Terminoloji, Afet Evreleri ve Afet Ekonomisi B. Burçak Başbuğ-Erkan, Ph.D. Afet Yönetimi Uygulama ve Araştırma Merkezi www.dmc.metu.edu.tr E-posta: bberna@metu.edu.tr Tel: +90 (312) 210 5410 Fax: +90 (312) 2101328 1
Tehlike (Hazard) Risk Acil durum (Emergency) Zarar görebilirlik (Vulnerability) Sigorta (Insurance) Afet (Disaster) Afet Çantası (Disaster bag -Emergency bag) Zarar azaltma (Mitigation) Bütünleşik Afet Yönetimi (Integrated or Comprehensive disaster management) İyileştirme (Recovery) Müdahale (Response, intervention) Sürdürülebilirlik
2010 Afet verileri Doğal afetler : 373 Toplam can kaybı: 296,800 Etkilenen toplam kişi sayısı : 207 milyon Tahmini ekonomik kayıp: 109 milyar USD Kaynak: CRED, 2011 5
2000-2008 yılları ortalama ve 2009 yılında meydana gelen doğal afetlerin dağılımı Doğal afetlerin türü Afrika Amerika Asya Avrupa Okyanusya Genel İklimsel 2009 3 11 7 22 2 45 Ort. 2000-08 9 13 13 17 1 54 Jeofiziksel 2009 2 3 14 2 4 25 Ort. 2000-08 3 7 22 3 2 37 Hidrolojik 2009 46 41 72 15 6 180 Ort. 2000-08 42 39 81 26 5 194 Meteorolojik 2009 13 18 42 9 3 85 Ort. 2000-08 9 35 42 15 7 108 Toplam 2009 64 73 135 48 15 335 Ort. 2000-08 64 94 158 61 16 392 Kaynak: Annual Disaster Statistical Review, CRED, 2009 6
2000-2008 yılları ortalama ve 2009 yılında meydana gelen doğal afetlerin ekonomik kayıpları Hasar Afrika Amerika Asya Avrupa Okyanusya Genel (milyar USD) İklimsel 2009 0.00 1.23 0.06 0.12 1.30 2.71 Ort. 2000-08 0.05 2.36 3.47 3.15 0.36 9.39 Jeofiziksel 2009 0.00 0.30 3.10 2.50 0.16 6.06 Ort. 2000-08 0.73 0.72 17.90 0.31 0.00 19.67 Hidrolojik 2009 0.15 1.33 5.23 0.97 0.19 7.88 Ort. 2000-08 0.37 2.99 9.05 7.01 0.52 19.94 Meteorolojik 2009 0.02 10.37 7.53 6.65 0.07 24.64 Ort. 2000-08 0.08 39.93 10.30 3.01 0.31 53.63 Toplam 2009 0.17 13.23 15.91 10.24 1.73 41.28 Ort. 2000-08 1.23 45.99 40.72 13.49 1.19 102.63 Kaynak: Annual Disaster Statistical Review, CRED, 2009 7
Şekil 1: Kıtalara göre 2009 yılında meydana gelen afetlerin türlerine göre sayıları Kaynak: CRED 8
2010 da Afetlerden Meydana Gelen En Yüksek 10 Ekonomik Kayıp (Kaynak: CRED, D.Guha-Sapir, Geneva, January 2011 ) Olay Ay Ülke Kayıplar (milyar USD) Deprem Şubat Şili 30 Sel Mayıs/Ağustos Çin 18 Sel Temmuz/Ağustos Pakistan 9.5 Deprem Ocak Haiti 8 Xynthia Fırtınası Şubat Fransa 4.2 Karl Kasırgası Eylül Meksika 3.9 Deprem Nisan Yeni Zelanda 3.7 Sel Mayıs Polonya 3.2 Fırtına Mayıs USA 2.7 Fırtına Nisan/Mayıs USA 2.3 9
Ekonomi nedir? Mevcut kaynakların doğru kullanımı? Mutluluk? Hükümet düzeyinde: Ulusal kalkınma planları hazırlamak, bütçenin kullanımı Aile düzeyinde: Aile reisinin kazancının kira / gıda / sağlık vb harcamalar için dağıtımı Her iki durumda da elinizdeki mevcut kaynakları doğru kullanmak EKONOMİDİR! 10
Afet ekonomisi bildiğimiz ekonomi tanımından farklı mıdır? Herhangi bir afet durumunda bozulan / kayba uğrayan sistemleri mümkün olan en kısa sürede normale döndürmek için mevcut kaynakları en uygun şekilde kullanmaktır Afet Ekonomisi. 11
Afetlerin ekonomik etkileri Direk etkiler Dolaylı etkiler İkincil etkiler 12
Direk etkiler: Binalarda meydana gelen hasar Bireylerin ücret kaybı Fabrikaların yıkılması Köprüler, karayolları, demiryolları, telekomünikasyon hasarları Toplumsal sistemlerdeki hasar (okullar, hastaneler, camiler, kanalizasyon sistemi vb) Üretim kayıpları (hasattaki azalma, canlı hayvanların telef olması, küçük işyerlerinin kapanması) Acil durum ve yapılanma masrafları 13
Dolaylı etkiler: Bahsedilen direk etkiler sonucunda oluşan etkilerdir. Ürün talep miktarında azalış, İşini kaybetmiş bireylerin alımlarındaki azalış, Vergi gelirlerindeki değişimden dolayı, milli gelirdeki değişme, Buna en son örnek Japonya daki 8 Mart 2011 Depremidir. Toyota, Nikon, Nokia vb Japon üretimi ürünlerde fiyat değişiklikleri gözlenmiştir. 14
İkincil etkiler: Afetten bir süre sonra gözlenir. Direk + Dolaylı etkilerin bir sonucudur. Salgın hastalıklar Enflasyon Fırsat kaybı (ekonomik anlamda) Doğadaki değişiklikler (nükleer sızıntı, petrol tankeri sızıntısı, boru hatlarındaki patlamaların ürüne etkisi vb) Bütçe açıkları İhracat / ithalat kayıpları 15
Doğal afetler sonucunda ekonomik, sosyal ve çevresel kayıplardan en çok etkilenenler gelişmekte olan ve gelişmemiş ülkelerdir. Gelişmekte olan ülkeler kategorisinde yer alan Türkiye de deprem, sel, toprak kayması, kaya düşmesi, çığ, kuraklık gibi afetler büyük hasarlara ve kayıplara yol açmaktadır. 16
1999 Kocaeli Depremi nin ekonomik etkileri 1999 Kocaeli Depremi nin yol açtığı ekonomik kayıplar, bu boyuttaki bir doğal afetin gelişmekte olan bir ülkenin ekonomisini nasıl etkilediğine çok önemli örnek oluşturmaktadır. Kocaeli Depremi sonrasında tahmin edilen bazı hasar verileri aşağıdaki gibidir: - Endüstriyel kuruluşlar: 2 milyar USD - Binalar: 5 milyar USD - Demiryolları: 1 milyar USD - Karayolu/otoban: 0.2 milyar USD - Limanlar: 0.2 milyar USD - Haberleşme: 75 milyon USD - Enerji sektörü: 3 milyon USD 17
1999 Kocaeli Depremi sonucu meydana gelen yaklaşık toplam hasar (fiziki ve sosyo-ekonomik): * 16-20 milyar ABD $ (Yaklaşık olarak GSMH nın % 7-% 9 u) 1999 yılında Kocaeli Depremi ne bağlı olarak GSMH de % 5 lik azalma tespit edilmiş ve bu düşüş 2000 yılının ilk yarısında sona ermiştir. Marmara Bölgesi ülkenin sanayi merkezi olduğu için yaşanan acı deneyim afet yönetimi konusundaki çalışmaları tetiklemiştir (tamamlanmış olan MEER projesi, TEFER projesi gibi). 18
Űlkemizde acil durum koordinasyonu, afet bölgesinin yeniden yapılanma finansmanı gibi çalışmalardan sorumlu temel merci devlettir. 1999 Kocaeli Depremi öncesinde afetlerin direk, dolaylı ve ikincil ekonomik etkilerini karşılamak için mevcut bir sistem yoktu. 1999 Kocaeli Depremi sonrasında, olası depremlerdeki hasarların ekonomik etkilerini azaltmak amacı ile Afet Fonu gibi finansal mekanizmalar oluşturulmuştur. 1999 Kocaeli Depremi sonrasında, 2000 yılında dünyada ilk devlet-özel sektör ortaklığına dayalı sistem olan zorunlu deprem sigortası, Doğal Afet Sigortaları Kurumu (DASK), hizmete girmiştir. 19
1999 Kocaeli Depremi sonrası uygulanan özel deprem vergileri, sadece 2000 yılında geçerli bedelli askerlik gibi kaynaklar ile oluşan finansal açık kapatılmaya çalışılmıştır. Depremden bir yıl sonra bu geçici çözümlerin afet fonuna 3.0 milyar USD kazandırdığı belirlenmiştir. 1999 Kocaeli Depremi sonrası Dünya Bankası, Avrupa Bankası gibi uluslararası kaynaklardan 2.5 milyar USD sağlanmıştır. 20
Devlet yardım ve yeniden yapılanmayı nasıl finanse eder? Afet Sonrası Bütçe ve kredilerden aktarmalar Vergiler Borçlanma (yurt içi ve uluslararası) Bağış yardımları Afet Öncesi Afet Rezerv Fonu Sigorta Afet Tahvilleri Olağanüstü Durum Kredisi 21
Uygulamada Afet Öncesi (Ex Ante) Finansman Araçları Rezerv Fonlar Rezerv fonları afet sonrası finansman amacıyla kullanmak için birkaç ülke çalışmalar yapmaktadır.bunların arasında en bilineni Meksika daki FONDEN dir. Bu fon, doğal afet harcamaları için yıllık bütçe tahsisatıdır. Yıldan yıla birikmez. 22
Olağanüstü Durum Kredisi (Contingent Credit) Olağanüstü durum kredisi düzenlemeleri, yıllık küçük bir ücret karşılığında, daha önceden kararlaştırılan bir faiz oranından belli bir miktarı derhal borçlanabilme opsiyonunu tanır. 23
Sigorta 24
Afet risklerinin sigorta edilebilirliği Risklerin sigorta edilebilirliği şunlara bağlıdır: Tanımlanabiliyor ve nicel olarak ifade edilebiliyorsa ve Sigortacılar primlerini serbestçe belirleyebiliyorlarsa Kaynak: Kunreuther (1998) 25
Gelişmekte olan ülkeler için kamu-özel sigorta sistemleri? Kamu-özel sigorta sistemleri çoğunlukla gelişmiş ülkelerde bulunur ABD, Fransa, Norveç, Yeni Zelanda ve Japonya Bazı önemli istisnalar : Doğal Afet Sigortaları Kurumu (DASK) Porto Riko Rezerv Fonu Karayipler için önerilmiştir 26
Mikro-sigorta ve diğer programlar Kamu-özel sistemleri gelişmekte olan birçok ülke için seçenek oluşturmaz. Ödenebilir değildir Riskler hakkında çok az bilgi Kurumlar ve sigorta kültürü yok Mikro sigorta seçenek oluşturabilir: Hindistan da afet sigortası Bangladeş te ani kayıplara karşı canlı hayvan sigortası Bankalar İklime bağlı finansal risklerden korunma araçları 27
Doğal Afet Sigortaları Kurumu DASK 28
Doğal Afet Sigortaları Kurumu (DASK) NEDİR? Bir sigorta havuzu dur. Kamu ve özel sektör işbirliğinin somut bir örneğidir. Kâr amacı gütmeyen bir kurumdur. Zorunlu Deprem Sigortası nı yapar. Deprem sonucunda oluşan hasarı tam olarak ve hızlı bir şekilde öder. Mali ve ödeme gücü yüksek bir kurumdur. Dünyaya örnek olmuş bir kuruluştur. 29 29
DASK IN AMACI Zararı paylaşmak, Risk havuzu oluşturmak, Sigorta kültürünü yaymak, Depreme dayanıklı bina inşasını sağlamak, Olası doğal afet ekonomik hasarlarının devlet bütçesindeki yükünü azaltmak, Yapı standartlarının uygulanmasına, sağlıklı yapılaşmaya ve modern bir toplumsal yapının oluşturulmasına katkı sağlamak. 30
ZORUNLU DEPREM SİGORTASI (ZDS) 27 Eylül 2000 den beri uygulamadadır. Dünyadaki ilk kamu-özel doğal afet sigortası işbirliğidir. Kaliforniya ve Yeni Zelanda modelleri Türkiye için örnek alınmıştır. 31
HAZİNE MÜSTEŞARLIĞI DASK YÖNETİM KURULU EUREKO SİGORTA A.Ş. KURUM İDARECİSİ SİGORTA ŞİRKETLERİ REASÜRANS ŞİRKETLERİ HASAR TESPİT GÖREVLİLERİ IT REKLAM & TANITIM ŞİRKETLERİ PORTFÖY YÖNETİM ŞİRKETLERİ SİGORTA ACENTELERİ 32
ZDS NELERİ KAPSAR? Deprem Depremi izleyen yangın Depremi izleyen infilak/patlama Depremi izleyen toprak kayması 33
ZDS NELERİ KAPSAMAZ? Enkaz kaldırma masrafları Kâr kaybı İş durması Kira mahrumiyeti Alternatif ikametgâh ve işyeri masrafları 34 34
ZDS NELERİ KAPSAMAZ? Mali sorumluluklar ve benzeri dolaylı zararlar Her türlü taşınır mal, eşya ve benzerleri Ölüm dahil olmak üzere tüm bedeni zararlar Manevi tazminat talepleri Deprem ve deprem sonucu oluşan yangın, infilak ve yer kayması dışında kalan hasarlar 35 35
Sadece belediye sınırları içinde olan meskenler ZDS sahibi olabilir. Köy/kırsal kesimdeki tüm binalar ve hiçbir işyeri ZDS satın alamaz. Konutunuzun değeri ne olursa olsun en fazla 150.000 TL teminat sağlar. 36 36
ZDS poliçeleri 1 yıllıktır. Her yıl poliçenizi yenilemeniz gerekir. ZDS primleri çok ucuz bir sigorta çeşididir. Bu nedenle her bütçeye uygundur. 37 37
ZDS nin 15 tane prim tarifesi (5 deprem risk bölgesi x 3 yapı çeşidi) vardır. Yıllık primler konutun hangi deprem bölgesinde yer aldığı, binanın yapı çeşidi (betonarme, kagir ve diğer yapılar) ve konutun brüt yüzölçümü göz önüne alınarak hesaplanır. Örnek: En riskli bölgede 100 metrekare betonarme konutu olan bir aile yıllık en fazla 167 TL prim öder. 38 38
DASK 2000 yılından bu yana yaklaşık 11.000 afet hasar başvurusunu eksperlerinin konuttaki hasarları değerlendirmeleri sonucunda kabul etmiştir. Konutta deprem sonrası meydana gelebilecek hasarın sigorta bedelinin % 2 sine kadar olan miktarı konut sahibi öder. Bu oran sabittir ve buna muafiyet oranı denir. 39 39
DASK ın 2011 yılı için olası bir depremde yaklaşık 4 milyar USD hasar ödeme gücü vardır. Türkiye genelinde 2011 yılı Ekim ayı itibariyle toplam 3.5 milyon ZDS poliçesi sahibi vardır. 40 40
ZDS ile ilgili güncel bilgiler için: http://www.dask.gov.tr Toplam poliçe sayısı: 3.569.118 Sigortalanma oranı: % 27.5 İhbar gelen deprem sayısı: 333 Hasar dosyası: 11.805 Toplam ödenen hasar: 25.4 milyon TL Yukarıdaki rakamlar Ekim 2011 itibariyle günceldir. 41
Sigorta havuzu uygulamasının Türkiye de yerleşmesini sağlamıştır. Sigortalanma oranlarını en az 5 kat arttırmıştır. Deprem hasarları için Devlet Bütçesinden bağımsız ciddi oranda teminat sağlar. Tazminat ödemelerini 1 ay içinde gerçekleştirir. Toplumun deprem ve sigorta konusundaki eğitiminde önemli bir rol oynar. Uygulamada yarattığı emsal nitelik nedeniyle isteğe bağlı sigortalarda tüketici haklarının korunmasını sağlamıştır. 42
Teşekkürler! İletişim: bberna@metu.edu.tr Tel: 0-532-467 45 61 0-312-210 54 10 0-312-210 29 61 43