USKUDAR SEMPOZYUMU IV 3-5 Kasım 2006 BİLDİRİLER CİLT I EDİTÖR DR COŞKUN YILMAZ
ÜSKÜDAR SEMPOZYUMU IV Yayın Kurulu Prof Dr Mehmet İpşirli 1 Prof Dr Mustafa Uzun Prof Dr Zekeriya Kurşun 1 Prof Dr Ş Tufan Buzpınar Yrd Doç Dr Mustafa Küçükaşçı 1 Yrd Doç Dr Erhan Afyoncu Yayma Hazırlık Ugur Demir 1 Resul Tamgüç İmla ve Tashih Prof Dr Mustafa Uzun 1 Ahmet Karataş Görsel Araştırma Dr Suphi Danealı 1 Yrd Doç Dr Erhan Afyoncu Ugur Demir 1 Resul Tamgüç Fotograf A Bilal Arslan 1 Fatma Durgut Orhan Durgut 1 Dr Suphi Danealı Sempozyum Fotografları Kenan Koca 1 İsa Telli Kapak Fotografı Üsküdar Kara Davut Paşa Camii Tasarım ve Uygulama Bülent Avnamak Baskı ve Cilt Seçil Ofset ISBN: 978-9944-5807-3-1 (Takım) İstanbul 2007 Kitabın telif hakları Üsküdar Belediyesi'ne aittir, tamamı veya bir kısmı izinsiz basılamaz, çogaltılamaz, kaynak gösterilmeden iktihas yapılamaz ÜSKÜDAR BELEDİYESİ Hakimiyet-i Milliye Caddesi Atlas Çıkınazı No: 69 ÜSKÜDAR 1 İSTANBUL Tel: 0212 531 30 00 Faks: 0212 531 30 00 wwwuskudarbeltr
Atik Valide Külliyesi Restorasyonu Bir Tarih/Sanat Buluflmas (Mimar Sinan Külliyesinden Güzel Sanatlar Fakültesi ne) Z A Y fi E K A N T A R C I O L U ( A K Y I L ) Marmara Üniversitesi Sultan III Murad n annesi Nurbanu Valide Sultan taraf ndan 1570-1579 y llar nda yapt r lm fl olan Atik Valide Külliyesi, stanbul/üsküdar da Valide-i Atik Mahallesi nde bulunan görkemli bir yap lar toplulu udur Tasar m Mimar Sinan a ait olan bu an tsal kompleks, döneminin önemli sultan külliyelerinde, örne in Süleymaniye Külliyesi nde, kullan lm fl olan bir programa sahiptir Kentsel planda, çok ifllevli/çok yap l bir sosyal donat grubudur Cami ve medresenin merkezi oluflturdu u ve bu merkez çevresine yerlefltirilmifl tek yap lar -tekke (hankah), s byan mektebi ve hamam- ile birleflik bir yap lar toplulu u olan kervansaray, darülhadis, darülkurra, aflhane, tabhâne ve darüflflifa n n yer ald - özgün bir modeldir ve Osmanl toplumundaki kültürel bileflimin en ilginç gösterimlerinden biridir Külliyenin Osmanl klasik dönem tasar m ile bafllayan tarihi, Osmanl tarihi, mimarl ve sanat üzerinde araflt rma yapan ve düflünen uzmanlar n ortak kan s, bu kültürün döneminin en aç k kültür al flverifli koflullar na sahip oldu u yönündedir Aç kt r ki Osmanl mparatorlu u üç k tada egemen olmufl, farkl kültür alanlar n içeren bir memleketler bütünüdür Devletin s n rlar Orbis Ottomanorum yani Osmanl lar n Dünyas diyebilece imiz kavram hakl k lacak yayg nl ktad r 1 Bat da bugünkü Macaristan dan bafllayan s n r çizgisi, do uda Gürcistan kapsarken kuzeyde Ukrayna ovalar ndan güneyde Habefl Eyaleti ne uzanmaktad r Kuzey Afrika ve özellikle Balkanlar farkl kültürel odaklard r lber Ortayl n n, hakl olarak tarihin son Roma mparatorlu u diye betimledi i bu memleket Atik Valide Bimarhanesi (arka sayfa)
Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U I V Atik Valide Külliyesi nden genel görüntüler 452 bütününün kültür al flverifli flafl rt c yo unluktad r Sinan n tasar m n yapt külliyelerin en baflar l lar ndan biri olan Atik Valide Külliyesi, bilinçli bir asimetriye dayanan bir yerleflim modeli sunar Erken dönem çal flmalar nda yap lar aras ndaki geometrik ba lar n zay f oldu u da n k yerleflime, ve klasik dönemde, 1550-60 lardaki simetrik ve aksiyal yerlefltirimlere karfl l k Sinan n 1570 li y llarda bu konsepte yönelmesi, son derece bilinçli bir yeni yaklafl m arama çabas olarak yorumlanmal d r Atik Valide Külliyesi yap lar, kuzeyindeki Çavufl Deresi ne inen yamaç üzerine dört farkl kotta yerlefltirilmifltir En üstte cami, bir alttaki kotta medrese, hankah, mektep ve darülkurra sonra imaret, tabhane ve darüflflifa ve en alt kotta da kervarvansaray yer almaktad r Çal flmam z n konusu olan külliye parças ise tamamen özgün bir kurgu gösterir Kompleksin özgünlü ü, külliyenin bütününden ayr olarak önce çok say da ve farkl ifllevi bir araya getirmesi ve bunlar tek yap biçiminde yerleflimin mevcut dokusu içinde çözümlemesindedir Mevcut topografyaya ve kentsel dokuya uyum konusunda di er selatin külliyelerinden farkl bir model sunar Burada topografya, örne in Süleymaniye Külliyesi ndekinden farkl olarak kullan lm fl: farkl birimler farkl kotlara yerlefltirilerek de- il, kot farklar yap lar aras nda, merdiven vb çözümlerle bina bütünlü ü içinde adeta eritilerek görsel bütünlük ve ba lant n n sürdürülmesi sa lanm flt r Vak flar Genel Müdürlü ü nün Marmara Üniversitesi Rektörlü ü ne fiubat 2003 y l nda ön tahsisle verdi i söz konusu yap kompleksi, kervansaray, darülhadis,
A T K V A L D E K Ü L L Y E S R E S T O R A S Y O N U B R T A R H / S A N A T B U L U fi M A S I Kap detaylar darülkurra, aflhane, tabhane,ve darüflflifa binalar ndan oluflmaktad r Bunlar n tümü, 124 m X 90 m boyutunda büyük bir dikdörtgen içine yerlefltirilmifltir Külliyenin Toptafl Caddesi ne aç lan ana girifli d fl nda, biri imarete, di erleri darülhadis ve darüflflifaya girifl veren üç tali kap s daha vard r Böylece kullan mdaki ba lant lar n ve ifllevsel problemlerin bina bütünlü ü içinde afl lmas sa lanm flt ryap n n Toptafl girifline göre aksiyal bir yerlefltirimi vard r II Mahmud döneminde yapt r ld düflünülen sayvan n ard ndan büyük bir kubbeli tafll a girilir Kalem iflleriyle bezeli bu pandantifli kubbenin örttü ü genifl mekan, eskiden merdiven oldu u bilinen hafif bir rampayla görkemli bir orta avluya aç l r Büyük a açlar n yeflillendirdi i orta avlu kompleksin cuore si, kalbidir Bu revakl avluya, iki taraf ndaki T planl, kendi avlular çevresinde kurgulanm fl imaret ve tabhane bölümleri ba l d r Bu üç birim klasik bir bütünlük kurarken bunlara kuzey ve bat daki Darüflflifa ve çifte kervansaraylar eklenir Böylece hem ba ms z hem de biribirine aç k ve ba l bir bütün olufltururlar Yap ld tarihten bu yana yap lar, çeflitli ifllev de iflikliklerine zorlanm fl, say - s z fiziki müdahaleye maruz kalm fl ve eklemelerle de ifltirilmifltir III Selim döneminde Nizâm- Cedid Oca kuruldu unda yap lar, süvari askerine k flla olarak verilmifl, ard ndan Alemdar Mustafa Pafla n n Sekban- Cihadiye askerine ve daha sonra Asakir-i Nizamiye süvarisine tahsis edilmifltir Yaklafl k 1800-1865 453
Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U I V Atik Valide Külliyesi iç avlusu y llar n kapsayan bu tahsisler s ras nda, özellikle 1834-35 y llar nda önemli de- ifltirmeler yap lm flt r maret ve darüflflifa, k flla kullan m ndan sonra s ras yla 1865-1927 de ak l hastanesi, 1935-1976 da Tekel yaprak tütün bak m atölyesi olarak kullan lm fl; darüflflifa 1977 de Üsküdar mam Hatip Lisesi ne verilmifltir Darülhadis ve darülkurra grubu ise son y llara kadar Toptafl Cezaevi olarak kullan l rken büyük de iflikliklerle mimarî karakterini çok büyük ölçüde yitirmifltir Özgün görünümünü de ifltiren bu müdahalelelerin tek tek saptan p irdelenmesi ve restitüsyonunun akademik düzeyde olabildi ince do ru olarak kurgulanabilmesi için gerekli bilgilere, müdahale tarih ve biçimlerini aç klamas olas arfliv kay tlar n n incelenmesinden sonra ulafl labilece i tabiidir Bu yönde çal flmalar sürdürülmekte ve Baflbakanl k Osmanl Arflivi taranmaktad r Restitüsyon projesi için yap lan bu çal flmalar n, ayn zamanda 16 Yüzy ldan 21 yüzy la uzanan sürede, mimari miras n kullan m ve de erlendirme kriterleri konusunda önemli bir bilgi birikimi sa layaca da anlafl lmaktad r Proje aflamas nda, külliyenin ayr nt l bir analitik rölövesi yap lm flt r Analitik rölöve, restitüsyon aflamas n n bilgilerini elde etmeyi sa larken, restorasyon uygulamas nda da kararlar ve ayr nt çizimleri için veri taban sa lam flt r Restorasyon projesi, günümüz restorasyon ilkelerine ba l l n ve bilimsel do rulu unun yan s ra as l olarak restitüsyondan gelen bilgilerin ve karar önerilerinin de erlendirilmesini hareket noktas olarak alm flt r Bu do rultuda, ilke 454
A T K V A L D E K Ü L L Y E S R E S T O R A S Y O N U B R T A R H / S A N A T B U L U fi M A S I Çeflme ayr nt lar olarak binan n 20 yüzy l bafl ndaki durumu esas al nacakt r Restorasyon çal flmas bu aflamada, muhdes eklerden ar nd rma/ ay klama, sa lamlaflt rma (konsolidasyon), tamamlama ve gerekirse yenileme ifllemlerini içerecektir lke olarak onar mda yeni malzeme ve tekniklerin kullan m n da olas d r Restorasyon projesi için gerekli ön bilgileri toplama ve haz rl k çal flmalar olarak: Tüm birimlerin Tafl y c Sistem Raporlar haz rlat lm flt r ÜOrman Fakültesi uzmanlar nca külliyenin A aç rölövesi haz rlanm fl, vaziyet plan nda yerleri saptanm fl ve ilgili rapor yaz lm flt r Malzeme analizleri, Kültür ve Turizm Bakanl stanbul Restorasyon ve Konservasyon Merkez Laboratuar Müdürlü ü nce yap lm fl ve yap lmaya devam edilmektedir Zemin Etüdü ve Raporu için befl ayr noktadan karot al narak zemin sondaj yap lm fl ve sonuçlar ilgili uzmanlar n haz rlad raporla elde edilmifltir Mevcut mekanik ve elektrik tesisat n n durumunu gösteren Alt Yap Durum Raporu, Üniversite nin Yap flleri Dairesi uzmanlar nca haz rlanm flt r Ayr ifllevli çeflitli yap lar n birbirine bitifltirilip birinden öbürüne ba lanarak tek bir yap gibi alg lanmaya aç k b rak lm fl kurgusu, yeni bir öneridir Ve gerçekten yeniden anlamland r lmay, çözümlenip okunmay bekleyen bir zoru deneme çal flmas d r 455
Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U I V Pencere detay ve ayr nt lar Benzer bir zoru deneme çal flmas, bu eflsiz kompleksin özgünlü ünü zedelemeden bu özgünlü ü ça dafl sanatlar düzleminde yeniden okunur k lmak amac ndaki bir proje ile denenecektir Kompleksin mekansal da l m n n ritmini ve ana flemalarla ulafl lan birlikteli i kaybetmeden yeniden çeflitlendirmek, resim, heykelden grafi e uzanan farkl l k gereksinimlerini ilk tasar m n birlefltirici sürecini gözeterek yenilemek bu yeniden kullan m projesinin temel ilkesi olmufltur Yeniden ifllevlendirmede gereksinmelerin en az müdahale ile elde edilmesi restorasyonun ana fikri olmufltur Yeniden ifllevlendirme projesi için Güzel Sanatlar Fakültesi den ihtiyaç program elde edilmifl ve çal flmalar bu program n gereklerinin yerine getirilmesi yönünde sürdürülmüfltür lgili Anabilim Dallar n n gereksinmelerinin dökümü ile belirlenen mekan büyüklükleri ile toplam alanlar ve ilgili dal n di er dallarla ba l l /ba ms zl gibi ifllevsel kriterler, tahsislerin ve konumland rmalar n gerekçeleri oldu Bu do rultuda yap birimlerinin anabilim dallar na olabildi ince ba ms z yerlefltirilebilmesi için çal fl ld Anabilim dallar na gerekli büyüklüklerin belirli yap gruplar içinde lokalize olmas n sa layacak bir mimari çözüme ulafl labildi Bu yerlefltirmenin Külliye nin özgün kullan m program na ve anlay fl na uygunlu unun yan s ra en az müdahale ile gerçeklefltirilebilmesi, en önemli avantaj - n oluflturmaktad r Giriflte, Sultan II Mahmud un tu ras n tafl yan Empire üslubundaki sayvan- 456
A T K V A L D E K Ü L L Y E S R E S T O R A S Y O N U B R T A R H / S A N A T B U L U fi M A S I Kemer-Kubbe Feneri ayr nt lar dan sonra gelen genifl ve yüksek kubbeli tafll k bölümü ile buradan ulafl lan s ra a açl büyük avlunun, fakültenin merkez mekanlar n oluflturmas ve en az müdahale ile korumaya al nmas ; toplu performanslara ve etkinliklere, Orta avludaki s ra hücrelerin iç mimari ve restorasyon bölümlerine, D flardan ba ms z bir girifli ve avlusu olan aflhane nin büyük orta avluya aç - l fl da gözönüne al narak yönetim birimlerine, Tabhane ve avlusu saydam bir örtüyle kapat lacak olan darüflflifan n büyük salonlar yla birlikte Resim Anabilim dal n n toplu atölye çal flmalar na ve gösterimlerine, Kervansaraylar n aç k orta avlular n n uygun büyüklükleri de dikkate al narak Heykel bölümüne, Göreli olarak daha ba ms z bir çal flma sirkülasyonunu gereksinen Sinema/Televizyon anabilim dal için ise, darülhadis ve darülkurra birimlerinin tahsisi öngörülmüfltür Çok maksatl salon ve sergi alanlar için ise külliyenin kuzeybat da bofl olan arsa bölümünde, külliyenin mimari karakterini gölgelemeyecek, görünümü iddias z ama yüksek teknoloji kullan lan bir yeni bina yap m önerilmektedir Çal flman n sunulan ön aflamas, ayr nt l teknik ve analitik rölöve projesinin ard ndan Restitüsyon Ön Raporu ve Yeniden fllevlendirme konsept projesi olarak yap l p tamamlanm flt r 457
Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U I V C-C kesiti-model Helvac Ali Soka görünüflü-model A-A kesiti-model F-F kesiti-model 458
A T K V A L D E K Ü L L Y E S R E S T O R A S Y O N U B R T A R H / S A N A T B U L U fi M A S I ç avludan bir kesit Mimar Sinan n bu eflsiz külliyesinin Marmara Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi ne tahsisi, Fakülte aç s ndan kuflkusuz büyük bir flans say lmal d r Ancak bir di er aç dan, Güzel Sanatlar Fakültesi gibi özgün ve önemli sanat etkinliklerine ve yüksek düzeyde performanslara imza atm fl bir ö retim ve e itim kuruluflunun sahipli i de yine bu eflsiz külliye için flans say lmal d r KÜNYE B LG LER M MAR PROJE MÜELL F ZAyfle KANTARCIO LU (AKYIL) MÜ Güzel Sanatlar Fakültesi Ö retim Görevlisi AT K VAL DE KÜLL YES B L M KURULU Prof Dr Hüsamettin KOÇAN (MÜGSF Dekan ) Prof Dr Afife BATUR (Baflkan) nfl Müh Çetin ALACA Dr Gülflen ALTINSOY Prof Dr Nurhan ATASOY Y Mim Cengiz BEKTAfi Mim Gül COfiKUN 459
Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U I V Prof Dr Nevin ENEZ Prof Dr Nazan ERKMEN Dr Sinan GEN M Doç Dr Nevzat LHAN Yrd Doç Dr Emel fileyen Prof Dr Baha TANMAN MAL SAH B TC BAfiBAKANLIK VAKIFLAR GENEL MÜDÜRLÜ Ü STANBUL VAKIFLAR BÖLGE MÜDÜRLÜ Ü ARAfiTIRMA GRUBU Tafl y c Sistem Raporu: A aç Rölöve ve Raporu: Jeoteknik Zemin Etüd Raporu: Konservasyon Raporu: Prof Müfit YORULMAZ ( TÜ Mimarl k Fakültesi Ö retim Üyesi) Doç Dr Ünal AKKEM K ( Ü Orman Fakültesi Ö retim Üyesi) brahim Elem Alp (Jeofizik Mühendisi/ZAL Mühendislik Hizmetleri) Güven GÖKÇE TC Kültür Bakanl Restorasyon ve Konservasyon Merkezi RESTORASYON KONSEPT DANIfiMANI Mehmet KONURALP YMimar REST TÜSYON PROJE DANIfiMANLARI Prof Dr Nurhan ATASOY Prof Dr Afife BATUR Prof Dr Baha TANMAN TEZY NAT RÖLÖVES Yrd Doç Dr Metin KAFKAS Dr Sadri SAYIO LU Marmara Üniversitesi / GSF Ö retim Üyesi Marmara Üniversitesi / GSF Ö retim Görevlisi M MAR ÇALIfiMA GRUBU ve Ç ZENLER HSaltuk AKATAY P nar OSMANO LU Nergis ÖZBAYRAMO LU Sezgi DÜZENO LU YMimar (Restoratör, TÜ) Mimar (YTÜ) Restorasyon Uzman (YTÜ- Ü) Mimar ( TÜ) D PNOTLAR 1 lber Ortayl, Osmanl y Yeniden Keflfetmek, stanbul 2006, s 22 460