TÜRKİYE DE EKONOMİK KRİZLER VE TARIMA YANSIMALARI Prof. Dr. Canan ABAY Dr. Berna Türkekul E.Ü. Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü Şubat 2009 KRİZ NEDİR? Kriz, çeşitli bilim dallarında ve aynı zamanda günlük konuşma dilinde çok yaygın olarak kullanılan kavramlardan birisidir. İçinde bulunulan durumun ya da karşı karşıya kalınan olayların ne derece kriz olduğu kişiden kişiye değişebilmektedir. 1
KRİZİN TEMEL UNSURLARI VE ÖZELLİKLERİ Önceden tahmin edilemeyen ya da bilinemeyen bir anda ortaya çıkması Kişiler ve firmalar için hem bir tehlike ve tehdit oluşturması, hem de yeni fırsatlar yaratması Kısa ya da uzun süreli olması Bir bulaşıcı hastalık gibi yayılma etkisi göstermesi KRİZ Kriz, önceden bilinmeyen ya da öngörülemeyen bazı gelişmelerin makro düzeyde devlet; mikro düzeyde ise firmaları ciddi olarak etkileyecek sonuçlar ortaya çıkarmasıdır. Sadece ani ve beklenmedik bir anda ortaya çıkan olumsuz gelişmeleri kriz olarak adlandırmak doğrudur. Yoksa, normal süreç içerisinde ortaya çıkan her sorun kriz demek değildir. 2
EKONOMİK KRİZLER NEDEN ÖNEMLİ? Tüketici talebinde azalma, Firmaların yatırımlarında azalma, Yüksek oranlı işsizlik, Yaşam standartlarının düşmesi, Beşeri sermayenin geri döndürülemez bir şekilde kaybedilmesi, Yoksulluktan kurtulma yönündeki güç ve yeteneklerini de olumsuz yönde etkileme Makroekonomi Politikaları ve Tarım Sektörü Arasındaki İlişkilerin Genel Çerçevesi Dış TicaretPolitikası Maliye Politikası Para Politikası Tarifeler/Kotalar VergilerKamu Harcamaları Para Arzı GATT/DTÖ AB FaizOranı ve Enflasyon Dışsatım Dışalım Döviz Kuru Ürün Fiyatları Girdi Fiyatları Arazi Fiyatları Tarım SektörününPerformansı 3
TÜRKİYE DE 1990 SONRASI YAŞANAN KRİZLER 1994 KRİZİ 1997 ASYA 1998 RUSYA KRİZLERİ 2000 KASIM VE 2001 ŞUBAT KRİZİ 4
KRİZLERİN ETKİLERİ VE TARIMA YANSIMALARI Büyüme, Enflasyon, Ürün ve Girdi Fiyatları, İç Ticaret Hadleri, Destekleme, Dış Ticaret Hadleri, İstihdam GSMH ve Tarımda Büyüme 20.0 15.0 10.0 5.0 % 0.0-5.0 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008-10.0-15.0 GSMH Büyüme Hızı Tarım Büyüme Hızı Sektör Payı 5
Enflasyon 140.0 120.0 100.0 % 80.0 60.0 40.0 20.0 0.0 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 TÜFE ÜFE Enflasyon 120.0 100.0 80.0 % 60.0 40.0 20.0 0.0 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 TÜFE-Gıda ÜFE-Tarım 6
ÇİFTÇİ ELİNE GEÇEN FİYATLAR ENDEKSİ VE ÇİFTÇİNİN ÖDEDİĞİ FİYAT ENDEKSİ 18000.0 16000.0 14000.0 12000.0 10000.0 % 8000.0 6000.0 4000.0 2000.0 0.0 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 ÇEFE ÇÖFE İÇ TİCARET HADLERİ 160 140 120 100 % 80 60 40 20 0 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Tarım/Sanayi ÇEFE/ÇÖFE 7
TARIMSAL DESTEKLEMELER Bin YTL 7000000 6000000 5000000 4000000 3000000 2000000 1000000 0 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 1.00 0.90 0.80 0.70 0.60 0.50 0.40 0.30 0.20 0.10 0.00 GSMH'daki Oranı Destekleme (bin YTL) Destek/GSMH TARIMSAL DIŞ TİCARET 7,000 250.0 Milyon $ 6,000 5,000 4,000 3,000 2,000 1,000 200.0 150.0 100.0 50.0 İhracatın İthalatı Karş. Oranı 0 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 İhracat İthalat ihr/ith 0.0 8
REEL KUR ve DIŞ TİCARET HADLERİ 200.0 180.0 160.0 140.0 120.0 100.0 80.0 60.0 40.0 20.0 0.0 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Kur DTHad İŞSİZLİK ORANI 12.0 10.0 8.0 6.0 4.0 2.0 0.0 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Türkiye Kır 9
UYGULANAN POLİTİKALAR 5 NİSAN 1994 Destekleme alımında sınırlama (hububat, ş. pancarı, tütün) Tarımsal KİT lerin özelleştirilmesi Serbest Piyasa Eonomisinde: Üretici örgütlenmesi ve temsili yetersiz Tarımsal KİT lerle oluşan boşluk doldurulmamış ARALIK 1999- ŞUBAT 2001 Girdi desteklerine son Destekleme alılarına son Fonların tasfiyesi Tarımsal KİT lerin özelleştirilmesi Alternatif ürünlere geçiş DGD Desteklemede sistem değişikliği Görev zararlarını önlemek Hazinenin yükünü azaltmak Rekabet gücü yüksek ürünler Serbest piyasa ekonomisi 2001 Kriz Sonrası YENİ ARAYIŞLAR (2003-2005) STRATEJİ BELGESİ (2006-2010) IMF EKONOMİK İSTİKRAR TEDBİRLERİ (1994) DESTEKLEME ALIMLARI a) Alım yapılan ürün sayısı üçe düştü Diğer ürünler Hazine Garantili Alım dışında TMO (hububat), TŞFAŞ (pancar), TEKEL (tütün) alımından sorumlu b) TSK ürünleri de garantili alım dışında TSK ce, kendi mali olanaklarına göre fiyat belirleme ve alım yapma DEFİF kaynaklı, %50 faiz ve 1 yıl vadeli ürün ve işletme kredisi STB ca fiyatların ilanı uygulamasına devam DESTEKLEME ALIM KURUMLARI ÖZELLEŞTİMESİ TSEK, EBK, TÜGSAŞ, İGSAŞ, ÇAYKUR özelleştirmesi TSK Fabrikaları, TEKEL, TŞFAŞ özelleştirme planı DESTEKLE ALIM MODELİNİ YENİDEN DÜZENLEME 10
IMF EKONOMİK İSTİKRAR TEDBİRLERİ (1999-2001) AMAÇ HEDEF a) Serbest piyasa ekonomisine geçiş Rekabet gücü yüksek ürünlerin desteklenmesi Desteklemenin Hazineye yükünün olmaması b) Destekleme alımlarıyla ortaya çıkan görev zararlarının ortadan kaldırılması, alımlara son verilmesi, KİT lerin özelleştirilmesi Girdi sübvansiyonlarına son verilmesi ALTERNATİF Doğrudan Gelir Uygulaması Devlet ve üretici arasındaki aracı kurumları ortadan kaldırarak parasal kayıpları önlemek Ürün ve girdi piyasalarına karışmayarak görev zararlarından kurtulmak SONUÇ Desteklemelerden kaynaklanan mali yükü hafifletmek, gerçek üreticiye destek sağlamak 2008 KÜRESEL KRİZ Ortaya Çıkışı Etkileri Önlemler 11
2008 KRİZİNİN ORTAYA ÇIKIŞI Faiz İndirimi Artan Kredi Talebi Düşük Kaliteli Emlak Kredileri Kullanımı Mali Kriz Konut Fiyatlarında Düşme Faiz oranındaki indirim 2008 KRİZİNİN FARKLILIĞI Tam anlamıyla bir küresel kriz olması ve ENTEGRASYON, KÜRESELLEŞME Dünyadaki bütün ülkeleri etkilemiş olması SERMAYE HAREKETLERİNİN SERBESTLEŞMESİ 12
2008 KRİZİNİN ETKİLERİ EKONOMİNİN KÜÇÜLMESİ YATIRIMLARIN AZALMASI 2008 KRİZİNİN ETKİLERİ KUR ARTIŞI ( TL NİN DEĞER KAYBETMESİ) İTHALATIN AZALMASI??? İHRACATIN ARTMASI??? DIŞ TİCARET AÇIĞINA OLUMLU KATKI GİRDİ FİYATLARINDA ARTIŞ VERİMİN DÜŞMESİ, ÜRETİMİN AZALMASI TÜKETİCİ FİYATLARINDA ARTIŞ 13
2008 KRİZİNİN ETKİLERİ DESTEKLEMENİN AZALMASI ÜRETİCİ GELİRİNİN AZALMASI TALEP DARALMASI E K O N O M İ K GİRDİ KULLANIMINDA AZALMA YATIRIMDA AZALMA VERİMİN DÜŞMESİ, ÜRETİMİN AZALMASI D A R A L M A TÜKETİCİ FİYATLARINDA ARTIŞ ALINABİLECEK ÖNLEMLER Tarımsal desteklemelerin azaltılmaması, Böylelikle, tarım sektöründe üretim azalmayacaktır. Özellikle ucuz girdi temininin sağlanması, daha ucuza üretimin yapılmasına olanak sağlayacaktır. Bu da, temel gıda maddelerin ucuz tüketilmesi ve sanayi sektörüne daha ucuz aramalı temini anlamına gelmektedir. Geleneksel ihracatçı sektör olarak tarımın devreye sokulmasının faydası olacaktır. Üretici gelirinin kriz dönemlerinde azalmamasının sağlanması, ekonomiye talep yaratarak katkı sağlayacaktır. 14
SONUÇ Tarım sektörünün, 2007 yılında başlayan gıda krizinin etkisi devam ederken, 2008 yılının ikinci yarısında başlayan finansal krizin de etkisine maruz kalması politika belirleyicilerinin tarım sektörüne özel önem vermesini zorunlu kılmaktadır. Ülke ekonomilerinin sağlıklı bir yapı kazanması, dönemsel fiyat değişikliklerinin üretici sektörlere yapısal etkiler bırakmaması ve gıda güvenliği için tarıma özel önem verilmesinin gerekli olduğu unutulmamalıdır. Ekonomik istikrara ulaşma ve sürdürülebilir bir kalkınma için Tarım sektörünün gıda ve finansal kriz gibi küresel etkilerden minimum düzeyde etkilenecek rekabetçi ve esnek bir yapı kazandırılması, Ekonominin geneli açısından, Talebi artırıcı, Üretimi ve Dolayısıyla istihdamı artırıcı politikaların uygulanması 15
TEŞEKKÜRLER 16