KISALTMALAR LİSTESİ... III TABLOLAR VE ŞEKİLLER LİSTESİ... IV GİRİŞ... 5 BÖLÜM I: KENT YENİLEME ve DOĞAL AFETLER... 16 1.1. Kent Yenileme Kavramı...

I KISALTMALAR LİSTESİ... III TABLOLAR VE ŞEKİLLER LİSTESİ... IV GİRİŞ... 5 BÖLÜM I: KENT YENİLEME ve DOĞAL AFETLER... 16 1.1. Kent Yenileme Kavramı... 17 1.1.1. Kent Yenileme Anlayışının ve Uygulamalarının Ortaya Çıkması ve Gelişimi 21 1.1.2. Kent Yenileme Nedenleri 29 1.1.2.1. Olağan Nedenler... 30 1.1.2.2. Olağandışı Nedenler... 40 1.2. Doğal Afetler ve Kentler Üzerindeki Etkileri... 44 1.2.1. Kavramsal Çerçeve: Afet ve İlişkili Kavramlar 44 1.2.2. Doğal Afetler ve Kentsel Riskler 51 1.2.3. Büyük Doğal Afetler ve Depremler 60 BÖLÜM II: DOĞAL AFETLER SONRASINDA YENİDEN İNŞA... 65 2.1. Afet Yönetimi Süreci ve Yeniden İnşa Aşaması... 65 2.2. Yeniden İnşa Kavramı ve Farklı Yaklaşımlar... 69 2.3. Yeniden İnşa Sürecinin Farklı Boyutları... 94 2.3.1. Yeniden İnşanın Fiziksel Boyutu 95 2.3.2. Yeniden İnşanın Sosyo-Ekonomik Boyutu 102 2.3.3. Yeniden İnşanın Örgütsel ve Yönetsel Boyutu 105 2.4. Yeniden İnşada Başarı Kriterleri... 108 2.5. Yeniden İnşa Örnekleri... 121 BÖLÜM III: TÜRKİYE DE DOĞAL AFETLER ve SONRASINDA YENİDEN İNŞA... 135 3.1. Türkiye de Doğal Afetler... 135 3.2. Türkiye de Afet Yönetimi Sistemi... 143 3.3. Türkiye de Kentleşme ve Kentsel Riskler... 146 3.4. Türkiye de Afetler Sonrasında Yeniden İnşa... 172 3.5. Türkiye de Büyük Depremlerin Ardından Yeniden İnşa Örnekleri... 178 3.6. Türkiye de Doğal Afetler Sonrasında Yeniden İnşaya İlişkin Farklı Değerlendirmeler... 192

II BÖLÜM IV: 1999 MARMARA DEPREMİ SONRASINDA BÖLGE KENTLERİNİN YENİDEN İNŞASI... 205 4.1. 17 Ağustos 1999-Marmara Depremi ve Yol Açtığı Kayıplar... 205 4.2. Hasarın Nedenleri ve Deprem Bölgesinde Kentsel Riskler... 209 4.2.1. Deprem Hasarının Nedenlerini Açıklayan Farklı Yaklaşımlar 210 4.2.2. Deprem Bölgesinde Kentsel Riskler 214 4.3. Deprem Sonrası Yeniden İnşa... 233 4.3.1. Bölgede Yeniden İnşaya İlişkin Alternatif Görüşler 234 4.3.2. Yeniden İnşanın Yasal ve Örgütsel Boyutu 244 4.3.3. Yeniden İnşanın Sosyo-Ekonomik Boyutu 251 4.3.5. Yeniden İnşanın Fiziksel Boyutu 254 4.4. Yeniden İnşa Sürecinde Yaşanan Sorunlar... 259 4.5. Bölgede Hasar Gören Kentlerin Yenile(n)mesi Uygulamaları: Kocaeli, Adapazarı, Düzce ve Yalova Kentlerinde Bir Alan Araştırması... 267 SONUÇ... 321 ÖNERİLER... 334 KAYNAKÇA... 342 EKLER... 397 ÖZET... 404 SUMMARY... 405

III KISALTMALAR LİSTESİ ABK Afet Bölge Koordinatörlüğü AİGM Afet İşleri Genel Müdürlüğü BİB Bayındırlık ve İskan Bakanlığı CBS Coğrafi Bilgi Sistemi DASK Doğal Afet Sigortaları Kurumu DMAB Doğu Marmara Alt Bölgesi DİE Devlet İstatistik Enstitüsü DPT Devlet Planlama Teşkilatı EYYK Evini Yapana Yardım Kredisi GSYİH Gayrisafi Yurtiçi Hasıla JICA The Japan International Cooperation Agency (Japonya Uluslararası İşbirliği Ajansı) KAFZ Kuzey Anadolu Fay Zonu KBS Kent Bilgi Sistemi KOBİ Küçük ve Orta Büyüklükte İşletmeler KHK Kanun Hükmünde Kararname KYM Kriz Yönetim Merkezi MEER Marmara Earthquake Reconstruction Project MİA Merkezi İş Alanı MTA Maden Tetkik Arama Enstitüsü OSB Organize Sanayi Bölgesi PUB Proje Uygulama Birimi RADIUS Risk Assessment Tools for Diagnosis of Urban Areas Against Seismic Disasters TADYGM Türkiye Acil Durum Yönetimi Genel Müdürlüğü TCDD Türkiye Cumhuriyeti Devlet Demir Yolları TEFER Turkey Emergency a Flooding and Earthquake Recovery Project TERRA Turkey Earthquake Rehabilitation and Reconstruction Project TOKİ Toplu Konut İdaresi Genel Müdürlüğü TMMOB Türkiye Mimar ve Mühendis Odaları Birliği TÜBİTAK Türkiye Bilimsel ve Teknik Araştırmalar Kurumu TTB Türk Tabipler Birliği UDK Ulusal Deprem Konseyi UKKDF Uluslararası Kızılhaç ve Kızılay Dernekleri Federasyonu

IV TABLOLAR VE ŞEKİLLER LİSTESİ Tablo 1: Riskli Bölgelerde Yer Alan Büyük Kentler ve Sık Karşılaştıkları Doğal Afetler... 55 Tablo 2: 20 Yüzyılda Meydana Gelen Büyük Depremler... 61 Tablo 3: Kalkınma ve Afet İlişkisi... 80 Tablo 4: Yeniden İnşa Sürecine Dair Farklı Kavramlaştırmalar... 91 Tablo 5: Deprem Bölgeleri ve Burada Yerleşmiş İl Sayıları... 139 Tablo 6: Türkiye de Önemli Depremler... 143 Tablo 7: Türkiye de Kent ve Kır Nüfusu... 149 Tablo 8: Türkiye de Yıllara Göre Gecekondu Sayısı ve Nüfusu... 154 Tablo 9: 17 Ağustos Depremi nden Etkilenen İllerin Nüfusları ve Nüfus... 206 Yoğunlukları... 206 Tablo 10: İllere Göre Can Kayıpları... 206 Tablo 11: Hasar Gören Konut ve İşyerlerinin İllere Göre Dağılımı... 207 Tablo 12: Sektörler İtibariyle Kayıplar... 207 Tablo 13: Depremden En Çok Etkilenen 3 İle Ait Bazı Sosyo-Ekonomik Göstergeler... 224 Tablo 14: Deprem Bölgesinde Oluşan Katma Değerin Sektörlere Göre Dağılımı (%):... 225 Tablo 15: Depremden En Çok etkilenen 3 Kente Ait Demografik Göstergeler... 226 Tablo 16: Depremden En Çok Etkilenen 3 Kente Ait İstihdam Göstergeleri227 Tablo 17: Bölgede Meydana Gelmiş Önemli Depremler... 229 Tablo 18: Depremde Yardımda Bulunan Başlıca Kuruluşlar... 252 Tablo 19: Depremden Etkilenen Kentlerde Risk Analizi Çalışmaları... 279 Tablo 20: Kentlerde Risk Azaltımı Çalışmaları... 290 Tablo 21: Kocaeli nde Kalıcı Konutların Dağılımı... 291 Tablo 22: Adapazarı nda Yapılan Kalıcı Konutlar... 295 Tablo 23: Düzce de Bölgelere Göre Konut Sayısı... 297 Tablo 24: Kalıcı Konutlara İlişkin Sorunlar... 306 Tablo 25: Deprem Sonrasında Belediyelerde Örgütsel Değişim... 318

5 GİRİŞ 1. Çalışmanın Konusu Bu çalışma 1999-Marmara Depremi sonrasında başlatılan yeniden inşa sürecini konu almaktadır. Yeniden inşanın fiziksel boyutunu ifade eden kent yenileme uygulamalarının araç olarak kullanılması ile bölgede güvenli kentlerin oluşturulması ise çalışmanın asıl inceleme konusudur. Doğal afetler kentler için olağandışı bir yenileme nedenidir. Gerek doğal afetin ortaya çıkma ihtimalinin yüksek olduğu bölgelerde gerekse doğal afetin ardından kentin tahrip olan bölümlerinde kentin yenilenmesi zorunludur. Kentler normal gelişme süreçleri ve kentsel gelişme eğilimleri içinde merkezi iş alanlarında, kentsel sit alanlarında ve gecekondu bölgeleri gibi kentin sağlıksız gelişme alanlarında uygulanan olağan yenileme süreçleri ile dönüşüme uğramaktadırlar. Bunun yanında kentlerin yenilenmesine neden olan savaş ve afetler, olağandışı koşullar ortaya çıkarırlar. Bu yenileme sürecinin özelliği olağan süreçten farklı, daha kapsamlı bir faaliyet olması ve afetin ortaya çıkmasına neden olan risklerin ortadan kaldırılmasıyla daha güvenli kentlerin oluşmasını amaçlamasıdır. Doğal afetler sonrasında kentler, mevcut yerleşim alanlarında yenilenebildiği gibi, farklı bir alana da taşınabilir. Örneğin 1923-Tokyo ve 1995-Kobe depremleri sonrasında kent aynı yerde yenilenirken, 1939-Erzincan ve 1970-Gediz depremleri sonrasında kentler güvenli başka bölgelere taşınmışlardır. 1985-Mexico-City depremi sonrasında kent hasarın en yoğun olduğu bölgelerden uzaklaşarak kentsel gelişme güvenli alanlara yönlendirilmiştir. Doğal afetler sonrasında yeniden inşa sürecinde hayata geçirilen kent yenileme uygulamaları, daha güvenli kentlerin inşası ve risklerin (kentsel riskler) tespit edilmesi, analizi ve ortadan kaldırılması (azaltım) için bir fırsat verir. Çünkü afetle beraber daha önceden var olan sorunlu yapılar da gün yüzüne çıkmış olur. Yeniden inşa aşamasında başarı elde edilmesi ve sürdürülebilir afet azaltımı hedefine ulaşılabilmesi için sosyal yapının bütününü ve kenti oluşturan fiziksel unsurları hasar görebilir hale getiren nedenlerin belirlenmesi ve ortadan kaldırılması gerekmektedir. Bu amaç

6 çerçevesinde yeniden inşa sürecinin asıl hedefi, risk azaltımının sağlanmasıdır. Bununla beraber yeniden inşa sürecinde hız ve etkinlik; sosyo-kültürel yapının ve yerel özelliklerinin dikkate alınması; ekonomik dönüşümü sağlama ve katılım başarı kriterleri olarak ortaya çıkmaktadır. Ülkemizde de doğal afetler sık ve yıkıcı etkileri ile gündeme gelmektedirler. Bunlar içinde diğer büyük depremlerle karşılaştırıldığında 1999-Marmara depremi bir dönüm noktası oluşturmuştur. Bu büyük depremin ardından kapsamlı bir yeniden inşa programı (MEER) hayata geçirilmiş, varolanlar dışında yasal ve kurumsal yapıda yeni düzenlemeler yapılmıştır. Söz konusu yeniden inşa programında belirtilen risk azaltımının deprem bölgesindeki kentlerde ne derece uygulandığı, bu amaca ulaşılıp ulaşılmadığı bu çalışmanın esas konusunu oluşturmaktadır. 2. Arkaplan Kent yenilemenin tarihsel geri planı ve günümüzde ulaştığı son nokta, batı ülkelerinde uzun zamandır önemli bir çalışma konusudur. Diğer taraftan doğal afetler nedeniyle girişilen yeniden inşa uygulamalarının tarihi de doğal afet geçmişiyle yaşıttır. Doğal afetler sonrasında yeniden inşa konusu, akademik çalışmalara konu olmuş ve farklı yeniden inşa modelleri ortaya konulmuştur. Afet sonrasında yeniden inşa, afet yönetimi süreci içinde az çalışılan bir alan olmakla beraber bu konuda yapılmış, afet yönetim sürecinin farklı aşamaları üzerinde duran çalışmalar vardır (Berke ve diğerleri, 1993: 94). Bu çalışmalardan bazıları bireylerin ve hane halkının afet sonrasında yeniden inşa sürecindeki rolleri, davranışları; bazıları yeniden inşa sürecinde barınma, bazıları da ulusal ve uluslararası ekonomik yardımlar ve bunların yeniden inşa sürecindeki rolleri, bazıları sadece fiziksel yapıların yenilenmesi, bazıları da risk azaltımı üzerinde durmaktadır. Bunun yanında özellikle 1990 lı yıllar sonrasında afet yönetim süreci içinde afetler sonrasında yeniden inşa boyutuna olan ilgi artmıştır (Wisner ve diğerleri, 2003: 354). İlginin artmasında etkili olan faktörlerden ilki bu yıllarda savaş, çatışma vb. nedenlerle çok sayıda insanın zorla yer değiştirmek

7 durumunda kalmış olması ve bu durumun yeni sorun alanlarını ortaya çıkarması; ikincisi afet sonrasında yeniden inşa çalışmalarında faaliyet gösteren, bu konuda yatırım yapan çok sayıda kuruluş, özel firmanın ortaya çıkmasıdır. Üçüncüsü ise özellikle Dünya Bankası nın ve diğer uluslararası kuruluşların Kolombiya, Gujarat ve Marmara depremleri ve diğer büyük doğal afetlerde aktif olarak rol almaları ve büyük miktarda mali destek sağlamalarıdır. Bu yıllarla beraber afet sonrası yeniden inşaya olan ilgi artarken geliştirilen yaklaşımlar içinde, sürdürülebilir afet azaltımı yaklaşımı hakim olmaya başlamış, yeniden inşada sosyal, ekonomik ve politik boyutları olan kapsamlı politikalar geliştirilmeye başlanmıştır (Wisner ve diğerleri, 2003: 354). Bununla beraber kent yenileme konusu daha ziyade olağan nedenleri etrafında mimarlık ve kent planlamanın ilgi alanı içinde gelişirken, kamu yönetimi perspektifinden bakıldığında konuya olan ilginin daha yeni olduğu anlaşılmaktadır. Doğal afetlerin kamu yönetimi ilgi alanı içinde geçmişinin çok eski olmaması, afetlerle ilgili olarak yapılan çalışmalarda da daha ziyade kriz yönetimi boyutuyla ilgilenildiği dikkati çekmektedir. Doğal afetler, nedenleri, etkileri ve sonrasında girişilen faaliyetler başta mühendislik olmak üzere, pek çok bilim dalı tarafından inceleme konusu yapılmaktadır. Kamu yönetimi ve siyaset bilimini çalışanların afetlere olan ilgisinin geçmişi ise görece daha yenidir (Olson, 2000: 532). Kamu yönetimi acil durumlar ve kriz durumlarının yönetiminde, yönetsel kapasiteden ziyade varolan yasal ve kurumsal yapının yeniden düzenlenmesi, güçlendirilmesi, örneğin, yeni yasal düzenlemeler yapılaması, sivil savunma, itfaiye ve sağlık hizmetlerinin iyileştirilmesi gibi uygulamalar üzerinde yoğunlaşmaktadır (Petak, 1985: 4). Ülkemizde de kamu yönetimi bilim dalı içinde konu, daha ziyade yönetimin afet anında yapmakla sorumlu olduğu işler, kriz yönetimi bazında ele alınmakta ve incelenmektedir. Oysa afet yönetimi, afetin olduğu an dışında bunun öncesi ve sonrasını da kapsayan bir süreçtir. Kamu yönetimi bakış açısından özellikle afet sonrası süreç, burada yer alan aktörler, görevleri, sorumlukları, genel olarak ihmal edilmektedir. Bir başka nokta ise afetler ile kamu yönetimi ilişkisinin daha çok kriz yönetimiyle sınırlı

8 kalması kentleşme ve kamu yönetiminin ve özellikle yerel yönetimlerin, kent yönetimlerinin kentleşmeye ilişkin kararlarının dikkate alınmamasıdır. Kamu yönetimi ile ilgilenen araştırmacılar, mesleği icra edenler ve akademisyenlerin çalışmalarının yer aldığı literatür incelendiğinde yapılan çalışmaların sözü edilen bu konular üzerinde yoğunlaştığı anlaşılmaktadır 1. Bu anlamda bu çalışma doğal afetlere bakışta kamu yönetimi literatüründe hakim olan anlayıştan farklı biçimde konuyu ele almakta ve bize göre ihmal edilen, doğal afetler sonrasında yeniden inşa sürecine ağırlık vermekte ve bu sürecin en önemli boyutlarından biri olan kentin bozulan, tahrip olan fiziksel bütünlüğünün yeniden inşasına ilişkin olarak girişilen yenileme faaliyetleri üzerinde durmaktadır. Çalışmanın bir başka yönü, Türkiye de akademik çevrede ve uygulama alanında son yıllarda gündeme gelen ve kamu yönetimi literatüründe çok az çalışılmış olan kent yenileme konusu üzerinde durmasıdır 2. Ülkemizde, kent yenileme son yıllarda araştırma ve uygulama konusu olarak dikkat çekmeye 1 Son yıllarda kamu yönetimi alanında afetler, depremlerle ilgili yapılan başlıca tez çalışmaları şöyledir; Z. A. Yener, Afet Yönetiminde Kurumsal ve Hukuksal Yeniden Yapılanma: Yapı Denetimi (Doktora tezi, A.Ü. SBE, Kent ve Çevre ABD, 2003); G. Özkan Türkiye de Afet Yönetiminin Problemleri: 17 Ağustos İzmit Körfezi Depremi; 27 Ocak Pülümür Depremi; 1 Mayıs 2003 Deneyimleri (Y.Lis. tezi, A.Ü. SBE, Siyaset ABD, 2003); İ. Doğan, Afet Yönetiminde Mülki İdare Amirinin Görev, Yetki ve Sorumlulukları, (Y.Lis. tezi, A.Ü. SBE, Siyaset ABD, 2003); Y. Gül, Afet Yönetim Planlaması ve Türkiye Model Önerisi (Y. Lis. tezi, Kırıkkale Üniversitesi, SBE, Kent ve Çevre ABD, 2003); S. Gültekin, Kriz Yönetimi ve Krizin Doğal Afetlerde (deprem) Etkinliğinin Artırılmasına Yönelik Bir Öneri (Y.Lis. tezi, Dumlupınar Üniversitesi. SBE, Siyaset ABD, 2003); M. Uzunlar, Yerel Yönetimlerde Doğal Afetlerde Kriz Yönetimi, (Y.Lis. tezi, M.Ü. SBE, Mahalli İdareler ve Yerinden Yönetim ABD, 2003); H. Özdemir, İstanbul Yakası Olası Afet Sonrası Geçici İskan Alanlarının Coğrafi Etüdü (Y. Lis. Tezi, İ.Ü SBE, 2002); Y. Şahin, Doğal Afet Düzenlemeleri ve Yerel Özerklik (Doktora tezi A.Ü. SBE, 2002); H. Soygüzel, Türkiye de Doğal Afetlerde Kriz Yönetimi (Marmara Depremi Örneği), (Y. Lis. Tezi, Sakarya Üniversitesi, SBE, 2002); M. Yıldız, Türkiye de Kriz ve Kamu Yönetimi, (Abant İzzet Baysal Üniversitesi, SBE, 2001); A. Yılmaz, Türk Kamu Yönetiminin Sorun Alanlarından Biri Olarak Afet Yönetimi ve Karşılaşılan Sorunlar-1999 Marmara Depremi Örneği (Doktora tezi, Cumhuriyet Üniversitesi, SBE, Kamu Yönetimi ABD, 2001); S. Ekici, Türkiye de Depremle İlgili Faaliyetlerin Yönetimi (Y.Lis. tezi, İnönü Üniversitesi, SBE, 2000); 2 Kamu yönetimi alanında kent yenileme konusuyla ilgili olarak yapılan başlıca çalışmalar, şunlardır; A. Ayten, Konuttan İşyerine Dönüşüm Süreci: Ankara da Kızılay Örneği (Doktora tezi, A.Ü. SBE, 2002); Ö. Özcan, Kentsel ve Sosyal Dönüşümün Göstergesi Olarak İstanbul da Konut Biçimlerinin Dönüşümü (Y. Lis. Tezi M.Ü SBE, 2002); N.E. Erkan, Değirmendere Örnek Olayı Çerçevesinde Deprem ve Kentsel Yönetişim, (Y.Lis. Tezi M.Ü. SBE, 2002); M. Demirci Kent Planlamada Uygulama Anlayışına Eleştirel Bir Yaklaşım: Dikmen Vadisi Örneği (Doktora Tezi, AÜ SBE, 2004).

9 başlamış ve kent planlamacılar ve mimarların konuyla ilgili çalışmaları ortaya çıkmıştır. Yapılan bu uygulama ve çalışmalar içinde Mimar Sinan Üniversitesi nin 1993 yılından bu yana sürdürdüğü Kentsel Koruma ve Yenileme Uygulamaları Kollokyumu 3 ; TMMOB nin 2003 yılında düzenlediği Kentsel Dönüşüm Sempozyumu, Küçükçekmece Belediyesi nin 2004 yılında düzenlediği Uluslararası Kentsel Dönüşüm Uygulamaları Sempozyumu 4 önemli dönüm noktalarını oluşturmaktadır. 3. Kavramsal Çerçeve, Varsayım Doğal afetler sonrasında kent yenilemenin 1999-Marmara depremi örneğinde incelendiği bu çalışmada kavramsal çerçevenin ana unsurları, kent yenileme ve doğal afetler sonrasında yeniden inşa sürecidir. Söz konusu kavramlar ve ilişkili diğer kavramlar üzerinde çalışmanın birici bölümünde ayrıntılı olarak durulmaktadır. Bu çalışmanın dayandığı temel kabul, ülkemizin doğal afetler karşısındaki risk durumu ve sağlıksız kentleşmenin sonucunda oluşan doğal afet kayıplarının kent yenileme uygulamaları ile ortadan kaldırılabileceğidir. Kent yenileme genel olarak kentin sorun alanlarının ortadan kaldırılması için bir araç olarak kullanılırken, doğal afetler nedeniyle başlatılan uygulamalarda kentsel risklerin ortadan kaldırılması ve kentlerin daha güvenli hale getirilmesi amaçlanmaktadır. Bu anlamda gerek afet olmadan önce gerekse olduktan sonra güvenli kentler oluşturma fırsatı elde edilmiş olur. Ülkemizin büyük bölümünün deprem ve diğer doğal afetler karşısında duyarlı olması, 3 1993 yılından itibaren düzenlenen kolokyumların temaları, sırasıyla şöyledir; Koruma Planlaması Yöntemleri, Politikaları, Teknikleri ve Uygulama Araçları (1993); Kentsel Korumada Uygulama Sorunları, Yöntemler, Teknikler ve Araçlar (1994); Sosyal Gelişme Sürecinde Kentsel Korumanın İşlevi ve Rolü (1995); Kentsel Yenileme ve Yenileşme (1996); Kentsel Koruma Yenileme Uygulamalar Kongresi (1997); Sit Koruma Planlamasında Kültür Varlığı Saptaması (1998); Kentsel Kültür Mirasının Kollanması-Korunması ve Değer Konmasında Yeni Gelişmeler ve Kavramlar (1999); Ulusal ve Osmanlı Kültür Mirasının Avrupa Kültür Mirası İçindeki Yeri (2000). Kamusal Yatırımların Kültür ve Tabiat Varlıkları Üzerindeki Etkisi (2001); Avrupa Ortak Kültür Mirası Ve Türkiye -Kültürel Sorunlar ve Ortaklık Koşulları (2002). http://www.arkitera.com/v1/sektoreletkinlikler/toplanti/toplanti10189.htm (14.07.2005)

10 kentleşme hızının ve kent nüfusunun artışı, düzensiz kentleşme, yerleşmede güvenlik önceliğinin gözardı edilmesi, metropolleşme kentlerimizi doğal afetler karşısında riskli duruma getirmektedir. Ülkemizde büyük doğal afetler sonrasında farklı yeniden inşa uygulamaları yapılmıştır. Ancak depremlerin ardından bazı düzenlemeler yapılmışsa da istenen başarı düzeyine ulaşılamadığı, afetleri en az kayıpla atlatmanın mümkün olmadığı Marmara depreminin kayıpları ile ortaya çıkmıştır. Marmara depremi ardından ise daha önceki deprem deneyimlerinden farklı olarak gerek hasar gören bölge kentlerinin yenilenmesi, gerekse İstanbul gibi büyük kentlerde doğal afet risklerini ortadan kaldırma amacıyla yenileme uygulamaları yapılmaya başlanmıştır. Sözü edilen bu kabuller çerçevesinde bu çalışmada, 1999-Marmara Depremi sonrasında yeniden inşa sürecinde kent yenileme yaklaşımından faydalanılarak güvenli kentler oluşturulmuş mudur? sorusunun cevabı araştırılmıştır. Bu araştırıma sürecinde, Doğal afetler sonrasında yeniden inşa sürecinde güvenli kentlerin oluşturulmasında etkin bir yöntem olan kent yenileme yaklaşımından faydalanılarak 1999-Marmara depremi sonrasında güvenli kentler inşa edilmiştir ifadesiyle ortaya konulan hipotezin doğruluğu test edilmiştir. Kent yenileme anlayışından faydalanılarak kentlerimizde meydana gelen doğal afetlerin kayıpları ortadan kaldırılabilir. Çünkü, ülkemizde doğal afetler sık ve yıkıcı etkileri ile gündeme gelmesine rağmen etkili bir afet yönetim anlayışının olmadığı, afet yönetiminde istenen başarı düzeyine ulaşılamadığı sıklıkla dile getirilmektedir. Yaşanan her büyük depremin ardından yeniden inşa sürecinde kararlar alınmasına, uygulamalar yapılmasına rağmen, ülkemizde doğal afetler yıkıcı etkilerini sürdürmektedirler. Bu durumun en önemli nedenlerinden biri sağlıksız kentleşmedir. İnsanlar giderek daha fazla oranda kentlerde, kentsel gelişme alanlarında, yapılaşmaya açılmasında sakınca olan bölgelerde yerleşmekte ve bu durum afetler karşısında risk düzeyini artırmaktadır. İkinci neden ise, 4 http://www.kucukcekmece.bel.tr/sempozyum.htm (14.07.2005)

11 ülkemizde afet yönetiminde hakim olan anlayışın hasar gören yapıların yerine yenilerinin yapılmasıyla sınırlı kalan teknik bir bakış açısı olması, hazırlık ve risk azaltımına gereken önemin verilmemesidir. 4. Çalışmanın Amacı ve Önemi Bu çalışmada 1999-Marmara Depremi sonrasında yeniden inşa sürecinde risk azaltımı yoluyla güvenli kentlerin oluşturulması idealine ne derece ulaştığının ortaya konulması amaçlanmaktadır. Bu amaç çerçevesinde genel olarak deprem sonrasında hayata geçirilen yeniden inşa süreci, yasal ve kurumsal boyutları ile ele alınmış, ardından depremin en çok hasara neden olduğu Kocaeli, Sakarya, Yalova ve Düzce kentlerinde yapılan alan araştırmasında MEER de belirtilen risk azaltımı hedeflerine ne ölçüde ulaşıldığı araştırılmıştır. Yapılan çalışma ülkemizde diğer büyük depremler ve Marmara depremi sonrasında uygulamaya konulan yeniden inşa süreçleri arasındaki farkları da ortaya koymaktadır. Çalışmanın bir başka ayırt edici yönü ise, yeniden inşa sürecinde risk azaltımına dayalı kent yenileme uygulamalarının önemini ortaya koymasıdır. Ülkemizde nüfusun büyük bölümü kentlerde yaşamaktadır ve kentleşme sistemindeki sorunlar, ülkenin doğal afetler karşısındaki riskli konumu nedeniyle doğal afetlerin etkileri, meydana getirdikleri hasar daha yıkıcı olmaktadır. Doğal afetlerin kentler için oluşturduğu tehlikenin boyutları 1999-Marmara depremi ile en yıkıcı biçimde ortaya çıkmıştır. Afetin büyüklüğünün etkisi ile afetin ardından kent yenileme konusu, deprem bölgesinde hasar gören kentlerin zorunlu olarak yenilenmesi sonucunu doğururken, özellikle İstanbul için afetten önce risk azaltımı konusu ön plana çıkan bir konu olmuş, beklenen büyük İstanbul Depremi karşısında geliştirilebilecek azaltım stratejileri, önerileri kapsamında riskli bölgeler başta olmak üzere kent yenileme projeleri uygulanmaya başlanmıştır. Doğal afetler nedeniyle başlatılan kent yenileme uygulamalarının İstanbul dışında, özellikle deprem riskinin yüksek olduğu diğer kentlerde de etkin bir azaltım stratejisi olarak uygulanmasının önemi ortadadır. Marmara depremi sonrasında oluşan duyarlılıkla bazı projeler hayata geçirilmiştir.

12 Ancak, kentleşme sorunlarının ortadan kaldırılması ve doğal afetler karşısında güvenli kentler oluşturulması için öncelikle kent yenileme anlayışının yasal ve kurumsal temellerinin atılması, ülkemiz koşullarına uygun farklı modellerin geliştirilmesi, uygulamaların artması gerekmektedir. Bu açıdan çalışma ülkemizde doğal afetler nedeniyle yenilemenin gerekliliği ve başarı koşullarına ilişkin yeni bir çalışmadır. Çalışma farklı disiplinlerin, yeniden inşa sürecinin ve doğal afetler sonrasında kent yenilemenin farklı boyutlarını ele alan derinlemesine çalışmalara ışık tutma amacında olmasından dolayı önem taşımaktadır. Kamu yönetimi bakış açısından konuyla ilgili olarak yapılmış olan çalışmaların eksikliğinden yola çıkarak, bu çalışma doğal afetler sonrasında yapılan kent yenileme faaliyetlerini, Marmara Depremi sonrasında incelemiştir. Çalışmanın mevcut literatüre katkısı sadece doğal afetler sonrasında yeniden inşa sürecini ele alması ve kent yenileme bakış açısını doğal afet riskleri ve doğal afetler sonrasında yeniden inşa süreci ile ilişkilendirerek ele almasıdır. Bunun yanında çalışma ülkemizde doğal afetler sonrasında yeniden inşaya ilişkin genel bir saptama yapmakta, genel hatları ile ortaya koymak ve gelecekteki akademik çalışmalara ışık tutmaktadır. 5. Veri toplama Yöntemi Çalışmada konuyla ilgili literatür taraması yanında, niteliksel araştırma yöntemi kullanılmıştır. Çalışmada genelden özele doğru bir bakış açısı söz konusudur. Çalışma konusuna altlık oluşturacak veriler doğal afetler sonrasında yeniden inşa modelleri, uygulama örnekleri, ülkemizde geçmişte yaşanmış depremler ve diğer doğal afetlerin ardından başlatılan yeniden inşa süreçleri incelenerek elde edilmiştir. Bunlar çerçevesinde Marmara Depremi sonrasında yapılan yeniden inşa sürecinin değerlendirilmesi amaçlanmıştır. Çalışmada 1999-Marmara Depremi sonrasında yeniden inşa sürecinde kent yenileme yaklaşımından faydalanılarak güvenli kentler oluşturulmuş mudur? sorusunun cevabı araştırılmıştır. Güvenli kentlerin oluşmasını sağlayan kriterler ise doğal afetler sonrasında yeniden inşa sürecinin başarılı örnekleri ve ilkeleri çerçevesinde

13 belirlenen göstergeler ile ortaya konulmuştur. Deprem bölgesindeki kentlerin yenilenmesi sürecinde varlıkları, ortaya çıkma boyutları değerlendirilen bu göstergeler, genel olarak risk azaltımı ilkeleridir. Bunlardan başlıcaları; deprem karşısında güvenliği sağlayacak şekilde, inşaat ve yapım standartları, kurumsal ve yasal düzenlemeler, eğitim, sosyal yapının yeniden inşasına ilişkin uygulamalardır. Buna göre öncelikle bölgeyi afetler karşısında riskli hale getiren ve bu denli büyük bir afetin ortaya çıkmasının hazırlayıcıları incelenmiş, ideal yeniden inşa sürecinin genel amacının söz konusu risklerin azaltılarak kentlerin gelecek afetler karşısında daha güvenli hale getirilmesini sağlamak olduğundan hareketle bölgeye ait bu risklerin yeniden inşa kapsamında giderilme derecesi ortaya konulmaya çalışılmıştır. Söz konusu bu göstergelerin elde edilmesi için deprem bölgesinde, depremin en çok hasar verdiği kentlerde yapılan alan araştırmasından faydalanılmıştır. Elde edilen veriler çalışmanın ilk bölümlerinde, kuramsal çerçevede ortaya konulan ideal yeniden inşanın genel ilkeleri, genel başarı kriterleri ile betimsel analiz yöntemi kullanılarak, karşılaştırmaya dayalı olarak analiz edilmiş ve risk analizi, risk azaltımı, kalıcı konutlar, karşılaşılan engeller, örgütsel değişim ve sosyal yapıya ilişkin düzenlemeler gibi farklı boyutlar etrafında değerlendirilmiş ve deprem sonrasında ortaya çıkan bazı sorun ve engellere rağmen güvenli kentler oluşturma yönünde önemli adımlar atıldığı sonucuna ulaşılmıştır. Bu sorunun cevabını ararken, çalışmada kullanılan araştırma teknikleri konuyla ilgili olarak mevcut literatürün incelenmesi, ilgili mevzuat hükümlerinin, raporların, brifinglerin elde edilmesi ve incelenmesi; ilgili akademik veri tabanlarının incelenmesidir. Bunun yanında birincil veri toplama kaynakları, depremin etkili olduğu kent belediyelerinde uygulanan görüşme formu ve gözlemlerdir. Bu amaca ulaşmak için 1999-Marmara depremi örnek olayında doğal afetler sonrasında kent yenileme sürecinin fırsat yaratma boyutunu değerlendirmek için dünyada afetler ve yeniden inşa süreci, ardından ülkemizde afetler ve özellikle depremler sonrasında yeniden inşa süreçleri incelenmiştir. Bu incelemeler ve teoride ortaya konulan başarı

14 kriterleri ile uygulamalarda ortaya konulan faktörlerin belirleyiciliğinde Marmara Depremi sonrası yenileme uygulamaları değerlendirilmiştir. İzmit, Adapazarı, Yalova, Düzce, Saraybahçe, Körfez, Gölcük, Değirmendere, Derince, Çınarcık, Kaynaşlı Belediyelerinde yeniden inşa sürecine dair verilen kararlarda karar verici konumunda bulunan belediye yöneticileri ile görüşme tekniğine uygun olarak bilgiler elde edilmiştir. Görüşme yöntemine dayalı verilerin yanında söz konusu belediyelerde yeniden inşa sürecinin fiziksel boyutuna dair dokümanlar, revizyon imar planları, imar plan notları ve yapılaşmaya ilişkin diğer kararlara ait dokümanlara ulaşılması şansı da elde edilmiştir. 5. Çalışmanın İçeriği Giriş ve sonuç bölümleri dışında çalışma dört bölümden oluşmaktadır. Giriş bölümünde çalışmanın konusu genel hatları ile ortaya konulmaktadır. Ardından gelen birinci bölümde kent yenileme ve doğal afetler konuları ele alınmakta ve bu bölüm iki alt başlıktan oluşmaktadır. Bunların ilkinde, genel olarak kent yenilemenin ne olduğu ve hangi nedenlerden ortaya çıktığı üzerinde durulmaktadır. Birinci bölümün ikinci alt başlığını ise kent yenileme nedeni olarak doğal afetler oluşturmaktadır. Bu başlık altında da doğal afetlerle ilgili olarak kavramsal çerçeve ortaya konulduktan sonra, doğal afetlerin kentler üzerindeki etkileri ve kentleri doğal afetler karşısında riskli hale getiren unsurlar üzerinde ayrıntılı olarak durulmaktadır. Bu başlık altında ayrıca dünyanın büyük kentlerinde meydana gelmiş büyük doğal afetler ve ortaya çıkardıkları hasarın boyutları konusunda örnekler verilmektedir. İkinci bölümde genel olarak doğal afetler sonrasında yeniden inşa üzerinde durulmaktadır. Bu amaçla, öncelikle afet yönetim süreci içinde yeniden inşanın yeri, bu süreçte yapılan başlıca işler ve yeniden inşanın kent yenilemedeki rolü ele alınmakta ve yeniden inşa, fiziksel, ekonomik ve sosyal boyutları ile değerlendirilmektedir. Bu bölümde ayrıca doğal afetler sonrasında yeniden inşa konusunda farklı ülkelerden örnekler verilmekte ve başarıyı ve başarısızlığı doğuran temel faktörler, literatürden ve uygulamalardan hareketle ortaya konulmaya çalışılmaktadır.

15 Üçüncü bölümde, Türkiye de doğal afetler sonrasında yeniden inşa konusu incelenmiştir. Bu başlık altında Türkiye de kentleşme süreci üzerinde durulmuş, buradan elde edilen bilgilerle kentleri doğal afetler karşısında hasar görebilir hale getiren unsurlar ortaya konulmuştur. Bu bölümde, ayrıca ülkemizde doğal afet gerçeği ve bunlar içinde depremler ayrıntılı olarak incelenmiş ve bunlara karşı geliştirilen önlemler, düzenlemeler ve Türkiye deki afet yönetim sistemi ele alınmıştır. Bu bölümde ayrıca, ülkemizde doğal afetler ve özellikle depremler sonrasında uygulanan yeniden inşa stratejileri ve uygulama örnekleri üzerinde durulmakta ve bunların başarı durumları değerlendirilmektedir. Çalışmanın son bölümü 1999-Marmara depremi sonrasında yeniden inşa sürecinden oluşmaktadır. Deprem sonrasında yeniden inşa süreci, genel olarak bölgeyi riskli hale getiren unsurlar etrafında incelenmiş, ardından depremin en çok hasara neden olduğu İzmit, Sakarya, Yalova ve Düzce kentlerinde deprem sonrasında yeniden inşa süreçleri ayrıntılı olarak incelenmiştir. Bu kentlerde yapılan incelemelerde, alan araştırması sürecinde yapılan çalışmaların, yeniden inşanın amaçları arasında ilk sırada gelen gelecek doğal afetler karşısında güvenli bir kent ve toplum oluşturulması idealine ne ölçüde ulaşıldığını araştırmak amacıyla bir görüşme formu uygulanmış ve elde edilen veriler, başarı kriterleri açısından analiz edilmiştir.

16 BÖLÜM I: KENT YENİLEME ve DOĞAL AFETLER Kentler gerek kentleşmeye özgü normal gelişmeler, gerekse olağandışı olaylar sonucunda zaman içinde yıpranmakta, yeni ihtiyaçlar doğrultusunda şekillenmekte ve dönüşüme uğramaktadır. Göç, sanayileşme gibi geniş kapsamlı sosyal, ekonomik ve kültürel sonuçlar doğuran olaylar kentleri etkiler ve kentsel gelişmeyi yönlendirirler. Bunun yanında savaş ve afet gibi olaylar ise neden oldukları yıkım ve tahribatlarla kentlerin yenilenmesini gerektirir. Kent toprağının aşırı kullanılması, boş bırakılması, amacına uygun olmayan biçimde kullanılması gibi nedenler kent dokusunun tahrip olmasını, bozulması gündeme getirmektedir. Diğer yandan, kentlerin belli bölgelerinde yaşanan fonksiyon farklılaşmaları, yeni merkezlerin ortaya çıkması ile eski kent merkezinin önemini kaybetmesi gibi durumlar da kentlerin belli bölümlerinde çöküntü sürecini başlatabilir. Kentlerin normal gelişme seyirleri içinde karşılaşabilecekleri bu olağan durumların yanında, kent toprağının ekonomik, sosyal, çevresel ve fiziksel kalitesindeki azalma, yeniden düzenleme ve onarma çabalarını gerekli kılmaktadır. Kentlerin zaman içinde hem fiziksel, hem de sosyal anlamda eskimesi, yıpranması ve bazı bölgelerinin eski önemlerini kaybetmesi, yeni fonksiyonlar yüklenmesi, kentlerin yeniden ele alınarak bu olumsuz gidişin önlenmesi amacıyla düzenlenmesini gerektirir. Literatürde kentlerin karşılaştığı bu olumsuz süreç, köhneleşme/çürüme ; buna önlem olarak girişilen iyileştirme süreci ise, kent yenileme, kentsel yeniden inşa, kentsel iyileştirme, kentsel dönüşüm gibi kavramlarla ifade edilmektedir. Tezin bu bölümü iki alt başlıktan oluşmaktadır; birinci alt başlıkta genel olarak kent yenileme konusu ve kent yenileme nedenleri üzerinde durulmakta, ikinci alt başlıkta ise doğal afetlerin kent üzerindeki etkileri, kent yenileme nedeni olarak ele alınmaktadır.