SEYRÜSEFER VE YARDIMCILARI
BU SUNUMUN İÇERİĞİ İNİŞ SİSTEMLERİ ILS (INSTRUMENT LANDING SYSTEM) MLS (MICROWAVE LANDING SYSTEM)
ILS (ALETLİ İNİŞ SİSTEMİ) Aletli iniş sistemi olarak tanımlanan ILS sistemi, yatay ve düşey olarak uçağa kılavuzluk görevi yaparak, uçağın piste elektronik cihazlarla emniyetle iniş yapmasını sağlayan bir sistemdir. Özellikle bulut tavanının düşük, görüşün kısıtlı olduğu sisli, yağmurlu ve karlı havalarda güvenli, görüş mesafesinin yüksek olduğu durumlarda ise güvenliğin yanı sıra konforlu bir yaklaşma ve iniş yapılmasına imkan sağlar.
ILS (ALETLİ İNİŞ SİSTEMİ) Yer temelli radyo seyrüsefer yardımcısı olan ILS, uçağın her türlü meteorolojik şartlarda piste inişine olanak sağlaması amacıyla tasarlanmıştır. Sisteminin ana fonksiyonu, kötü görüş şartlarında uçağı yere nazaran emniyetli bir şekilde daha fazla alçaltarak pilotun pisti görmesini sağlamaktır. ILS yardımıyla diğer Seyrüsefer Yardımcı Sistemlerine (VOR,NDB) kıyasla yere daha fazla yaklaşarak pisti gören pilot, uçakta bulunan diğer elektronik sistemler ve pistte bulunan görsel yardımcılar(yaklaşma Işıkları vb.) vasıtasıyla piste inişi gerçekleştirir.
ILS (ALETLİ İNİŞ SİSTEMİ) ILS Sistemi Localizer, Glide Path ve Marker serisinden (Dış marker ve Orta Marker, özel durumlarda da İç Marker) oluşan yaklaşma ve iniş için, uluslararası olarak kullanılan bir Seyrüsefer Yardımcısı dır.
ILS (INSTRUMENT LANDING SYSTEM) Üç ana yer tesisi şunlardır: Elektronik merkez pist hattını göstermek için ufki düzlem meydana getiren Localizer, (yön bulucu) İniş noktasına, doğru bir açıyla (3 ) yaklaşması için dikey düzlem meydana getiren Glide Path (GP/ alçalış-süzülüş hattı belirleyicisi), Yaklaşma hattı boyunca dizilen ve dikey yayın yapan Marker lar. Bu üç yer tesisi daha çok fayda sağlamak ve emniyet için, yüksek şiddetli yaklaşma ışıkları ve DME (mesafe bilgisi veren sistem) ile beraber kullanılırlar.
ILS (INSTRUMENT LANDING SYSTEM) LOCALİZER Bir piste ILS yaklaşması yapan uçakların, pistin merkez hattı doğrultusunda yaklaşmalarını sağlar. Frekans band 108.10-111.95 MHz' dir. Taşıyıcı çıkış gücü 5-15 watt mertebelerindedir. Localizer verici antenleri aletli iniş pistinin merkez hattı doğrultusu üzerine yerleştirilmişlerdir. Pist sonundan itibaren 1000 ft mesafededirler. Esas verici cihazları iniş kalkışları etkilememek için pist uzantısının dışına yerleştirilmişlerdir.
ILS (ALETLİ İNİŞ SİSTEMİ) GLİDE PATH İniş yapacak uçakların piste en uygun süzülme açısı içinde alçalmasını sağlar. Frekans band UHF ve 329.15-335 MHz arasındadır. Bunların anten ve verici binaları ILS alçalması yapılan tarafına pist basından 750-1250 feet içeriye ve 400-600 feet pist merkez hattının uzağına konulur. Her Glide Path vericisi beraber çalıştıkları Localizer frekansları ile eşlendirilmiştir. (şayet kombine UHF-VHF alıcı cihazları var ise). Yani pilot VHF alıcı cihazında Localizer frekansı bağladığında glide path da otomatik olarak devreye girer.
Glide Path Anteni ve Cihaz Barınağı
ILS (ALETLİ İNİŞ SİSTEMİ) MARKER LAR ILS' de kullanılan markerler alçalma yapan uçakların pilotlarına pist basına ne kadar mesafede olduklarını bildirir. 75 MHz' de çalışırlar. Dış marker (OM=Outer Marker), Orta marker (MM=Middle Marker) ve İç marker (IM=Inner Marker) olmak üzere üç adettir. İç marker günümüzde pek fazla kullanılmaz.
ILS (ALETLİ İNİŞ SİSTEMİ) Dış Marker lar: Pist basına 4-7 NM mesafeye yerleştirilirler. Saniyede iki hat olarak kendilerini tanıtırlar. Bu sinyaller 400 Hz' de modüle edilmiştir. Uçak Markerin yayın sahası içinden geçerken, alet paneli üzerinde mavi bir lambayı, tanıtma hatlarının duyulma süresince yakarlar. Orta Marker lar: Pist basına 3500 feet mesafeye yerleştirilmişlerdir. 1300 Hz' de modüle edilmiş hat ve nokta olarak kendilerini tanıtırlar. Uçak markerin yayın sahasından geçerken alet paneli üzerinde amber renkli bir lambayı hat ve noktaların duyulma süresince yakarlar. İç Marker lar: Bazı konfigürasyonlarda ILS CAT II için yükseklik bilgisi sağlar. Pist basından 50 ft. uzaklığa yerleştirilir. 3000 Hz de modüle edilmiş, saniyede 6 nokta olarak kendilerini tanıtırlar. Marker üzerinde beyaz renkli lamba yanar.
ILS (ALETLİ İNİŞ SİSTEMİ) ILS sistemi özetleyen ve tüm yer ekipmanlarının birlikte kullanımı
ILS (ALETLİ İNİŞ SİSTEMİ) Performanslarına göre 3 tip ILS kategorisi vardır ve bu kategoriler karar yüksekliği (DH/Decision Height) ile pist görüş menzili (RVR/Runway Visual Range) kavramlarıyla tanımlanırlar.
ILS (ALETLİ İNİŞ SİSTEMİ) ILS sistemi Uluslararası Sivil Havacılık Organizasyonu (ICAO) tarafından 1947 yılında standart radyo seyrüsefer sistemi olarak onaylanmıştır. Günümüzde hala hassas radyo seyrüsefer yardımcısı olarak çalışmaya devam eden ILS sistemi ile değişik hassasiyetlerde yaklaşma yapmak mümkündür. Sistem yaklaşma sırasında karar yüksekliği (Decision Height) ve pist görüş menzili (Runway Visual Range) ile tanımlanır.
ILS (ALETLİ İNİŞ SİSTEMİ) Karar yüksekliği olarak tanımlanan DH (Decision Height), piste dokunma hattının üzerinden itibaren yüksekliği belirtmektedir. Havacılıkta dikey yükseklikler feet cinsinden ifade edilmektedir. Pist görüş menzili olarak adlandırılan RVR (Runway Visual Range) ise yatay olarak pist üzerindeki görüşü belirtmektedir. Havacılıkta yatay mesafeler metre cinsinden (Amerika haricinde) verilmektedir. Ufak hava araçları genellikle kategori 1 yaklaşması yapmaktadır. Bu yaklaşma sırasında karar yüksekliği (DH) altimetreden alınmaktadır. Kategori 2 ve 3 yaklaşması yapan hava araçları ise radar altimetreden alınan veriler aracılığıyla karar yüksekliğine yaklaşmaktadır.
ILS SİSTEMİ HASSAS VE KRİTİK SAHALARI ILS Sistemi çalışma sistemi itibariyle en fazla arazi gereksinimi olan Seyrüsefer Yardımcısıdır. Bunun temel sebebi sinyalin, esas itibari ile Düzeltilmiş Sahada (BFA- Beam Forming Area) oluşmasıdır. Ayrıca Düzeltilmiş Saha haricinde civarda oluşan yapılaşmaların sebep olduğu yansımalar (multipath) da uçakta alıcısının yanılmasına sebep olabilmektedir. Bu sebeple pist etrafında yapılacak her türlü yapılaşma kontrol altına alınmalıdır. Localizer ve Glide Path cihazının temel arazi ihtiyaçları Kritik ve Hassas olmak üzere ikiye ayrılmıştır. Kritik ve Hassas sahaların boyutları cihazın kategorisine, uçak boyutuna ve anten eleman sayısına göre değişmektedir.
MLS (ALETLİ İNİŞ SİSTEMİ) ILS sisteminin trafik yoğunluğu karsısında kapasitesinin sınırlı kalması ve geliştirilmiş yeni bir ILS sisteminin mümkün olmaması MLS sistemi ile yer değiştirilmesini gündeme getirmiştir. Bu sistem üzerindeki çalışmalar ve denemeler halen devam etmektedir. Bazı Avrupa ve Amerika hava meydanlarında test amacıyla kullanılmaya başlanmıştır. Ancak sistemin pahalı oluşu, uçaklar üzerinde yeni düzenlemeler gerektirmesi havayolu şirketlerinin bu sisteme olumsuz bakmalarına neden olmuştur. Bunun yanında GPS gibi yeni sistemler üzerinde yapılan çalışmalar ve elde edilen olumlu gelişmeler MLS' in eski süksesini kaybetmesi sonucunu doğurmuştur.
MLS (ALETLİ İNİŞ SİSTEMİ) Çalışma Prensibi: MLS' de yatay ve düşey olmak üzere iki tür tarama yapılır. Yatay yayın, merkez hattının her iki yanında bulunan 40 derecelik paternleri tanıyacak şekilde soldan sağa doğru gerçekleştirilir. Bu tarama, sistemin kullandıgı meydanın arazi sekline ve özelliklerine göre 40º den daha az bir degere de ayarlanabilir. Uçaktaki alıcı yatay yayına göre pist orta hattının neresinde olduğunu "TO" ve "FROM" durumları arasındaki zaman farkını ölçerek bulur. Eğer ölçülen zaman uzun ise uçak, pist orta hattının sağında, zaman kısa ise bu hattın solunda demektir.
MLS (ALETLİ İNİŞ SİSTEMİ) MLS' in süzülüş açısını veren dikey yayını ise süzülüş sahası içinde aşağı-yukarı tarama şeklindedir. Uçaktaki alıcı, dikey taramadaki zaman farkını ölçerek uçağın hangi alçalma açısı içinde olduğunu bulur. Bu taramanın genişliği dikey olarak 15º dir. Pilot, uçağın performansına göre istediği süzülüş açısını ve yaklaşma derecesini seçebilir. Bu seçtiği değerlere göre aşağıda veya yukarıda sağda veya solda olduğunu göstergeden kontrol edip gerekli düzeltmeleri yapabilir. Piste olan mesafeyi saptamak için MLS ile birlikte DME de kullanılır. Çalışma Frekansı ve Menzili: SHF bandı içinde 200 kanal ayrılmıştır. Kanallar 5 GHz ten başlayarak 0,3 MHz aralıklarla sıralanmıştır. Yatay olarak 20-30 NM düşey olarak ise 20.000 ft lik bir menzile sahiptir.
MLS (ALETLİ İNİŞ SİSTEMİ) Avantajları: Performansı ne olursa olsun tüm askeri ve sivil uçaklara, hatta helikopterlere de hizmet verebilir, İniş için ILS' teki gibi tek bir süzülüş hattına bağlı kalınmaz, uçak performansına göre uygun süzülüş açısı pilot tarafından seçilebilir, Hizmet verdiği bölge ILS' e göre daha geniştir, Kullanılan antenler küçük boyutludur ve kurulması kolaydır,
MLS (ALETLİ İNİŞ SİSTEMİ) Dezavantajları: Sistemin pahalı oluşu, Sistemin kullanılabilmesi için tüm uçaklara oldukça pahalı ek teçhizatın konulması gerekliliğidir.
KAYNAKLAR ÖZER Haluk, Seyrüsefer ATSEP Temel Eğitimi/Seyrüsefer Yardımcı Sistemleri, 2010. Seyrüsefer Dairesi Başkanlığı Radyo Seyrüsefer Yardımcıları Eğitim Notları Devlet Hava Meydanları İşletmesi Hava Seyrüseferi Ders Notları
Bir sonraki derste görüşmek dileğiyle Öğr.Gör. Gülaçtı ŞEN İstanbul Aydın Üniversitesi Havacılıkta Yer Hizmetleri Bölümü