kış lastikleri Çok sert kış şartlarında karlı ve buzlu zeminlerde kullanılmak amacıyla üretilen lastiklerdir. Bu tip lastiklerin tabanında, çivi çakılabilmesi için konulmuş çivi yuvaları mevcuttur. Çivili lastikler, buz veya sıkışmış sert karla kaplı zeminlerde çok iyi çekiş, tutunma sağlar ve frenleme mesafesini azaltarak emniyetli olarak aracın durmasını sağlar. Ancak, kuru, ıslak ve yumuşak kar ile kaplı zeminlerde kullanıldıklarında yukarıda belirtilen olumlu özelliklerin tersi bir etki gösterir. Çivilerin fırlama tehlikesi olduğundan, özellikle kuru zeminlerde kullanılmamalıdır. Hızla dönen lastikten fırlayan çiviler çok tehlikelidir. Bundan dolayı çivili lastik kullanımı bazı ülkelerde yasaklanmış ve sınırlandırılmıştır. Bununla ilgili yasal düzenlemeler yapılmıştır. Çivili kış lastiği; Araç el kitabında belirtilen doğru lastik ölçüsünde, Standart lastiğin yük indeksinde veya daha yüksek yük indeksinde olmalıdır. Uyulması gereken hız limiti konusunda, yerel yasal sınırlamalar (eğer varsa), ETRTO nun (Europan Tire and Rim Technical Organization) tavsiyeleri ya da üretici firmanın tavsiyeleri dikkate alınmalıdır. Hız limiti, bazı ülkelerde yasalarla belirtilmiştir. Örneğin, aracın çivili lastiklerle kullanımında, İsviçre de 2 ve 4 şeritli yollarda maksimum 80 km/saat hıza izin verilirken oto yollarda ve şehir içinde çivili lastik kullanımına izin verilmemiştir.

Şekil 5. Çeşitli taban desenleri 6. SONUÇLAR Bu çalışmada araç lastiklerinde ebat ve taban desenlerinin çeşitleri ve özellikleri incelenmiştir.lastikle ilgili temel kavramlar açıklanarak tüketici ve ilgili kişilerin konu hakkında bilinçlenmeleri sağlanmaya çalışılmıştır. Taban desenleri ve çeşitleri incelenerek bunların hangi yol, iklim ve çalışma şartlarına uygun oldukları belirlenmiştir.lastik taban deseninin araç çekişi ve akustik konfora etkileri ortaya konulmuştur. KAYNAKLAR Pirelli lastik fabrikası, (1999) Pirelli Eğitim Notları Kahramanoğlu K., (1988) Lassa Lastik Fabrikası Eğitim Notları Goodyear Lastik Fabrikası, Goodyear Katalogları Koca K, (2001) Lastik makinaları ders notları, KOU yayınları